Türkistan Üchün Küreshlerturuz.com/storage/Turkologi/Tarix/2012/626-(2)Turkistan...Sherqiy Türkistanliqlar ta bügün’giche mustemlike zulumi astida éngirimaqta, shuningdek - [PDF Document] (2024)

www.wetinim.org

Proféssor Doktor Ehet Enjan

Chet’elde Jeditchiliktin Musteqilliqqiche

Türkistan Üchün Küreshler

Terjime qilghuchi: A. Boran

Ilawe:

Kitapning qisqiche mezmuni heqqide terjiman A.Boran ependining izahati yiterlik dep oylaymen. Méning ilawe qilmaqchi bolghinim; Hayatini Sherqiy Türkistanning musteqilliq kürishige atighan, Azatliq wisalimizgha yétishning eng aqilane yolliri üstide tinmay izden´gen we qaymuqish ichide yashawatqan bichare millitige destur xaraktérlik eserlerni üzlüksiz teqdim qilip kéliwatqan A.Boran ependi toghrisidiki qisqiche tesiratimdur. Muhajirette, Özini Uyghurning peylasopi chaghlighanlarning neshir qildurghan kitaplirining hemmisinila dégüdek körüp chiqtim. Mubarek namini millitimizning qelb törige neqish qilip oyush tamasida yézilghan minglarche maqalilarnimu nezirimdin ötküzdim. Yolchilarning azatliq üchün sizip chiqqan xeritilirinihem estayidil tehlil qilip kördüm. Emma debdebilik nam, heywetlik mawzular astida qelemge élinghan mutleq köp qisim eserlerning uyghur millitining qutulush ghayisi bilen hich alaqisi yoqliqini yaki azghan idiye, zeherlen´gen tepekkurning mehsulidinla ibaret bolghanliqini chüshinip yetken chaghlirimda ümidsizlenmey qalmidim. Heshemetlik bu eserlerning eshu jelip qilarliq témilirinila saqlap qélip, ichidiki mezmunlarni lehetke püwliwétish zörürlikinimu tonup yetken chaghlirim boldi.

Türkistan Üchün Küreshler 1

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

2000 – yili bolsa kérek, A.Boran ependi teripidin yézilghan qoral xaraktérlik bir qisim eserlerni oqush pursitige érishtim. Aptor bilen qisqiche alaqe imkanimmu boldi. Uning yazmiliri Sherqiy Türkistanning azatliqigha nispeten men hayatimda uchratqan eng emeliy nep bérish roligha ige yazma bolghach, Muhajirette weten azatliqi yolida küresh qiliwatqanlarning bu desturdin paydilinishini ümid qildim. Epsuski, milliz dewani menpiet qorali qiliwalghan kishilerdin ümid kütkenlikimni sezdim. Aptorningmu mezkur yazmiliri seweplik bésimlargha duch kelgenlikini anglidim. Démokratik döletlerning saxawetliri bilen weten azatliqini qolgha keltürmekchi bolghan siyasiyunlarning bu eserlerni oqup chüshinishkimu jür´et qilalmighanliqidin xewer taptim… Aptor xatalashtimu? Men xata chüshiniwatamdimen? Uyghurning meshhur siyasiyunliri oylighanni oylashqa méning eqlim yetmeywatamdu? Yaki uyghur millitining qutulishi üchün kérek bolghan stratégiye, taktika, emeliy heriketler toghrisida manga qarangghu bolghan sirliq bir hadise barmidu? Bu soallargha jawap tépishqa mejbur boldum. Buning jawabini 10 yillar izdidim. Muhejirettiki Azatliq yolida küresh qiliwatqanlarning sépige qoshuldum. Siyasiy dewaning üjür – büjirini bilishke térishtim. Manga natonush bolghan gherp dunyasini ögendim. Uyghur siyasiy dewasigha himat boliwatqan küchlerni estayidil tehlil qildim. Erkinlik, Démokratiyige sahip chiqqan küchlerning perde arqisidiki oyunlirini chüshinish imkanlirigha érishtim…. Xulase étibari bilen, A. Boran ependining yazmilirining Uyghur Milliy musteqilliq kürishi üchün bir mayak ikenlikini jezimleshtürdüm. Chet´elde itibargha érishelmigen, meshhur siyasiyunlirimizda qorqunush peyda qilghan bu idiye, bu teshebbus, bu qoralni weten ichige her xil yollar bilen tarqitishqa térishtim….. A.Boran zadi kim? U zat Uyghur millitige zadi némilerni teqdim qilghan idi? Bu soallargha jawap béridighan zaman choqum kélidu! Bu qimmetlik emgiki üchün A.Boran ependige minglarche rehmet , teshekkurler bolsun! - Tarim

Türkistan Üchün Küreshler 2

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Uyghurchilashturghuchidin:

Proféssor doktor Ehet Enjan ependining bu kitabi, bügün’ge

kelgüche bolghan milliy musteqilliq yaki milliy erkinlik heriketlirimizge ortaq idiyiwiy menbe yaki heriket ülgisi bolup kéliwatqan nurghun chüshenche yaki hadisiler üstide intayin tepsiliy melumatlarni bermekte. Gerche aptor bu kitabida Sherqiy Türkistanning yéqinqi zaman tarixigha munasiwetlik bayanlar üstide toxtilishni Sherqiy Türkistanliq aptorlarning yazghan kitablirigha hawale qilip chetnep ötüp ketkendek qilsimu, bu eserni estayIdilliq bilen oqup chiqqinimizda, yenila nurghun köz qarash we heriket usullirimizning eslide Orta Asiyadiki qérindashlirimizning yéqinqi zaman milliy musteqilliq küresh tarixidiki, bolupmu bügünki künde chet’ellerde qanat yayduruluwatqan milliy musteqilliq heriketlirimizge alaqidar idiye yaki heriket usulliri bilen biwasite tomurdash ikenlikini ochuq körüp alalaymiz. Shundaq bolghachqa, wetinimizning milliy musteqilliq kürishi üchün bash qaturup kéliwatqan her bir wetenperwerimizge nisbeten alghanda, bu kitab kelgüsidiki pa’aliyetlirimiz üchün selbiy yaki ijabiy jehetlerde muhim paydilinish matériyalliridin biri bolalaydu dep qaraymen.

Yéqinqi bir dewirde Türkiye Jumhuriyitining eng muhim dölet

ministirliridin birsi bolghan we hazirghiche Türkiyining dangliq uniwérsititliridin birside profissorluq qilip kéliwatqan doktor A. Ehet Enjan (Abdulla Axat Andican) ependining Türkiye Türkchiside yézilghan bu eng yéngi yirik esirini, aptorning özidin biwaste ruxset élip Uyghurchilashturup kitapxanlirimizgha sunmaqtimen.

Bu kitabning esli nusxisida nurghunlighan tarixiy resim, xerite,

paydilinish matériyal benbeliri we esli arginal hüjjet nusxiliri bérilgen bolup, téxnikiliq sewepler tüpeylidin qisqartiwétishke yaki muhim mezmonlirini yéziq arqiliq ipadileshke mejbor boldum. Shuningdek yene, bu kitabta aptor hashiyide yaki qoshumche betlerde bergen nurghunlighan izahat, paydilinish matériyalliri we indikislar bar idi.

Türkistan Üchün Küreshler 3

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ularning bir qisminimu qisqartip qur arisida tirnaq ichide bérishke mejbor boldum. Uyghurchilashturush jeryanida körülgen kemchilik yaki xataliqlar bolsa tüzitip oqughaysizler.

− A. Boran

Aptorning Bash Sözi

Türkistan ghayisi üchün küresh qilghan barliq kishilerni hörmet bilen, Dadam Haji Yoldash we apam Bibi Hajireni séghinish

bilen esleymen.

Kirish Söz

Ötken yigirminchi esir − urush we inqilap dawalghushliri bilen tolghan bir esir idi. U esirde partilighan ikki qétimliq dunya urushi we uninggha ulushupla kelgen uzun’gha sozulghan idiyologiye sahesidiki soghuq urush mezgilliride milyolighan adem hayatidin ayrilghan bolsa, yene milyonlighan kishiler ana weten tupraqliridin ayrilip musapir bolushqa mejborlandi. Bolupmu Sowétler Ittipaqidiki

Türkistan Üchün Küreshler 4

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

komunizm idiyisining changgiligha chüshüp qalghan her millet xelqi, insaniyet tarixidiki eng paji’elik tiragidiyilerni bashtin köchürüshke mejbor bolidu. ‘Kelgüsi’ üchün digenni bahane qilip ‘bügün’ ki insanlarni qullargha aylandurush meqset qilin’ghan bu komunizm dégen otopiye muhitda ünini chiqarmay jim turup bash égip bergenler jénini saqlap qalalighan bolsa, uninggha boy sunmay qarshi chiqqanlar rehimsizlerche basturulup yoq qilindi.

Ana wetenliridin chet’elge chiqip ketken siyasiy muhajirlar, weten

ichidiki béshigha kélidighan shunche éghir xewip-xeterlerge qarimay, öz zimmisige alghan musteqilliqni qolgha keltürüsh ghayisi üchün tewrenmey ching turup küreshni axirghiche qet’iy dawamlashturush deydighan birla yolni özlirige ghaye qilip talliwalishqan idi. Derweqe, ular heqiqetenmu bu ghayisida ching turup küresh qildi. Bu muhajirlar, qéchip barghan döletlerdiki muhitning shunche musheqqetlikige we qarshi turiwatqan düshminining shunche küchlüklikige perwa qilmay, qolidin kélidighan pütün imkaniyetliridin toluq paydilinip bu küreshni axirqi ghelibini qolgha keltürgiche dawamlashturush yolida qet’iy ching turup kelgen idi.

Qolingizdiki bu kitab, “musteqil Türkistan” ghayisi üchün wetinidin

ayrilip chet döletlerge musapir bolup chiqip, dunyadiki nurghunlighan döletlerge chéchilip ketken hemde 70 yilghiche dawamlashqan bu uzun’gha sozulghan japa-musheqqetlik dewirde öz ghayisi üchün Sowétler Ittipaqigha qarshi küreshni dawam qilip kelgen Türkistanliq muhajirlarning sergüzeshtilirini, yaki mundaq éytqanda “chet’ellerde Türkistan musteqillighi üchün qanat yaydurulghan küreshler” ni kitapxanlargha tonushturush meqset qilinidu.

Afghanistandin tartip ta Yawrupaghiche bolghan bipayan zémin’ge

yéyilghan 70 yildin artuq waqit dawamlashqan bu siyasiy heriketlerning melum bir dewride aktip rol oynash bilenla qalmay, bu herikette belgilik bir dewrni shekillendürüsh üchün türtkilik rol oynighan birsi bolush süpitim bilen, shunche keng da’irilerni öz ichige alghan bir milliy musteqilliq küresh ish izlirining tarixning qarangghu

Türkistan Üchün Küreshler 5

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolung-puchqaqlirida tupa-chang bésip ün-tünsiz yoqulup kétishidin bekla ensireyttim. Bu küreshning ijabiy yaki selibi terepliri bilen toghra yaki xata tereplirini xulasilap chiqip, “chet’ellerde Türkistan musteqilliqi üchün qanat yaydurulghan küreshler” ni biterep we pakitqa hörmet qilghan asasta qelemge élish, shu asasta tarixning bahalishigha sunush lazim idi. Bu meqsette, Türkistan zhornilini neshir qilish ishi bilen shoghulliniwatqan 1990-yilliridin tartipla bu heqtiki matériyallarni yighishqa kirishken idim.

Bu ishta düch kelgen asasliq qiyinchilighim, Türkistan musteqillighi

üchün élip bérilghan bu heriketning köpünche waqitlarda mexpi teshkilat sheklide pa’aliyet qilip kelgenligi seweplik, esli hüjjetlerni qolgha keltürüsh imkaniyetliri asasen yoq diyerlik bolishida idi. Bu heqtiki yene bir qiyinchilighim shuki, bir esirge yéqin dawam qildurulghan bu heriket bir-birsidin yIraq, nurghunlighan döletlerde we bir-birsige oxshimaydighan siyasiy muhitlar ichide qanat yaydurulghanlighi idi. Shu seweptin gherp yaki sherqtiki nurghun ellerdiki munasiwetlik matériyal menbelirini tetqiq qilishqa mejbor bolghan idim. Esli nusxa hüjjetlerge érishish, bu heriketning tarixiy tereqqiyat jeryani bilen munasiwetlik menbelerni közdin köchirish, hemde u dewrlerge shexsen qatnashqan kishilerning guwachilighini qolgha keltürüsh ishliri üchün texminen on yilgha yéqin waqit serip qilishimgha toghra keldi. Shundaq qilip, shunche ejre qilishimgha chushluq bir netijige érishtim dep qaraymen. Axirida, asasen esli nusxa hüjjetler bilen emeliy menbelerge tayan’ghan bir eserni otturigha chiqirishqa muweppeq boldum.

Jeditchiliktin musteqilliqqiche bolghan dewr ichide chet’elde

Türkistan musteqillighi üchün élip bérilghan bu küresh − yigirminchi esir boyiche bir qanche ewlatqiche dawamlashturulghan bir küresh bolghan idi. Türkistan teweside Sowét hakimiyiti tiklen’gen yillarda, muhajirettiki küreshlerning deslepki waqitlardiki merkizi Afghanistan bolghan idi. Bu küreshte yitekchilik rol oynighan kishiler Türkistanliq ziyaliylar, basmichiliq heriketlirining yitekchiliri, Ittihat we Tereqqiy herikitining bir qisim yitekchiliri, shuningdek yene kona Buxara emri qatarliqlardin teshkil tapmaqta idi.

Türkistan Üchün Küreshler 6

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Siyasiy heriketning muhim merkezliri 1920-yillarning otturliridin

bashlap Gérmaniye, Fransiye we Polsha qatarliq ellerge yötkelgen bolsa, kéyinche bu heriketning merkizi bir qisim Yawrupa ellirige, bolupmu Türkiyini asas qilghan gherp ellirige yötkilidu. Ular yene Sowétlerge qul qilin’ghan herxil millet muhajirliri bilen birliship Promété frontinimu shekillendüridu. Türkistan Milliy Ittipaqi yitekchiligide qanat yaydurulghan bu xil pa’aliyetler 1940-yillarghiche dawam qilidu. Ikkinchi Dunya Urushining desliwide, Sowét armiyisi sépide jeng qiliwatqan yüz minglighan Türkistanliq jengchilerning Natsitlar Gérmaniyisige esirge chüshishi hemde bulardin “Türkistan Lézhyonliri” (muhajir yallanma qisimlar) teshkil qilinishi bilen, chet’eldiki Türkistan üchün élip bérilidighan küreshler yép-yéngi bir basquchqa kötürilidu. Bu Jahan Urushi jeryanida, yüz minglighan Türkistanliq özliri bilen qilche munasiwiti bolmighan bir urushning péchkilirigha aylandurulghan idi. Aqiwette, bu yallanma eskerler urush sépining her ikkila teripide rehimsizlerche qirghin qilinip yoq qilinidi.

Urushtin kéyinki dewrlerde, sotsyalizm we kapitalizm dep ikkige

bölün’gen idiyiwiy lagir otturisidiki küreshler hel qilghuch amilgha aylinidu. A Q Sh bilen Sowétler Ittipaqi bashchiliqida dewr sürgen bu soghuq urush ottursida qisilip qalghan Türkistan Milliy Herikitining xadimliri Yawrupa, Türkiye, Ottura Sherq we Afghanistan sepliri boyiche qaytidin teshkillinishke bashlap, Türkistan musteqilliq ghayisi üchün pa’aliyetlirini qanat yayduridu.

Afghanistanning ishghal qilinishidin kéyin shekillen’gen yéngi

dewrde, Sowétler Ittipaqi bilen yene bir qétim tighmu-tigh taqabil turush jéngige atlinish wezipisi Basmichilarning newriliri üstige yüklen’gen idi. Bu qétim urush Shimaliy Afghanistan etirapigha yéyilghan idi.

Gorbachiyéw teripidn otturigha qoyulghan échiwétish we islahat

(glastnost we péristro’ika) siyasetliri bolsa, Sowét impiriyisining

Türkistan Üchün Küreshler 7

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yimirilishige shepe bermekte idi. Buning aqiwitide, 1990-yillargha kelginide Türkistan zéminida musteqil 5 jumhuriyet barliqqa kélidu. Shundaq qilip, 70 yil dawam qilghan “chet döletlerde Türkistan musteqillighi üchün küresh qilish” wezipisi tamamlan’ghan hésaplandi.

Bügünki künde, Orta Asiya döletliride hel bolmighan yene mundaq

bir mesile qaldi: Rusiye fédratsiyisi bilen Xitay arisida qistilip qalghan bu yéngi Türkiy Jumhuriyetlirining kilechigi qandaq bolidu? Ularning aldida “öz aldigha heriket qilip, küchlük xoshna döletlerning xalighanche kirip chiqalaydighan arqa béghi yaki aldi qorasigha aylinip qélish, yaki bolmisa ortaq Türkistan Jumhuriyetler Gewdisige uyushup, Awrasiyadiki tengpungluqni saqliyalighidek qudretlik bir küchke aylinish” tin ibaret ikki xil yol turmaqta.

Mana bu, yigirme birinchi esirning burulush noqtisida Türkistan

tupraqlirida yashawatqanlar bilen chet’ellerde Türkistan üchün küresh qiliwatqanlarning talliwélishigha tigishlik eng muhim wezipilerning birsi. Tebi’iki, tarixning bu mesilige béridighan jawabi − buningdin kéyin Türkistan üchün tallap élinidighan küresh yoligha baghliq bolidu.

Bu yerde, mundaq bir mesilini eskertip ötüshimge toghra kélidu:

Hemmige melum bolghinidek, Ulugh Türkistan téritoriyisi, burun Sowét ishghaliyiti astidiki Türkistan (Gherbiy) we Xitay ishghaliyiti astidiki Türkistan (Sherqiy) dep ikki qisimgha ayriwétilgen idi. Bu kitabta, Gherbiy Türkistan rayonliridin chet döletlerge chiqip ketken xadimlarning élip barghan siyasiy küreshlirini bayan qilish bilenla cheklendim. Sherqiy Türkistanliq xadimlarning chet döletlerge chiqip qanat yaydurghan siyasiy küreshliri heqqidiki melumatlar bolsa, Eysa Yüsüp Alptékin bilen Muhemmet Imin Bughra qataridiki yitekchiler teripidin yézilghan herxil kitaplarda tepsili tonushturulghan bolup, Sherqiy Türkistanliqlar ta bügün’giche mustemlike zulumi astida éngirimaqta, shuningdek bu rayonning musteqilliqigha munasiwetlik siyasiy küreshler héli hem izchil dawamlashturulmaqta.

Türkistan Üchün Küreshler 8

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu kitawim üstide ishlesh jeryanida, aldi bilen ulugh ustazim doktor

Baymirza Héyti we merhum Weli Qéyumxan qataridiki nurghunlighan kishiler qimmetlik waqitlirini ajritip, bilidighanlirini we eslimilirini méning bilen ortaqlashqan idi. Meyli yéziq sheklide bolsun yaki éghizche bolsun, manga bergen yardemliri üchün ularning her ikkisigila rExmet éytishni boynumdiki bir qerzim dep qaraymen. Shuningdek yene gérmanche menbelerdin matériyal bilen teminlesh jehetlerde yardimini ayimighan Hamboldt Uniwérsititi mes’olliridin Anké Béntzin’ge, erep elipbesi bilen yézilghan mektüplarning hemde esli qol yazma matériyallarning oqulishi jehette bergen yardemliri üchün Sabir Seyhan’gha, qimmetlik tetqiqatchi yazghuchi Ömer Xaqan Öz’alplarghimu rexmitimni bildürimen.

Her qandaq bir eser otturigha chiqish jeryanida körülginige

oxshash, bu kitabning dunyagha kélishidimu nurghunlighan kishiler mihnet singdürdi. Shunga ularning hemmisige bir-birlep rExmet bildürüsh, men üchün bash tartip bolmaydighan bir qerzdur. Shuningdek yene, Türkistan Milliy Birlik Herikiti bilen munasiwetlik bolghan, hemde bügün’giche her qandaq bir yerde élan qilinmighan arxiplarning bir qismigha érishelishim üchün küch chiqarghan merhum Sa’ide Oktay xanim ependige alahide rexmitimni bildürmey tUralmaymen.

Bu yerde yene mundaq ikki kishinimu alahide tilgha élip

ötmekchimen. Ulardin birsi süyümlük Dostum we siyasiy sebdishim Eli Doghan, yene birsi bolsa ismini ashikarilimaslighimni alahide telep qilip turiwalghan intayin qimmetlik hemnepes bir Dostum bolup, bu kitabning bésilishi jeryanida qoshqan töhpiliri üchün ularning her ikkisige chin qelbimdin rExmet éytimen.

Esli nusxa matériyallar bilen kona resimlerning eslige keltürilishi,

shu arqiliq süpetlik shekilde bésilishi bekla muhim bir ish idi. Bu jehettiki kishini heyran qaldurarliq derijidiki yardemliri we RAM ishlitishtiki xizmetliri üchün qimmetlik Dostum Ömer Dolgerge

Türkistan Üchün Küreshler 9

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

rexmitimni bildürüp ötmekchimen. Shuningdek yene, xuddi burun bésilghan «Özgirish Dewridiki Türk Dunyasi» dégen kitawimgha oxshash, bu kitawimningmu süpetlik bésilishi we kitapxanlirimgha yetküzülishige kapaletlik qilghan Emre Neshriyatining ghojayini Sami Chelikke chin qelbimdin rexmet éytimen.

Eng axirida, meyli bu kitawimning teyyarliq basquchida yaki

yéziliwatqan waqitlarda bolsun, alahide qizghin we chongqur muhebbetke tolghan ishlesh muhiti yaritip bérish arqiliq méni qollap righbetlendürgen süyümlük yoldishim doktor Gülnur Enjan’gha, yéziq üstilige her kilip olturushumda, kitawingni qachan yézip bolalaysen dep sorap turiwélip, bu kitabni tézirek püttürishimge türtke bolup bergen oghullirim Aybek bilen Ilbekkimu chin qelbimdin rExmet éytimen.

− A. Ehet Enjan

2003-yili fewral.

Ataköy − Istanbul

Türkistan Üchün Küreshler 10

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Birinchi Bab

Heriketning Kélish Menbeliri Wetinimiz Türkistan tupraqlirigha yérim esirdin köpirek waqittin béri

bésip kiriwalghan tajawuzchi düshmen küchliridin qutulup erkinlik we musteqilliqqa érishish − her bir Türkistanliqning qelbide saqlan’ghan eng küchlük ghaye ikenligidin qilche gumanim yoq. Mana bügün, bu arzuyimizgha yétish waqti keldi. Qolida qUrali bar we qUral tutush imkani bar her bir Türkistanliqni bu shereplik wezipini orundashqa chaQirimen. Yashisun erkinlik we musteqilliq! …

− Buxara xelq jumhuriyiti jumhur re’isi

Osman ghoja oghlining bayanatidin … 1921-yili 10-dikabir

Heriketning Nezeriyiwiy Menbesi

Chet’ellerde Türkistan üchün pa’aliyet qilghuchilar bilen ularning idiyiwiy asaslirini, texminen alghanda 20-esirning bashlirida shekillinishke bashlighan déyish mumkin. Bu charek esir jeryanida jeditchilik herikiti otturigha chiqip, Türkistandiki ijtima’iy we siyasiy teshkilatlargha yitekchilik qilip ularning teshkillinishige bashlamchi bolghan idi. Charrusiyide 1905-yilidiki xanliq-parlamént (meshrutiyet) hökümiti, Rusiye tewesidiki barliq Musulman-Türkiy xelqlirigimu öz tesirini körsitishke bashlaydu. Bundaq weziyet, yéngidin bixliniwatqan siyasiy teshkilatlarning teshkil qilinishighimu öz tesirini yuqturmaqta idi. 1917-yilidiki öktebir bolshéwiklar siyasiy özgirishi bolsa, pütkül Rusiye boyiche tüp yiltizidin ijtima’iy özgirish weziyitini barliqqa keltürgen idi. Türkistan téritoriyisining bir qismida nechche yüz yildin béri höküm sürüp kéliwatqan Buxara we Xiwe xanliqliri aghdurulup,

Türkistan Üchün Küreshler 11

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ularning ornigha Sowétler tézgini astidiki xelq jumhuriyetliri qurulmaqta idi. Yene bir tereptin rusiyidiki siyasiy özgirishlerdin kélip chiqqan qalaymaqan weziyet, barliq Musulman-Türkiy xelqlirini omumiy yüzlük dégidek musteqil dölet qurush jehette izdinish yoligha mejborlighan idi. Rehberlik sépi ichidiki bir qisim kishiler bolshéwikler bilen birlikte heriket qilghanlirida bu ghayisige téximu asan yiteleydighanliqigha ishense, yene bezi kishiler bolshéwizmni musteqilliq yolidiki eng chong tosalghu dep qarighanliqi üchün, bu yéngi éqimgha qarshi siyasiy we qUralliq küreshlerni bashliwetken idi. Netijide, siyasiy özgirishtin kéyinki dewrlerde, Türkiy xelqler yashawatqan tupraqlarda nurghunlighan milliy hökümetler otturigha chiqidu. Emma bu hökümetlerning hemmisila dégidek bir mezgil pa’aliyet körsetkendin kéyin bolshéwiklar teripidin birmu-bir basturiwétilidu. 1920-yillardin bashlap, bu tupraqlarda Sowét hakimiyiti tiklinip, büyük Türkistan téritoriyisi bir munche ushshaq parchilargha böliwétilip, u yerlerde ayrim-ayrim yéngi siyasiy organlar qurashturup chqirilidu.

(xerite orni) Xerite-1. Yigirminchi esirning bashliridiki Türkistan heriketning

kélish menbesi Pütün bu dewr ichide, rusiyige qaram bolup qalghan Türkiy xelqler

ichide bir-birsige oxshimaydighan dunya qarash we herxil ümidlerde bolghan nurghunlighan siyasiy erbaplar otturigha chiqishqa bashlap, bu tupraqlardiki tarixiy bir dewrning shekillinishige öz hessilirini qoshushqa kirishidu. Bu siyasiy xadimlarning bir qismi komunizm idiyisini tallap élip yéngi qurulghan hökümet terkiwide bezi wezipilerge teyinlen’gen bolsa, bolshéwiklar hakimiyitige qarshi turidighan xadimlarning mutleq köp qismi rehimsizlerche basturiwétilidu. Bu basturulushlardin qutulup qalalighanliri chet döletlerge qéchip kétishke mejbor bolidu. Musapir bolup chiqip ketken bu siyasiy xadimlar, burunqi köz qarash we heriket usuli jehetlerdiki perqliq köz qarash we ichki zidiyetlirini yaki bundaq mez’heplirining xéli köp qismini chet’ellergiche birge élip chiqishidu. Ene shudaq sewepler tüpeylidin, 70 yilgha yéqin waqit jeryanida herxil döletlerde qanat yaydurulghan Türkistan musteqilliq pa’aliyetlirige toghra baha bérish jehette, bu pa’aliyetlerni chet’ellerde qanat yaydurushqa mejbor

Türkistan Üchün Küreshler 12

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolghan xadimlarning qaysi xil tarixiy hadisiler we qaysi xil siyasiy tesirlerdin kéyin otturigha chiqqanliqlirini, shuningdek yene, qaysi xil shara’itlar astida wetinidin ayrilishqa mejbor bolghanliqliri bilen tepsili tonushup chiqishimizgha toghra kélidu.

Bu kitabta, ene shu dewrlerni shekillendürüshke tesir körsetken

nurghun weqelerning barliqqa kélish jeryani, chet’ellerdiki heriketlerge hel qilghuch tesir körsetken hadisiler üstide noxtiliq toxtilip ötimiz. Bu hadisilerdin jeditchilik, charrusiyidiki siyasiy weqeler, 1917-yilidiki siyasiy özgirishler (kérénski siyasiy özgirishi bilen bolshéwiklar qozghilingi), Türkistandiki xanliqlarning aghdurilishi, Türkiy xelqlerning wetinide qurulghan milliy hökümetler, Osmanli impiriyisidin kelgen tesirler, Orta Asiya milliy awam ixtilal jemiyetler ittipaqining qurulishi, basmichilq herikiti we Türkistandin chet’elge qarap köchüsh dolqunliri qatarliqlarni körsitip ötishimiz mumkin.

Jeditchilik

Dangliq Türkshunas isma’il gaspralining Qirimda bashlatqan usulu jedit (yéngi usul) mekteplirining nami kéyinki waqitlarda Türk dunyasidiki barliq yéngiliqchilarning ortaq nami haligha kélip, ular özlirini ‘jeditchilar’ dep atashqa bashlaydu. Oqutushta erepchining ornigha Türkiy tilini dessitish, diniy dersler bilen birge matématika, tarix, joghrapiye qataridiki zamaniwiy bilim derslirinimu ders sétkisigha kirgüzüshni meqset qilghan bu közqarash, yalghuz oqutush saheliri boyichila cheklinishi mumkin emes idi. Derweqe aridin uzun ötmeyla, jeditchilik dégen bu yéngiliq herikiti charRusiye hökmüranlighi teweside yashaydighan barliq Musulman Türkiy qewimlar ichide, ammiwiy islahat we özgirish teleplirini ekis ettüridighan bir atalghu ornida istmal qilinishqa bashlaydu. Shundaq qilip, gaspiralining “tilda birlik, pikirde birlik we ishta birlik” shu’ari bilen birge jeditchilik dégen bu köz qarash, pan islawiyanizmgha qarshi turidighan, hemde Türk dunyasini eqelliy jehetlerde bolsimu birleshtürüshni meqset qilidighan siyasiy bir éqim haligha aylinidu. Shuning bilen birge yene diniy oqutushni asas qilghan en’eniwiy oqutush sistémisi (usulu qedim) ni saqlap qélishni arzu qilidighan seplermu murekkep egri-toqay özgirish jeryanlirini bashtin

Türkistan Üchün Küreshler 13

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kechürmekte idi. (kona sistémida 5~7 yil dawam qilidighan mektep oqutushi bilen uningdin kéyin dawamlashturilidighan 7 yil etirapidiki medrise oqutushi boyiche ikki basquchtin teshkil tapmaqta idi. Bu türdiki medrisiler adette birer meschit, birer külliye yaki bay birersining qorasida échilatti. Derslerni imamlar, ular yoq waqitlarda qari-mollilar béretti. Qizlar medrisilirining derslirini bolsa imamning ayali yaki oqughan birer ayal béretti. Ders sétkiliri 4 kitaptin teshkil tapqan charname − nam’iy heq, külliyyat, muhimmat el muslimin we pendname’iy ettar − hepti yek, exlaqname qataridiki kitaplar bilen bezi sha’irlarning diwan shi’érliridin teshkil tapatti. Medrise oqutushi jeryanida oqughuchilargha islam qa’Idiliri ögütiletti, ibadet qilish we qur’an oqush derslirimu bériletti. Tarix, joghrapiye we matématika qatarliq dersler yoq idi. … − aptorning izahati) waqitning ötishi bilen qedimichiliq dégen söz, sheri’et asaslirigha tayinidighan ijtima’iy organlarning izchillighini himaye qilish bahanisi bilen herxil ijtima’iy özgirishlerge tosqunluq qilish dégen uqumni bildüridighan sözlükke aylinip qalidu. Netijide, 1910-yillargha kelgende, jeditchiler qedimichilerni ‘mute’essipler’ we “qalaqlar” dep qarighan bolsa, qedimichilermu jeditchilarni “dinsizlar” we “kapirlar” dep teshwiq qilishidighan halet shekillen’gen idi. Ene shundaq shekillen’gen qutuplishish, Osmanli impiriyisinimu öz ichige alghan halda, barliq Musulman Türk dunyasigha tesir körsitip, bir munche ammiwiy toqunushlargha sewep bolidighan amillarning birigimu aylinip qalghan idi.

(resim orni) Türkistan jeditchilik herikitining bashlamchiliridin Munewwer qari,

ayali we perzentliri bilen birge. Tashkent, 1917-yili 1900-yillardin bashlap bu türdiki hadisilar Türkistan’ghimu

tarqilishqa bashlaydu. Munewwer qari 1901-yilida tunji qétim usulü jedit mektiwini

achqinidin kéyin, buninggha oxshash mekteplerning sani téz sür’ette köpiyishke bashlaydu. Uning üstige neshri qilinishqa bashlighan nurghunlighan gézit-zhornallar, Türkistan teweside bixlinishqa bashlighan bu ilghar we lébiral éqimlarning zoriyishigha türtke bolup béridu. (Türkistanda jeditchilar teripidin bekla köp gézit-zhornal neshri

Türkistan Üchün Küreshler 14

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilin’ghan idi. Bu heriket bashlan’ghan künidin tartip birinchi dunya urushigha kelgiche neshri qilin’ghan gézit-zhornallar tüwendikiche: «tereqqiy», 1905-yilidin bashlap Tashkentte neshir qilin’ghan bolup, 20 san chiqirilghan < Munewwer Qari we sebdashliri birlikte chiqarghan>; «xurshid», 1906-yili, Tashkentte, 20 san <Munewwer Qari teripidin>; «shöhret», 1907, Tashkentte, 10 san <Abdulla Ewlani>; «Asiya», 1908, Tashkentte, 6 san <Munewwer Qari we yeqinliri>; «Buxara’iy sherif», 1912, Buxarada, parische, 153 san <Mirza Jalal>; «turan», 1912, Buxarada, 49 san <Ghiyas Mexdum Hüsniy>; «Semerqent», 1913, Semerqentte, 45 san <Mexmut Ghoja Behbudiy>; «sada’iy Türkistan», 1914, Tashkentte, 67 san <Ubeydulla Ghoja>; «sada’iy ferghane», 1914, qoqanda, 123 san <Abitjan Mehmut>; «qazaqlar», 1913, orénburgda, <Mustapa Orazbay Oghli-Exmet Baytursun>; «Tirik Söz», 1915, qoqanda, <Abitjan Mehmut>. … − Aptorning izahati) 1906-yiligha kelgende chaghatay tilida neshri qilinishqa bashlighan «Xurshid» gézitide, bu gézitning qurghuchisi Munewwer qari bilen ilghar bir diniy zat bolghan mehmut ghoja Behbudiy bir tereptin Charrusiyige, yene bir tereptin bu heriketke tosqunluq qiliwatqan kishilerge qarshi maqalilar yézishqa bashlaydu. Behbudiy, Türkistanliq jeditchiler üchün bir programma sunup, barliq Musulmanlarning bir noqtigha jem bolishi lazimlighini tekitleydu. Ular, hökümet da’iriliri birer gézitni taqiwitish boyrighini chiqarsa, uning ornigha yene bir gézitni neshir qilishatti. Buxara eMirligi tewesi, jeditchilik herikiti eng aktip pa’aliyet qiliwatqan jaylardin biri idi. Abdurawop pitirat bashlamchilighidiki jeditchilar, Buxara eMirining barliq tosalghu we bésimlirigha qarimay oqutush sahesige oxshash siyasiy sahelerdimu islahat we uyghunush weziyitini yaritishqa tirishmaqta idi.

(resim orni) Buxarada neshri qilin’ghan «turan» géziti, 1912-yili dikabir Türkistandiki jeditchi guruppilar, yurt ichide yalghuz zamaniwiy

oqutush muhitini berpa qilish bilenla cheklinip qalmay, uyushturulghan teshkilatlar wastisi arqiliq Türkiyini noqta qilghan halda nurghunlighan ellerge oqughuchi iwertishke kirishidu. 1908-yiligha kelgende, Buxarada «terbiye’iy etfal» (balilar oqutishi) namida

Türkistan Üchün Küreshler 15

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bir mexpi jemiyet qurulidu. (Osman Ghoja, Exmetjan Mexdum, Sedridin Eyniy, Abduwahit Rafiy we Abdulqadir Mexdumlar bu jemiyetning qurghuchiliridin idi. − aptorning izahati) jemiyet ezaliridin abdurawop pitirat, Osman ghoja, ghuljiliq abdul’eziz we sadiq ashur oghli 1909-yilisi yoshurun shekilde Istanbulgha bérip, u yerde «Buxara tamimi’iy ma’arif jemiyet’i xeyriyesi» dégen isim bilen bir shöbe qurup chiqidu. Bu jemiyet, ikki yil ichide Türkiyige 25 neper oqughuchi iwertidu. Shuninggha oxshash qurulghan yene bir jemiyet bolsa, «turan neshriy ma’arif jemiyeti» idi. (bu jemiyetning qurghuchiliri tüwendiki kishilerdin teshkil tapmaqta: muqimmidin begjan, abdurawop pitirat, ghuljiliq abdul’eziz, Exmetjan mexdum we alimjan idirisiy qatarliqlar. − aptorning izahati) bu jemiyetlerning ezaliri, Istanbulda pa’aliyet élip bériwatqan waqitlarda, Osmanli ilghar küchliri ichidin chiqqan zhön Türk herikiti (yash Türkler herikiti) bilen ittihat tereqqiy éqimidiki kishiler bilenmu tonushqan idi. Shu seweptin, kéyinki yillargha kelginide Buxara we Xiwe xanliqlirigha qarshi heriketlerni élip bériwatqan waqitlirida, ular özlirini (Türkiyidiki bu éqimgha tewe kishilerning özlirini jon Türkler yaki yash Türkler dep atashqinigha oxshash − terjimandin) “yash Xiwelikler” we “yash Buxaraliqlar” dep atishidu.

Bu jemiyetler teripidin Türkiyige iwertilgen oqughuchilarning bekla

az bir qismi Türkistan’gha qaytip kileligen bolup, köp qisim oqughuchilar birinchi dunya urushi we uning keynidinla bashlan’ghan bolshéwik inqilawining peyda qilghan qalaymaqanchiliqliri tüpeylidin Türkiyidin ayrilmay shu yerde turup qalidu. Türkiyide turup qalghanlarning bir qismi herxil wezipilerge teyinlinip anadolu (Türkiyining kichik Asiya qismini körsitidu, bizde anatoliye depmu atilidu − terjimandin) gha tarqilip, u yerlerde yash Türkiye jumhuriyitining herxil organlirida wezipe öteydu. Istanbulda qalghanlar bolsa, 1920-yillarning otturliridin bashlap Türkistan’gha munasiwetlik siyasiy we medeniy pa’aliyetlerni bashlap, bu heriketlerge yitekchilik qilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 16

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Char rusiyidiki siyasiy heriketler we Türkistan’gha körsetken tesirliri

CharRusiye tewesidiki siyasiy partiyiler 1880-yilliridin bashlapla

barliqqa kelmekte idi. CharRusiye da’irilirining yürgiziwatqan bésimliri sewebidin pa’aliyetlirini yer astida qanat yaydurushqa mejbor bolghan waqitlarda birinchi bolup qurulghan partiye, pLéxanow teripidin qurulghan sotsyal démokratlar partiyisi idi. «iskra» namidiki zhornal etirapigha uyushqan bu gurohqa mensüp kishiler, asasen ishchilar sinipigha tayinip pa’aliyet qilishmaqta idi. 1903-yilisi bu partiye Yawrupada chaqirilghan bir qétimliq qurultiyida lénin yitekchiligidiki bolshéwikler we maratow yitekchiligidiki ménshiwékler digen ikki gurohqa bolünüp kétidu. Yene bir tereptin déhqanlargha tayinishni talliwalghan sotsyal réwolotsyonérchilar (s-r chilar yaki és − archilar), yéza xelq ammisigha tayinish deydighan pirinsip asasida char padisha hakimiyitige qarshi köp qétimliq térrorluq heriketlerni peyda qilishqan idi.

Burju’aziye, yeni ottura hal sinipning teleplirini ekis ettüridighan konistitutsyonal (asasiy qanunchi) démokratlar bolsa, parlaméntliq we omumiy saylam tüzümini asas qilidighan bir padishaliq hökümet qurush yoli üstide izdinishke kirishken bolup, ular qisqartilip kadétchilar dep atilip pa’aliyet qilishmaqta idi.

(resim orni) Tashkentte neshir qilin’ghan «seda’iy Türkistan» géziti, 1914-yili

may 1905-yilqi rus − yapon urushidiki rusiyining meghlobiyiti, uning

keynidinla partilap pütkül döletke yéyilghan nurghunlighan qozghilanglar, charRusiye hakimiyitini intayin qiyin ehwalgha chüürüp qoyghan idi. Netijide, char ikkinchi nikolay teripidin élan qilin’ghan bir bayanat bilen, parlamént − padishaliq tüzümini asas qilidighan bir asasiy qanun we saylamni asas qilidighan bir parlamént (duma) ni qobul qilishqa mejbor bolidu. Shundaq qilip herxil siyasiy partiyiler qanuniy orun’gha érishidu. Keynidinla pütün Rusiye boyiche omumiy saylam ötküzilidu. Rusiyide köp partiyilik parlamént-xanliq tüzümining teshkil qilinishi bilen, Rusiye impiriyisi teweside yashaydighan

Türkistan Üchün Küreshler 17

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Musulman-Türkiy xelqlerning ilghar küchliri bir tereptin öz yurtlirida siyasiy teshkilat qurush pa’aliyetlirini bashliwetken bolsa, yene bir tereptin Rusiye teweside qurultay échish bilen meshghul idi. Qurulghan teshkilatlarning progirammiliri asasen alghanda Rusiye siyasiy partiyilirining programmilirigha oxshiship ketken bolup, köpünchisi sotsyalist yaki lébiral qarashlargha ige idi. Öz guruppilirigha wakaleten yaki biterep halda dumagha saylan’ghan Musulman Türkiy xelqlerdin chiqqan wekiller, adette özliriningkige oxshash köz qarashqa ige partiye programmisi bolghan Rusiye partiyilirige qoshulup awaz bérishetti. Bir qisim xelq wekilliri hetta udul Rusiye siyasiy partiyilirige eza bolup kirip shu partiye ichide turup pa’aliyet élip bérishni talliwélishqan idi. Shöbhisizki, bu türdiki ichige kiriwélip yaki birliship turup pa’aliyet qilishliri Rusiye partiyilirining milliy mesililerge qarita qaysi xil mu’amilide bolishigha qarap belgilenmekte idi.

Milliy mesilige tutqan pozitsiyilirige asasen, sotsyal inqilawiy

partiyisi (és − archilar) bashqa milletler üchün alghanda özlirige eng yéqin partiye bolup, ularning partiye programmilirida impiriye tewesidiki her millet xelqlirige eng keng da’irilik fidratsiye hoquqi bérilishini otturigha qoyushqan idi. 1905-yilqi qurultiyida shertsiz sélf détérminatsiye (öz özini bashqurush hoquqi) qarishini otturigha qoyghan es-ar chilar partiyisi, kéyinki qurultaylirida bu qarishini özgertip, her bir rayon üchün özige xas hel qilish charisini tépip chiqish deydighan bir teklipni maqullishidu. Emma bu qarashni qandaq emelge ashurush heqqide éniq bir chüshendürüsh bermigen idi. Rusiye lébiralizimchilirining qurghan asasiy qanunchi démokratlar partiyisi (kadét), rusiyining her qaysi milletlerge asasen rayonlargha bolinidighan bundaq fédératipliq bir dölet sheklige qet’i qoshulmatti. Ular birla merkeziy hökümetke boy sunidighan Rusiye pütünligini himaye qilidighan bir tüzümni otturigha qoyushup, poleklerdin bashqa herqandaq bir milletke siyasiy aptonomiye (bir milletning öz özini bashqurush hoquqi) bérilishini qet’iy qobul qilmasliq deydighan bir layihini otturigha qoyushidu. Shundaqtimu rusiyini shekillendürgen milletlerning kültür jehette özini özi bashqurush hoquqi bilen öz ana tilida oqutush hoquqini bérishke qarshi emesligini tekitlishetti. Uningdin bashqa bolshéwiklr bilen ménshiwéklar partiyiliri bolsa, siyasiy aptonomiyining muqerrer aqiwiti bolghan fédératsiyigimu, bir

Türkistan Üchün Küreshler 18

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pütün ijtima’iy tüzüm ichide kültür saheliri boyiche aptonomiye hoquqi bérilishigimu qarshi idi. Bu ikki partiye, fédératsiye dégen shekil, döletni bir munchi ushshaq merkezlerge böliwétidighanliqi üchün bekla xeterlik aqiwetlerning kélip chiqishigha sewep bolishi mumkin; Shuningdek yene, kültür jehettiki aptonomiyimu her qaysi millet ishchilar sinipi (prolitariyat) ottursigha zidiyet tériwétidu; Bu xelqlerning kültür sahesidiki tereqqiyati jeryanidimu burju’aziye tesiri küchiyip kétidu dep hisaplishatti. Netijide, bundaq bir tüzümni qet’iy ret qilish lazim dep qarimaqta idi. Bolshéwiklarning qarishi boyiche alghanda, kapitalizimning mehsuli bolghan milletchilik barliq jehetlerde otturahal bir sinipning alahIdiliklirini ipadileydighan bolghachqa, sotsyalizim tüzümi bilen esla chiqishalmaydiken.

Yoqurqidek qisqiche izahat bérip ötkinimizdin kéyin, Türk we

Musulman siyasiy xadimlirining deslepki waqitlarda nime üchün kadét partiyisidikiler yaki es-ar partiyisidikiler bilen hemkarliq ornitish yolini talliwalghanliqini, shuningdek qurulghan milliy partiye programmilirining asasiy mezmonining nime seweptin bu partiyilerning programmilirigha oxshap qéliwatqanlighini téximu éiq chüshineleymiz. Bolshéwiklar partiyisining milliy mesililerge tutqan qattiq qolluq pozitsiyisi tüpeylidin, Musulman-Türkiy yitekchiliri bilen ilghar küchler 1917-yilqi öktebir inqilawighiche, yeni rusiyide bolshéwiklar hakimiyetni tartip alghiche bolghan ariliqta ulargha yéqin yolimasliq yolini talliwélishqan idi.

1917-yilidiki inqilap mezgilide 900 wekil qatnashqan tunji qétimliq

pütün Rusiye Musulmanlar qurultiyi, yoqurida bayan qilghinimizdek öz ichide perqler shekilliniwatqan bir muhitta chaqirilghan idi. Bu qurultayda, Idil-Ural Türklirige yitekchilik qiliwatqan bir gurup “Rusiye impiriyisi asasiy küch bolidighan tüzümni saqlap qélish we milliy téritoriyisiz kültür aptonomiyisini teshkil qilish” deydighan qarashni otturigha qoyushqan bolsa, Türkistan, Ezerbeyjan we Bashqirdistan ümeklirini öz ichige alghan yene bir gurup kishiler “téritoriyilik aptonomiye” ni, yeni fédératsiyilik bir Rusiye tüzümi ichide aptonomiyilik rayonlarni shekillendürüsh deydighan bir layihini otturigha qoyushqan idi. Pu’at toqtaroptin bashqa barliq tatar ümek ezaliri “pütün Rusiye Musulmanliri, bir merkezdin bashqurilidighan siyasiy tüzüm ichide kültür jehettiki bir aptonomiye” ge érishishni telep

Türkistan Üchün Küreshler 19

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilishmaqta idi. Eger bundaq bir merkezdin bashqurilidighan siyasiy tüzülme wujutqa chiqqinida burun körülgenlerge oxshash, kelgüside uruslardin bashqa milletler yenila öz tesirini körsitelmey bughulup qalidighanlighini hés qilishqan yene bir gurohtiki kishiler, bundaq bir merkezlik téritoriyisiz kültür aptonomiye sheklige pütün küchi bilen qarshi turidu. Shundaq qilip bir-birsi bilen zitliship qalghan unionistlar (bir merkezdin bashqurilidighan bir pütün Rusiye sheklini telep qilidighanlar) bilen fédératipchilar ortaq birer kélishimge kilelmeydu. Emma bu qurultayda otturigha chiqqan bu xil tAlash-tartishlardin kélip chiqqan zidiyetler, Sowétler ittipaqidin qéchip chiqqan siyasiy musapirlar bilen birge ta chat’ellergiche birge sörülüp kélip, tashqi dunyadiki idiyiwiy toqunushlarda, bir-birsini tenqitlishidighan we bir-birsige qarshi seplerge bölünishlerde bir-birsini pash qilish bahanisi bolup béridu.

Rusiyide bolshéwiklar hakimiyetni tartip alghinidin kéyin,

ménshiwéklar partiyisining bash sékritari we waqitliq hökümetning bash ministiri kérénski, kadét partiyisining bash sékritari milyukow, es-ar partiyisining bash sékritari wiktor chérnow qataridiki bolshéwiklerge qarshi lidérlermu, Fransiyini asas qilghan halda Yawrupaning herqaysi jaylirigha tarqap kétishidu. Adette aqlar − aq uruslar dep atilip kélin’gen bu siyasiy xadimlar, herxil teshwiqat epkarliri etirapigha jem bolushup bolshéwiklargha qarshi siyasiy küreshlirini dawam qiliduridu. Bu aqlar bilen burundin munasiwiti bolghan yaki kéyinki yillar ichide ornitilghan munasiwetler, chet’ellerdiki musapir Türkiy yitekchilirining wetenperwer bolush-bolmaslighini bahalaydighan yene bir siyasiy ölchem haligha keltürülüp, öz ichide körülgen herxil zidiyetlerde bir-birsige hujum qilish qUrali qilinidu.

Bolshéwiklar milliy siyasiti

Türkistan bilen wolga etirapida qurulghan aptonomiyilerning

hemmisini 1917-yilqi bolshéwiklar inqilawidin kéyin otturigha chiqqan aptonomiyiler déyish mumkin. Eslide bu aptonomiyilerning qurulush jeryanini asasen alghanda sotsyalizm, islamizm we milletchiliktin ibaret üch bulungluq weziyetning tereqqiyati netijiside oturigha chiqqan déyish mumkin. Türkistanliq yerlik yitekchiler bilen

Türkistan Üchün Küreshler 20

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolshéwizm otturisidiki munasiwetler, charrusiyidiki uruslardin bashqa milletler ichide körülginige oxshash, intayin dolqunsiman we bezide zidiyetler bilen tolghan bir weziyetni shekillendürmekte idi. Eslini sürüshte qilghanda, Türkistanliq ziyaliylarning hemmisi dégidek marksizm bilen léninizm heqqide éniq bir sawatqa ige kishilerdin emes idi. Shundaq bolghachqa, bolshéwiklarning qandaq bir hakimiyet sistémisini yolgha qoyidighanliqi heqqide qilchilikmu aldin perezliri yoq idi. Shunga ular bolshiwéklarning qaysi xil tüzüm bilen hakimiyet yürgizidighanliqini emeliy tejribiler arqiliq biwaste körüsh we éghir xatalishishlar arqiliqla tonushup chiqish pursitige érisheleydu. Ular bundaq bir tejribini qolgha keltürüsh üchün heqiqeten bekla éghir bedel töleshke mejbor bolghan idi. Eliwette bu xil xatalishish jeryani yalghuz Türkistanliq yitekchilergila xas bir alahIdilik bolup qalmay, Idil-Ural we bashqirt Türklirini öz ichige alghan barliq Türkiy qewimliri üchünmu ortaq bir jeryan déyish mumkin idi.

Eslide, lénin ta 1913-yillirIdila milliy mesililer heqqidiki maqalilirida,

bolupmu kéyinki yillarda izchil munazirilerge sewep bolup qalidighan aptonomiye, sélf détérminatsiye (öz-özini bashqurush hoquqi) pirinsipliri we kültür da’irisIdila cheklinip qalidighan aptonomiye qataridiki chüshenchiler heqqide qaysi xil köz qarashta ikenligini nahayiti ochuq sherhilep bolghan idi. Lénin, medeniy jehettila cheklinidighan aptonomiye heqqide toxtalghinida mundaq dégen idi:

Adette démokratiye noqtisidin, xususen prolitariyatning sinipiy

küresh teliwi noqtisidin élip étqanda bundaq bir ayrimichiliqqa, bundaq bir aptonomiyige yol quyushqa bolamdu-bolmamdu? Mana bu eng aldi bilen aydinglashturiwélishimizgha tégishlik mesilidur. … hexil milletler birla dölet ichide yashimaqchi bolidiken, ular milyonlarche, hetta milyadlarche iqtisadiy, qanuniy we ijtima’iy baghlar bilen bir-birsige zich baghlinip yashashqa mejbor. Ma’arip ishlirini ene shu baghlardin ayrip qandaqmu emelge ashurush mumkin? … oqutush ishlirini döletning bashqurush da’irisidin ayriwetsek qandaq bolidu? Eger birla dölet teweside yashaydighan herxil milletler iqtisadiy baghlar bilen öz’ara chemberches baghlan’ghanla bolidiken, u milletlerni medeniy jehette, bolupmu oqutush ishlirida izchil türde ayrim tutimen déyish bihudilik bolupla

Türkistan Üchün Küreshler 21

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qalmay, yene qalaqliqning bir ipadisidur. Eslide, mektepler emeliy turmushqa zörür bolghan ishlargha aldin teyyarliq qilish meqsitide, milliy toplumlarni oqutush ishlirida birleshtürüshni emelge ashurush üchün tirishchanliq körsitishimiz lazim. (lénin, «milliy mesililer we milliy musteqilliq küreshliri»)

Lénin yene özige özi xoja bolush hoquqi mesilisi heqqide, yeni sélf

détérminatsiye heqqide toxtalghinidimu kelgüside ijra qilinidighan siyasiy tüzümni aydinglashturup bireligidek bayanlarda bolghan idi:

Programmizdiki sélf détérminatsiye dégen mezmonni yalghuz

siyasiy jehettila otturigha qoyulghan bir abistrakit uqum dep chüshinishimiz kérek. Yeni özini özi bashqurush dégenlik, merkeziy dölettin bölünüp chiqip musteqil dölet qurush digen menini bildüridu. … eger, birer millet bir pütün dölet ichide ayrim bir millet bolup yashaymen dep oylighinida, uning rusiyidin bölünüp chiqip musteqil dölet qurushtin ibaret peqet we peqet birla hoquqi bolidu. … bundaq bir telepni otturgha qoyalmighan bir millet, fédératsiyilik munasiwt qurush yaki zémin teliwi bolmighan medeniy erkinlik dégendek teleplerde bolush layaqitige ige emes. …

Shundaq qilip rusiyidin ayrilalmighan, énighIraq éytqanda bölünüp

chiqip kitelmigen milletlerning kelgüsi teghdiri éniq qilip belgüliwétilgen idi. Dimek, bundaq ehwalda qalghan milletler öz xahishliri boyiche büyük urus milliti (!) ichide érip yoqulushqa mehkümdur. Undaqta bölünüp chiqip kétishni telep qilidighanlar qandaq qilishi kirek? Léninning bu heqte digenlirinimu kadét partiyisining bayanatchisigha bergen jawabidin éniq köriwélishqa bolidu:

Öz teghdirini özliri belgilesh hoquqi dégen bashqa bir ish, öz

teghdirini özliri belgilesh hoquqini ishqa ashurush dégenlik, yeni bir milletning belgilik shara’itlar astida bölünüp chiqip kétish teliwide bolushning toghra bolush-bolmasliqi tüptin oxshimaydighan yene bashqa bir ishtur. … partiyimiz bu mesilini herxil ehwallarda bir pütünlük boyiche tehlil qilghan halda ijtima’iy weziyetning hemde prolitariyatning sotsyalizm shara’iti astidiki sinipiy küresh éhtiyajining teliwige asasen hel qilishi lazim.

Türkistan Üchün Küreshler 22

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Biz sélf détérminatsiye teliwini, … iqtisadiy jehettin parchilinish we

ushshaq döletlerge bölünüsh arzulirini qobul qilalmaymiz. Buning del eksiche, biz chong döletlerning wujutqa kélishinila arzu qilimiz. Emma bu arzumu démokratiye we intérnatsyonalizm pirinsiplirigha toluq uyghun kélishi lazim. Bularnimu bölünüp chiqish arzusi bolmay turup qiyas qilish esla mumkin emes. … bölünüp chiqip kétish, bizning pilanimiz ichide yoq bir ish. Biz her qandaq bir türdiki bölünüp chiqip kétishni himaye qilalmaymiz.

Bulardin melum bolidiki, léninning dégini buyiche alghanda, öz

teghdirini öziliri belgilesh hoquqi dégenlik, rusiyidin bölünüp chiqip kétish digen menini bermeydighanliqini köriwélish mumkin. Rusiyidin ayrilip musteqil bolalishi üchün lazimliq aldinqi shert shuki, prolitariyatning xelq’araliq sinipi küresh sépi parchilanmaslighi shert iken. U halda bu ishni emeliyette qandaq emelge ashurushqa bolidighanlighi heqqide héchkim bir nime bilmetti. Axirida, lénin ruslardin bashqa milletlerge mundaq ikki xil tallash heqqini sunidu: buning birsi, emeliyette hergiz ishqa ashurghili bolmaydighan we uning özimu xalimaydighan rusiyidin ayrilip musteqil bir dölet qurush yoli; Yene birsi bolsa, rus milliti ichide singip yoqap kétish yoli. Bu ikki yoldin basha tallashqa bolidighan üchinchi bir yol yoq idi. Bu ikki yolning birinchisi pütünley nezeriyiwiy bir gep bolup, kitap yüzIdila bir menige ige bolushtin bashqa qilchimu emeliy qimmiti yoq quruq gep idi. Lénin we uning sebdashliri ruslardin bashqa milletlerge sun’ghan tallash yoli peqet ikkinchi xildikila yol bolup, ular rus milliti bilen yughurulup yoqap kétishi shert idi. Emma yoqurida körsitip ötkinimizdek, léninning bu nezeriyisini éniq chüshinip yiteligen Musulman Türkiy ziyaliylirining sani barmaq bilen saniwalghichilik derijide az idi.

Öktebir inqilawi jeryanida bolshéwiklar sélf détérminatsiye

pirinsipini öz reqiplirige hujum qilishta küchlük bir toxmaq, roslardin bashqa milletlerge bolsa alahide jelip qilarliq bir psixologiyilik yemchük ornida paydilinidu. Lénin bilen stalin birlikte qol qoyup 1917-yili 15-noyabirda élan qilghan “rusiyidiki her millet xelqlirige” digen murajetnamisida, milliy siyaset asas qilinidighan töt muhim noqta otturigha qoyulghan idi. Bu noqtilargha asasen rusiyidiki milletlerning

Türkistan Üchün Küreshler 23

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hemmisi hoquqta barawer, ularning hemmisi döletning ghojayinliri dep körsitilgen idi. Bölünüp chiqip kétish we öz millitining musteqil döletlirini qurush hoquqi üstide toxtalghinidimu, öz teghdirini özliri ixtiyari shekilde belgilesh hoquqigha ige dep körsetken idi. Milliy we diniy jehetlerdiki burunqi her türlük kemsitish mu’amililer bilen zulum sélishlar birdek emeldin qaldurilidu dep körsitilgen. Shuningdek yene étnik az sanliq milletlerning erkin tereqqiyati kapaletke ige qilinidu dep tekitlen’gen idi.

Bu bayanat élan qilinip aridin besh kün ötkende, bolshéwiklar

hökümiti biwaste Musulmanlar ahalisigila qaritip ularning diniy we milliy hésiyatlirini özlirige jelip qilishni meqset qilghan yene bir murajetname élan qilidu. Atézim yaki intérnatsyonalizmdin qilchimu éghiz achmighan bu ikkinchi murajetnamisida “charRusiye dewride shekillen’gen barliq bésim we cheklimilirining emeldin qaldurulghanliqi, barliq Musulman xelqliri diniy we milliy örp-adetliri bilen xalighanche shoghullinalaydighanliqi” ni alahide tekitlep körsitish bilen birge, Musulman xelqliridin bolshéwiklar inqilawini qollap-quwetleshliri telep qilin’ghan idi. Özimu bir grozin bolghan stalin, öktebir inqilawi bilen birge dawamliship kéliwatqan ichki urushta reqiplirini yéngip chiqish we rusiyide komunistik hakimiyetni tikliwélish üchün rus bolmighan milletler ichidin chiqqan yerlik aktiplargha bekla ihtiyajliq ikenligini yaxshi biletti. Stalinning dégini buyiche alghanda, bu türdiki kishiler burju’azlar ichidin yaki küchlük milletchilik idiyisige ige bolghan kishiler arisidin chiqqan bolishining qilche ehmiyiti yoq idi. Nimila bolsa bolsun, ular bu türdiki kishilerdin paydilinishliri we bu jehette aktipliq bilen xizmet qilip béridighan kishilerni kommunizm idiyisi bilen özgertip chiqishliri shert idi. Ene shundaq meqset bilen bu murajetnamilar élan qilinip birer aymu ötmey turup, yeni noyabir éyida, stalin milliy ishlar komussariyati (narkomnats) ni qurdurup, bu komissarliqni biwaste özige qaraydighan bir organ’gha aylanduridu. Bu komissarliq, kéyinki waqitlarda Sowét da’iriliri bilen uruslardin bashqa milletler ottursidiki munasiwetlerni tengshesh, bashqa dölet xelqliri bilen munasiwet tiklesh jehetlerde köwrüklük rol oynaydighan bir organ halitige keltürilidu. Omumiy komissarliq teweside yehudiylarnimu öz ichige alghan halda uruslardin bashqa barliq milletler üchün ayrim-ayrim komissarliq bölümliri tessis qilinidu. Narkomnatsqa qaraydighan eng chong we eng küchlük bölüm −

Türkistan Üchün Küreshler 24

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

merkezi Musulman ishlar komissarliqi − muskom bölümi bolup, bu bölümde rusiyidiki barliq Musulman xelqlirige da’ir ishlar bir terep qilinatti. Bu bölümge bolshéwiklar idiyisini qobul qilghan Türkiy nesillik üch kishi mes’ol qilip teyinlen’gen idi. Bu üch kishidin birsi bashqirtlardin bolghan shérip manatow bolup, qalghan ikkisi tatar Türkiliridin kelgen mollanur wahitow bilen galimjan Ibrahimow idi. Bir mezgil ötkendin kéyin, narkomnats uruslardin bashqa milletlerni bashqurush, maliye we herbiy ishlarnimu öz ichige alghan halda barliq ishlarni öz tizginide tutup bashquridighan küchlük bir organ haligha keltürilidu. Mundaqsigha alghanda bu organ dölet ichidiki bir dölettek hoquqqa ige bir organ haligha keltürülüp, lénin ölgendin kéyinki waqitlarda dahiliq talishish ishlirida stalin üchün intayin muhim bir yardemchi küchke aylandurulghan idi.

Musulman Türkiy rehberlirining bolshéwiklar teripige ötüp kétishige

sewep bolghan amillar ichide qizillar bilen urush qiliwatqan aq urus génirallirining bashqa milletlerge tutqan pozitsiyilirimu muhim tesir körsetken idi. Bu génirallar eger qizillar üstidin ghelibe qazinalighinida, Rusiye padishalighini qaytidin eslige keltürüshidighanliqini, héch bolmighanda urus showénizimi asasida qurulidighan bir tüzümni tikleydighanliqini, yerlik milletlerning musteqilliq yaki aptonomiye deydighan teleplirige qet’iy yol qoyushmaydighanliqlirini her waqit tekitlep kelmekte idi. Eger aqlar ghelibe qilip qalghidek bolghinida hemme ishlarning özgermey burunqi halitide qalidighanliqini mölcherleshken yerlik yitekchilerning bir qismi, yoqurqidek sewepler tüpeylidin qizillar teripige ötüp ular bilen hemkarlishish yolini talliwélishqan idi.

Öktebir inqilawi partlishi bilen teng, charRusiye tewesidiki barliq

Musulman Türkiy xelqler rayonida musteqilliq heriketliri partilashqa bashlaydu. Bashqirtlar 15-noyabirda aptonomiye qurghanliqini élan qilishidu. Buning keynidinla, 27-noyabir künisi (miladiye boyiche 13-dikabirda) qoqan aptonomiyisining qurulghanliqi élan qilinidu. Dikabir aylirida Türkistanning Qazaqistan teweside Alash-Orda hökümitining qurulghanliqi élan qilinidu. Buninggha ulushupla Idil-Ural teweside, Ezerbeyjanda we Qirimda bu türdiki ishlar kün tertipke qoyulidu. Bekla qisqa ömürlük qoqan hökümitidin bashqiliri xéli waqitlarghiche mewjut bolup turidu. Emma Sowét da’iriliri, bolupmu stalin, bu

Türkistan Üchün Küreshler 25

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

jaylarda barliqqa kelgen milliy komititlarni merkezdin ayrilishqa urun’ghan burju’a aptonomiyichi gurohlar dep élan qilip, bu türdiki heriketlerge qet’iy yol qoymaydighanliqini bildüridu. Shundaq bolsimu barliq hoquqni ishchilar sinipi bilen déhqanlargha tapshurghan aptonomiyilerge yenila ruxset béridighanliqini bildüridu. Bundaq bir aptonomiye − pütünley komunistik partiyining tizginlishi astida turidighan Sowét xaraktirini alidighan bir aptonomiye digenlik idi. Ularning buxil közqarishi 1918-yili may aylirida élan qilin’ghanliqigha qarimay, bu ishlar xéli kéchikip emelge ashurilidu. Halbuki, u waqitlarda rusiyide pütün sepler boyiche ichki urush dawam qiliwatqan bolghachqa, Sowétler ittipaqi özlirini himaye qilish éhtimali bolidighan herqandaq bir küchni ittipaqdishi dep hisaplap turushqa mejbor boliwatqan künliri idi. Shuning üchün, komunistik partiye da’iriliri stalinning burju’aziye aptonomiyiliri dep körsetken bu hökümetlerni derhal basturiwetmey, purset bolghinida ularni komunistlashturushqa pütün küchi bilen tiriship, bolshéwiklarning asasiy pirinsiplirini qobul qilishni xalimaydighanlargha qarita u künlerde yumshaq mu’amile qilip turushqa tirishqan idi.

Inqilap dewri we uningdin kéyinki Türkistan weziyiti

Yigirminchi esirge qedem tashliniwatqan künlerde, Türkistan

tewesining mutleq köp qismi charRusiye teripidin bésiwélin’ghan bir weziyette idi. Büyük Türkistanning muhim bir qismini teshkil qilghan Buxara we Xiwe xanliqliri ichki ishlarda erkin, emma tashqi ishlarda rusiyige baghlinip turiwatqan béqindi bir döletke aylandurulghan idi. Uruslar igelliwalghan yerlerni Türkistan bash gobérniyisi bilen dala bash gobérniyisi digen ikki memori rayon’gha bölüp bashqurmaqta idi. Türkistan gobérniyisi bolsa sir derya wadisi, perghane, semerqend, seMirechi (yettisu) we kaspi sirtida qalghan jaylar qataridiki rayonlarni öz ichige alghan bolup, dala gobérniyisi bolsa aqmolinsk (aqmolla) bilen semiypalatinsk rayonlirini öz ichige alghan idi. Tashkent shehiri bolsa bu ikki gobérniyining merkizi qilip békitilgen idi. Büyük Türkistan’gha tewe bolghan torghay bilen Ural rayonliri bolsa dala gobérnatorlighining sirtida qaldurup, u yerni

Türkistan Üchün Küreshler 26

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

biwaste Rusiye ichki ishlar mehkimisige qaraydighan qilishghan idi. Bu türdiki memori organ tüzülishi 1917-yilqi bolshéwiklar inqilawighiche dawamliship kelgen idi. Sowét terep bu rayonlarni pütünley bésiwilip Buxara bilen Xiweni Sowétler ittipaqigha qoshiwalghinidin kéyin, Türkistan téritoriyisini qaytidin parchilap, ta bügün’giche saqlinip kéliwatqan siyasiy rayonlarni shekillendüridu.

Kérénski yétekchilikide kadét, es-ar we sotsiyal dimokratchilar

birlikte qozghalghan 1917-yilqi fiwral inqilawidin charRusiye teweside yashaydighan barliq milletler Rusiye teweside tüp yiltizidin bir özgirish barliqqa kélidighan boldi dep qariship ulardin bekla zor ümidlerni kütken idi. Bu chaghda impiriyining barliq bolung puchqaqlirida nechche esirdin béri ijra qilinip kélin’gen izish we zulum siyasitige endi xatime bérilidighan boldi deydighan bir ümid hemme kishining arzusi idi. Bu qozghilang xewiri Tashkentke yétip kélishi bilen teng, Türkistan gobérnatori géniral kuropatkin barliq qUralliq küchi bilen birge kérénski hökümitining eMirige ötidighanliqini, shuning bilen birge yene eger bu jaylarda yéngi hökümetke qarshi qozghilidighan barliq isyanlarni qilche rehim qilmay qet’iy basturidighanliqini, charRusiye dewridiki barliq memori organlarni pütünley taqiwétip uning ornigha waqitliq hökümet komititlirini qurup chiqidighanliqini élan qilidu. Bu qarargha asasen Türkistan tewesidiki hökümet mehkimisi, shchépkinn bashchilighidiki 9 kishilik hey’ettin teshkil tapqan bir komititqa barliq wezipilirini ötküzüp bérip, dala (stép) gobirniye tewesini pütünley merkezi hökümetke tapshurup béridu. (shchépkin re’isligidiki waqitliq hökümet ezaliri préobrasénski, ziya powiski, shikapski, élpatowski, géniral dewletshin, sadir meqsudiy, muhemmatjan tinishbay we elixan bökeyxan oghli qatarliq kishilerdin teshkil tapidu − aptorning izahati) april éyida chaqirilghan tunji nöwetlik ishchi-déhqanlar qurultiyi shchépkinni wezipisidin qaldurup, uning ornigha naliwkinni hökümet re’islikige teyinleydu.

Fiwral inqilawidin kéyin barliqqa kelgen az-tula erkin nepes alghili

bolidighan siyasiy weziyet, Türkistanliqlar ichidiki siyasiy éqimlarnimu heriketke kélish pursitige ige qilidu. Türkistan xelqlirining ilghar küchliri, Türkistandiki ijtima’iy we siyasiy pa’aliyetlerge yitekchilik qilish meqsitide mart éyida yighilip köp sanliq ezaliri jeditchilerdin teshkil tapqan islam partiyisi (shurasi) ni qurup chiqishidu. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 27

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

shuraning bash sékritarlighini Türkistan jeditchilik herikitining awan’gartliridin biri bolghan Munewwer qarigha tapshuridu. Yéngi qurulghan bu islam shurasi, derhal heriketke kélip Türkistan teweside bir qurultay chaqirish qararini qobul qilidu. Shundaq qilip derhal qurultay chaqirish teyyarliqlirigha kiriship, 1917-yili 17-afril künisi Tashkent shehiride 440 neper wekil qatnashqan tunji qétimliq Türkistan Musulmanlar qurultiyi chaqirilidu. Bu qurultayda «rusiyidiki kelgüsi ijtima’iy tüzüm we Türkistanning bu tüzüm ichidiki orni», «urus köchmenlirige bölüp bérilgen yerlerning ehwali toghrisida» digendek birqanche témini mezmon qilghan halda muzakiriler uyushturilidu. Qurultaygha qatnashqan wekillerning hemmisi dégidek jeditchilikni himaye qilidighan kishiler bolush bilenla qalmay, ularning xéli köp qismi diniy tüzümni himaye qilishqa mayil konsiriwatip kishilerdin teshkil tapmaqta idi. Shu seweptin qurultaygha qatnashqan wekiller oxshimighan köz qarashlar asasida bir qanche xil gurohlargha bölünüp ketken idi. Bu qétimqi qurultayni Türkistandiki barliq idiyiwiy éqimlarni bir yerge keltüreligen Türkistan tarixidiki intayin muhim bir weqe dep tonighan qanunshunas ubeydulla ghoja, islam shurasidiki jeditchiler bilen téxi resmiy bir teshkil bolup uyushushqa ülgirelmigen mute’essiplerni ortaq bir pikirge keltürüsh üchün Türkistanda bir milliy merkez teshkil qilish zörür digen teklipni ortigha qoyidu. Bu teklip qurultayda maqullinip, Mustapa Choqay oghli bash sékritarliqida «Türkistan Musulmanlar merkezi shurasi» teshkil qilinidu. Bu shuragha mehmud ghoja behbudi, übeydulla ghoja, abidjan mehmut, shah Exmet shah islam, Mir adil we müpti sedridin xan qataridiki Türkistanliq dangliq zatlarmu qatnashqan idi. Kéyinki yillarda qurulghan Bashqirdistan aptonomiyisige re’is bolidighan Exmet Zeki Welidiymu bu merkezde bash katipliq wezipisige teyinlinidu. Türkistanliq Musulmanlar merkezi shurasi, qurulghan künidin bashlap xelq arisida milliy merkez digen nam bilen tonulidu. (bu shuraning ezaliri übeydulla ghoja, esedulla ghoja, abitjan Mexmut, Mir adil, shah Exmet shah islam, Mexmut ghoja behbudi we müpti sedridin xan qatarliq kishilerdin teshkil tapqan idi. Milliy merkezning herqaysi jaylardiki teshkilinish ishlirigha wastichi qilip perghanigha nasirxan töre, Semerqentke Mexmut ghoja behbudi, ezer déngizi sirtidiki jaylargha oraz serdar, sir deryasi rayonigha shah islam we yettisu rayonigha tinishbayéw mes’ol qilin’ghan. − aptorning izahati)

Türkistan Üchün Küreshler 28

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Emma kérénski hökümiti xelqning kütken ümidini yerde qoyup Rusiye teweside muqimliqni saqliyalighidek tüzük bir hökümet teshkilliyelmeydu. Shunga, pütkül Rusiye teweside merkez bilen yerlik hökümet arisida éghir anarxizim (hökümetsizlik) yaMirap ketken idi. Uning üstige urus bolmighan milletler öz teweside hökümet terkiwide tégishlik orun’gha érishish ümidlirinimu yoqatqan, charRusiye dewridin qalghan rus showénizimi pütün saheler boyiche téximu küchiyip kétiwatqan bir weziyet shekillenmekte idi.

Türkistan’gha hökmüranliq qilishqa teyinlen’gen waqitliq hökümet

komititi terkiwidimu éghir zidyetler körülmekte idi. Uningdin bashqa yene Tashkentte qurulghan ishchi-esker we déhqanlar Sowétimu hakimiyetni ötküzüwélishni telep qilip hökümet terep bilen düshmenlishish halitide turmaqta idi. Yene bir tereptin milliy merkez terkiwide yiterlik orun’gha ige bolalmighanliqini bahane qilishqan Türkistanliq mute’essip küchler 6-ayda bir yerge yighilip shir eli lapin yitekchilikidiki «ulimalar jemiyiti» namida bir teshkilat qurup chiqidu. Netijide, 1917-yilining yaz aylirigha kelgiche bolghan ariliqta Türkistan teweside Türkistan merkezi hökümitige wekillik qilidighan waqitliq hökümet komititi, urus ishchiliri bilen urus eskerliri teripidin qurulghan ishchi-esker we déhqanlar Sowéti, Türkistan jeditchiliri teripidin qurulghan islam shurasi we sheri’et tereptarliri teripidin qurulghan ulimalar jemiyiti qatarliq töt musteqil organ birlikte mewjut boliwatqan bir weziyet shekillen’gen idi. Bulardin bashqa yene jeditchiler bilen mute’essipchilarning ortaq wekili dep qaralghan milliy merkezmu pa’aliyette idi. 1917-yili awghust aylirida ötküzülgen Tashkenttiki sheherlik hökümet saylimi Türkistanliq her qaysi gurohlar ottursidiki zidiyetni téximu ochuq ashkarilap bergen idi. Olimalar jemiyiti uruslarning sol qanitigha wekillik qilidighan küchler bilen birliship pütün awazning yüzde 60 qismigha érishidu. Netijide ulardin likoshin sheher bashlighi bolup saylinidu. Qalghan awazning yüzde 25 qismini es-archilar alghan bolsa, jeditchiler aran yüzde 10 awazgha érishidu. Bu qétimqi saylam, Türkistanliq libiralistlargha bekla éghir zerbe bolidu.

(resim orni) Übeydulla ghoja, 1920-yilliri

Türkistan Üchün Küreshler 29

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shu yili sintebirde Türkistanliq Musulmanlarning ikkinchi qétimliq qurultiyi chaqirilidu. Rusiyide ijtima’iy tüzümning özgergenlikige qarimay Türkistandiki uruslar hakimiyetni qoldin bérip qoymasliq üchün jan-jehli bilen tirkishishi, ulargha bumu azliq qilip kérénski hökümitini qollashta ching turiwalghanliqi, Türkistanliqlarni Rusiye démokratiyisidin pütünley ümidsizlendüriwétidu. Shundaq qilip Türkistanliqlar arisida “rusiyidin bölünüp chiqip öz teghdirimizni özimiz hel qilish charisini tépip chiqishimiz kirek” deydighan köz qarashtikilerning sani köpiyishke bashlaydu. Türkistanliq yerlik yitekchiler aptonomiyilik bir Türkistan jumhuriyiti teshkillesh arqiliq bu wetende Rusiye qanunlirini emeldin qaldurush heqqide munazire qozghaydu. Munaziride konsiriwatiplar üstünlükte bolghachqa, yéngidin qurulidighan aptonomiyide qanun chiqirish ishlirida sheri’et pirinsiplirini asas qilish hemde sheri’et mehkimilirini eslige keltürüsh teliwi otturgha qoyulidu. Dölet iqtisadini rusiyidin musteqil bashqurush, kiwez térish bilen birge öz ihtiyajigha asasen bughday térishqimu kapaletlik qilish dégen qararlar élinidu. (birinchi dunya urushi jeryanida paxtigha bolghan telep artip ketkechke, Türkistandiki étizliqlarning mutleq köp qismida kiwez térish mejboriyiti yolgha qoyulghan idi. − aptorning izahati) bu qurultayda, Rusiye parlamétida Türkistanliqlargha 35 kishilik wekil orni ayrilghanliqi heqqidiki merkezi hökümet qarari maqullinip, Türkistan boyiche omumiy saylam ötküzüsh qarari élinidu. Qurultay yene Türkistanliqlarning teliwini hökümet bash ministiri kérénskige yetküzüsh üchün Mustapa Choqay oghli, narbutabék, polatjan we shah islamlardin teshkil tapqan bir hey’et qurup chiqidu. Bu hey’et derhal rusiyige atlinip pétrburgda kérénski bilen körüshidu. Emma kérénski bu wekillerge keskin qilip mundaq jawap béridu:

Türkistanda rusiyige qarshi birer topilang chiqidighandek qilidu

deydighan gep-sözlerge unche bek ishinip ketmidim. Eger rastinla shundaq birer weqe yüz bergidek qilsa qilche rehim qilinmay qattiq basturilidu!

Bu arida, Türkistan tewesidiki uruslar ottursida yüz bergen

toqunushlarmu barghansiri küchiyip barmaqta idi. Sintebir éyigha kelgende Tashkenttiki urus bolshéwikliri naliwkin re’islikidiki waqitliq hökümetke qarshi bir qétimliq qUralliq siyasiy özgirish qozghighan

Türkistan Üchün Küreshler 30

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolsimu ghelibe qazinalmighan idi. Emma öktebir inqilawining ghelibisi hemde pétirborgda hakimiyetning bolshéwikler qoligha ötishi, Tashkenttiki bolshiwiklarni jasaretlendürüp qoyidu. Yeni Tashkent gazarmisidiki eskerlerning hemmisi yéngi hökümetke el bolidu. Netijide urushning tötinchi künisi, yeni 11-noyabir künisi bolshéwiklar Türkistan waqitliq hökümet orgini jaylashqan binani ishghal qiliwalidu. Kolésow, tobolin we ospaniski bashchiliqida teshkillen’gen «inqilawiy komitit» Tashkentning hoquqini tartip alghan bolsimu, ularning ichidin hakimiyet yürgüzeligidek iqtidargha ige birer kishimu chiqmaydu. Shundaq qilip ular sotsyal démokratchilar bilen, yeni ménshéwik we es-archilar bilen hemkarliq ornitishqa mejbor bolidu. Noyabir éyining otturlirida chaqirilghan Sowét qurultiyi, Türkistanda Sowét hakimiyiti qurulghanliqini élan qilishidu. Bu qurultay alghan qarargha asasen 21 kishilik Türkistan xelq komissarliqi (Türksownarkom) teshkil qilinidu. Komissarlarning 5 nepiri komunistlardin, 2 nepiri sotsyal démokratchilardin we 8 nepiri sotsyal réwolotsiyichilardin teshkil tapidu. Bu qurultay yene, Türkistanda qurulidighan hökümet terkiwide birmu yerlik xelq wekili bolmasliqi kérek digen bir qarar maqullaydu.

Türkistanda yüz bergen bu weqeler Türkistanliqlar arisida qattiq

naraziliqlarni peyda qilidu. Shir eli lapin bashchilighidiki olimalar jemiyiti Tashkentte 515 neper wekil qatnashqan bir qétimliq Musulmanlar qurultiyi chaqirip, hakimiyet Türkistanliqlargha ötküzüp bérilsun dégen telepni otturgha qoyishidu. Lapin, Tashkent Sowét mes’ollirigha uruslar bilen Musulmanlar teng miqtarda wekil qatnashturidighan bir birleshme hökümet teshkil qilish tekliwini sunidu. Kolésow ulargha “yerlik xelqler ichide prolitariyat sinipi bolmighanliqi üchün, yerliklerning hökümet terkiwige kirishini qobul qilalmaymiz” digen jawapni béridu. Tashkent Sowétining ret qilish jawabi kelgendin kéyin, Türkistanliq jeditchilar bilen konsiriwatipchilar otturisida mejbori bolsimu bir hemkarlishish pursiti tughulidu. Milliy merkez bilen olimalar jemiyiti bir yerge kélip, axiri qoqan muxtariyitining qurulushi bilen netijilinidighan ortaq pa’aliyetlirini bashliwétidu.

Türkistan Üchün Küreshler 31

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Milliy aptonomiyilik hökümetler: qoqan muxtariyiti

Tashkentte qurulghan hökümetke qatnishishni telep qilip sun’ghan

tekliwi ret qilin’ghan ulimalar teshkilati, mejbori halda Mustapa Choqay oghli yitekchiligidiki milliy merkezdikiler bilen hemkarlishish yoligha kiridu. Bu ikki teshkilat birlikte heriket qilip qoqan shehiride tünji qétimliq Musulmanlar Orta Asiya qurultiyi chaqirish qarari élishidu. 1917-yili 25-noyabirda 208 neper wekil qatnishishi bilen chaqirilghan qurultay, 36 neper Musulman we 18 neper urus wekildin teshkil tapqan bir ijra’iye qurultiyi saylap chiqidu. Andin derhal 12 kishilik bir waqitliq hökümet teshkillep, 27-yaniwar künisi Türkistan muxtariyiti (aptonomiyisi) ning qurulghanliqi élan qilinidu.

27-noyabir künisi élan qilin’ghan muxtariyet xitapnamisida, Rusiye

jumhuriyitining fédiratip bir jumhuriyet bolishini himaye qilidighanliqi, emma Türkistan üchün téritoriyilik aptonomiye telep qilidighanliqi tekitlen’gen idi. Bu muxtariyetning hakimiyet yürgizishini maqullaydighan birdin bir hoquqluq organ Türkistan ijra’iye qurultiyidur dep békitilgen idi. Bu xitapnamida yene Türkistanda yashawatqan az sanliq milletler hoquqini qoghdash mesilisi alahide tekitlen’gen idi. Bu hökümetning re’islikige Türkistanliq qazaqlardin tinish bay teyinlinidu. (aptonomiye xitapnamisining esli nusxisi üchün «hüjjetler» qismigha qaralsun. Qoqan hökümiti tüwendiki ezalardin teshkil tapmaqta idi: jumhur re’isi we ichki ishlar naziri: muhemmet tinish bay; Mu’awin re’isi: shah Exmet shah islam; Dölet mudapiyesi we bixeterlik naziri: ubeydulla ghoja esedulla ghoja oghli <keyin mu’awin re’is bolidu>; Yéza’igilik naziri: hidayet yürgül’agha; Sehiye naziri: Mir adil; Ma’arip naziri: nadirxan töre; I’ashe naziri: abitjan Mexmut; Maliye naziri: salomon herzféld <keyin uning ornigha shah Islam teyinlinidu>; Tashqi ishlar naziri: Mustapa Choqay oghli. − aptorning izahati)

Bu hadisiler, qizillar terepni bekla alaqizade qiliwétidu. Derweqe,

eger qoqan muxtariyiti muweppeqiyet bilen hakimiyet yürgüzeliginide, Türkistan teweside Sowét hakimiyitige éhtiyaj barmu-yoq digen bir su’al otturigha chiqishi muqerrer idi. Shu seweptin bu aptonomiyini

Türkistan Üchün Küreshler 32

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

derhal aghdurup tashlash shert idi. Emma buning üchün Tashkent Sowétining yiterlik miqtarda qUralliq küchi yoq idi. Uning üstige Moskwa bilen Tashkent ottursidiki yollar urus kazaklirining atamani général dutow qoshunliri teripidin üziwétilgen idi. Bu arida Türkistanning her qaysi jayliridin qoqan hökümitini qet’iy himaye qilish heqqidiki xewerler keyni üzülmey kélip turmaqta idi.

(resim orni) Qoqan shehiride qurulghan Türkistan milliy hökümitini himaye qilish

katta yighini, Tashkent 1917-yili 13-dikabir (resim orni) Türkistan milliy hökümitini himaye qilish namayishi, Tashkent.

1917-yili 13-dikabir Qoqan hökümiti Moskwagha xewer yollap, özlirini “Türkistan

tewesidiki birdin-bir qanunluq hökümet orgini” dep étirap qilinishini telep qilidu. Stalin bu telepke qet’iy qarshi chiqip mundaq jawap béridu: “xelq teripidin saylan’ghan Sowét hakimiyetliridin bashqa herqandaq bir organ bilen munasiwet ornitishni qobul qilalmaymiz!” moskuwadin bundaq bir jawap alghan qoqan hökümiti, 1918-yili yaniwar éyida omumiy saylam ötküzidighanliqini, saylamda barliqqa kélidighan qurultay wekillirining üchte birsi Musulman bolmighan wekillerge bérilidighanliqini élan qilidu. Qoqan hökümiti, yene bir tereptin pul we qUral jehette yardem béreligidek dost izdinishke kirishidu. Bu meqsette hökümetning tashqi ishlargha mes’ol naziri Mustapa Choqay oghli aq urus générali dutow bilen alaqiliship körgen bolsimu, dutow “urus kazaklirining yitekchilikide qurulidighan hökümetkila yardem béreleymiz” dep jawab bergechke, bu körüshüshtinmu birer netije chiqmaydu. Buxara eMiri se’id alimxan bolsa, méning eng chong düshminim bolghan jeditchilarni asas qilip teshkillen’gen bundaq bir hökümet bilen uchurushishni hergiz xalimaymen dégen jawabni béridu. Shundaq bolghachqa, u barliq körüshüsh tekliplirini ret qilidu. Türkistanning qazaqlar olturaqlashqan rayonida qurulghan Alash-Orda hökümiti öz derdidin éshinalighidek halda emes idi. Netijide, qoqan hökümiti kéreklik qUral-yaragh we iqtisadiy yardemdin mehrum bolup qalghachqa, rehberlik ichide bu hökümetning teghdiridin ümidsizlinidighan xahishlar küchiyip kétidu.

Türkistan Üchün Küreshler 33

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Hökümet bashlighi tinishbayéwmu 1918-yili 17-yaniwar küni hökümet re’islikidin istipa béridu. Uning ornigha Mustapa Choqay oghli teyinlinidu. (tinishbayéw istipa bergendin kéyin, xelq shurasi jumhur re’islikige adwukat übeydullani teklip qilghan bolsimu, bu wezipidin bash tartqan übeydulla ghoja bu orun’gha Mustapa Choqay oghlini teklip qilip, özi mu’awin re’islik wezipisini üstige alidu. − aptorning izahati)

Shu yilining yaniwar aylirida, qizil armiye orénburg rayonini

bésiwalghan géniral dutow küchlirini yéngip, Moskwa bilen Tashkent otturisidiki transiport yollirini échiwalidu. Bu weqeler yüz bériwatqan waqitlarda Tashkent Sowétimu 31-yaniwar künisi bir yighin échip qoqan hökümitini “burju’a eksil’inqilawiy hökümet” dep élan qiliship, bu hökümetni derhal tarqitiwétish qararini alidu. Qizil qoghdighuchi (qizil guwardiye) lar awstro-wén’gir urush esirliri we bu yerde turiwatqan ermen milislirining yardimige tayinip 1918-yili 14-fiwral künisi qoqan shehirige hujum bashlaydu. 18-fiwral künisigiche dawam qilghan töt künlük qanliq jeng netijiside Türkistan muxtariyet hökümiti munqerz bolidu. Qizil guwardiyiler bilen ulargha yardemleshken ermen milisliri qoqan shehiride qanliq qirghichiliq yürgizidu. Qoqan hökümiti, shunche qisqa ömür körginige qarimay Türkistan tewesidiki “tunji siyasiy aptonomiye teliwining simowuli” bolush jehettin alghanda, intayin muhim tarixiy ehmiyetke ige bir hökümet idi.

Hökümet bashlighi Mustapa Choqay oghli hökümet basturulghanda

awal Afghanistan’gha, u yerdin Bashqirdistan’gha qéchip bériwalghan idi. Choqay oghli Bashqirdistan’gha barghandin kéyin, u yerdiki Bashqirdistan milliy aptonomiyisini qurush herikitige qatnishidu. Sowétler ittipaqi u yernimu bésiwalghinidin kéyin, groziyige qéchip bérip neshriyatchiliq ishliri bilen shoghullinidu.

Tiblis bolshéwiklar teripidin bésiwélin’ghandin kéyin, Choqay oghli u yernimu tashlap Türkiye arqiliq Parizhgha bériwélip Yawrupada Türkistan azatliq pa’aliyetlirini bashliwétidu. Muxtariyetning tunji re’isi bolghan ténshbayéw Qazaqistan’gha bériwalghandin kéyin, u yerde qurulghan Alash-Orda hökümitining ichki ishlar naziri bolup wezipe öteydu.

Türkistan Üchün Küreshler 34

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Qoqan muxtariyiti basturulghanda, qoqan shehiri uruslar teripidin chéqip tüp-tüz qiliwétilgen idi. Qoqan hökümiti basturiwétilgendin kéyin, eyni waqtida qoqan sheher mudapiyisi bilen qoqan hökümitini qoghdash wezipisige teyinlen’gen ergesh qurbéshi, qol astidiki qalghan qUralliq küchliri bilen birge taghliq rayonlargha chékinip bériwélip bolshéwiklargha qarshi qUralliq qarshiliq körsitish herikitini bashliwétidu. Kéyinki yillarda «basmichiliq» dep nam alghan bu qUralliq qarshiliq körsitish herikiti, pütün Türkistan tewesi boyiche téz sür’ette kéngiyip, ikki yil ichide Türkistanning mutleq köp qism jaylirigha öz tesirini kéngeytken idi. Shu seweptin, qoqan muxtariyitining aghidurulghan künini Türkistandiki basmichiliq herikitining bashlan’ghan küni dep qobul qilishqimu bolidu.

Türkistan aptonomiyisi

Qoqan shehiride qurulghan muxtariyat jumhuriyitini bolshéwiklarning rehimsizlerche basturiwétshi netijiside bolshéwiklar bilen Türkistan xelqi otturisidiki düshmenlishish chékige yetken idi. Bu weqeler, Türkistan yitekchilirige muntizim qUralliq küchke ige bolmay turup musteqil hakimiyet qurushqa bolmaydiken dégen bir heqiqetni ögetken idi. U künlerde, yene bir qisim Türkistanliq pa’aliyetchiler bolshéwiklar bilen hemkarlishish yoli arqiliq yéngi hökümet terkiwide emeliy tesir körsiteligidek birer orun’gha irishish xiyaligha kelgen idi. Shundaq qilip komunistlar iyolda Tashkentte bir qétimliq komunistik partiye qurultiyi chaqirishidu. Bu qurultaygha Türkistandiki 1500 komunistqa wakaleten 43 neper wekil qatnishidu. Bu qurultayda, Rusiye kompartiyisige qarashliq Türkistan komunistik partiyisini qurup chiqish qarari élinidu. Bu waqitlarda Tashkent shehiri sherq elliri komunistik partiyilirining pa’aliye merkizige aylanmaqta idi. Mesilen, Iranliqlarning adalet partiyisi, Mustapa suphining Türkiye komunistik partiyisi, yash Buxaraliqlar we yash Xiwelikler ichidiki bolshéwizimgha hewes qilidighan gurohlar, Hindistan inqilapchiliri we Xitay komunistliri bu sheherge yighilmaqta idi. (u yillarda Tashkent shehiri Iran we Hindistan qataridiki bir munche sherq eller kompartiyilirining pa’aliyet merkizige aylinip qalghan idi. Iran kompartiyisining «bayraq’iy

Türkistan Üchün Küreshler 35

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

adalet», Hindistan kompartiyisining bolsa «zémindarlar» digen gézitliri Tashkentte neshri qilinmaqta idi. Türkiye kompartiyisining bash sékritari Mustapa suphimu Türkiyige baridighan Ukra’ina bilen kapkaziye yolliri dénikin bilen wran’gél qUralliq qoshunliri teripidin késiwitilgenliki üchün anadolugha qaytip kitelmey, Türkistan arqiliq hezer déngizidin ötüp Türkiyige bériwélishni pilanlap yüretti. Buningghimu imkaniyet yar bermigendin kéyin bu yoldinmu waz kechken Mustapa suphi’oghli groziyilik komunist éli’awanning teliwige asasen bir mezgil Tashkentte turup pa’aliyet qilishqa maqul bolghan idi. Shundaq qilip, Mustapa suphi’oghli Tashkentte qélip u yillarda Türkiye komunistlirining organ géziti bolghan «yéngi dunya» ni neshri qildurup, Orta Asiya tewesige tarqilip ketken Osmanli urush esirliri arisigha komunizm idiyisini tarqitishni meqset qilip sherq eller kompartiye teshkilatlirining ortaq pa’aliyet soruni bolghan «beynelmilel sherq teblighat shurasi» ni qurup chiqish ishlirigha qatnashmaqta idi. − aptorning izahati)

Shu yilisi perghane rayonida bashlan’ghan basmichiliq herikiti

Türkistan teweside téz sür’et bilen kingiyip barmaqta idi. Yene bir terepte aqlar 1918-yilining otturlirighiche Qazannimu öz ichige alghan halda Moskwa bilen Tashkent ottursidiki muhim merkizi sheherlerning köp qismini bésiwalghan bolup, Moskwa bilen Orta Asiyani bir-birsige baghlap turidighan yollar pütünley üzüp tashlan’ghan idi. Shuningdek yene, Moskwa bilen Türkistan ottursidiki bipayan zéminda Idil-Ural, Bashqirdistan we Alash-Orda aptonomiyiliri keyni-keynidin élan qiliniwatqan bir weziyet barliqqa kelgen idi. AdMiral kolchakqa tewe bolghan aq urus qUralliq küchliri, ataman dutowgha tewe urus kazakliri, bolshéwik düshmini bolghan tunji qurultaygha tewe sotsyalislar bilen yoqurida tilgha élin’ghan aptonomiyilerge tewe qUralliq eskeri küchler, öz’aldigha urush sépi teshkil qilip qizil armiyige qarshi urush qilmaqta idi. Ene shundaq bir ehwal astida, eger Moskwa da’iriliri yerlik kishilerdin partiyige eza qobul qilmasliq pikiride ching turiwalsa komunistik hakimiyet bilen yerlik xelq otturisidiki yéqinlishishni wujutqa chiqiralmasliqini tonup yétidu. Shundaq qilip, Moskwa da’iriliri asasen kona jeditchilerdin teshkil tapqan Türkistanliq ziyaliylarni Türkistan komunist partiyisige jelip qilish üchün Tashkenttiki urus komunistlirini mejborlashqa bashlaydu. Derweqe siyasiy jehettiki bu xil pozitsiye özgertish komunistlargha

Türkistan Üchün Küreshler 36

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

paydiliq bolidu. Komunistlar 1918-yili dikabir éyida chaqirilghan ikkinchi nöwetlik qurultiyida 900 ge yéqin Türkistanliq partiyige kirish üchün iltimas qilidu. Qurultayda yene partiye pa’aliyetlirini Türkistanning yerlik alahIdiliki bilen ijtima’iy ehwaligha maslashturup qanat yaydurush, Türkistan xelqni partiyige yéqinlashturush meqsitide «Musulmanlar biyrusi» (musbiro) qurush qatarliq qararlarmu qobul qilinidu. Bu biro, kompartiye merkezi komititige biwaste qaraydighan bolup pa’aliyet qilishi lazim idi. Musulmanlar birosining tunji qétimliq yighini 1919-yili mayda échilip, bu yighinda rehberlik guruppisining ezaliri saylap chiqirilidu. (Türkistan komunistik partiyisi Musulmanlar birosining birinchi nowetlik ijra’iye orgini tüwendiki kishilerdin teshkil tapidu: turar riziqulow, abbas eliyéw, ependiyéw, n. Xojayéw, tursun xojayéw, pexridinow, muhididinow we Eysayéw. − aptorning izahati) Musulmanlar birosi, tunji qétimliq yighindila Rusiye komunistlirining yerlik kishilerge qarita yürgüzüp kelgen zorawanliq siyasetliri bilen yerliklerni kemsitish heriketlirini qattiq tenqitlishidu.

Yüz bergen bu ishlardin xatirjem bolmighan Moskwa rehberliri,

Türkistan rayonida Sowét hakimiyitini dessitish pilanini emelge ashurush meqset qilin’ghan bir hey’et (Türk komissiye) qurulghanliqini élan qilidu. Géniral frunzé re’islikide qurulghan bu Türk komissiye ezaliri terkiwide kyubishéw, rudzutak qataridiki dangliq komunistlar bilen birge yene turar rizqulowdek Musulman rehberlermu bar idi. Türk komissiyisini, Rusiye kompartiyisining Orta Asiyadiki toluq hoquqluq wekili dep hisaplash mumkin idi. Bu komissiyining hoquq da’irisi bilen wezipiliri Türkistan rayoni bilenla cheklinip qalmastin, ulargha yene inqilapni xoshna ellergiche kingeytish we u jaylardiki siyasiy heriketlerni tézginlesh qatarliq wezipilirimu bar idi. Türk komissiyisining Moskwada chaqirilghan 1919-yili sintebirdiki yighinida élin’ghan qararlar, Sowét da’irilirining shu waqtidiki közqarashlirini bügün oqisaqmu heqiqeten kishini heyran qaldurarliq bir ish idi:

1. Türkistan we uninggha xoshna ellerge qaritilidighan

siyasetlirimiz mundaq ikki türlük ghayini özige meqset qilidu: birinchisi, Türkistan’gha xoshna bolup turiwatqan Asiya elliridiki inqilawiy heriketlerge yardem; Ikkinchi wezipisi bolsa Türkistan bayliqliridin paydilinish.

Türkistan Üchün Küreshler 37

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

2. Hindistan bilen Iranda yüz béridighan inqilawiy heriketler Sowét rusiyisi üchün intayin muhim ehmiyetke ige. Chunki u ellerde peyda qilinidighan qalaymaqanchiliqlar sewebidin, ittipaqdash küchler Sowét chigraliridiki qUralliq küchlirini chékindürüshke mejbor bolidu. Uning üstige bundaq heriketler dunya inqilawining rawajlinishi üchün asas tiklesh wezipisinimu ötiyeleydu. Bu noqtidin alghanda, Türkistan − sherq elliride qozghutilidighan inqilap we qozghilang kötürüsh heriketliri üchün Sherqiy penjire bolush rolgha ige.

Bundaq ghayige chin qelbidin ishen’gen frunzé, ta Buxara eMirligini ishghal qilish pilanini tüziwatqan yillirIdila bu urushni Buxaraning nérilirigha, yeni Afghanistanning ichki qisimlirighiche kingeytish heqqide teklip sunup kelgen idi. Hetta Türk komissiye re’isining orunbasari (wakaletchisi) kyubishéw, afghan kompartiyisini qurush layihilirinimu alla burun teyyarlap qoyghan bolup, qurulghusi bu partiyining “Afghanistandiki qalaq hakimiyetni aghdurup tashlap, uning ornigha bir Sowét xelq jumhuriyiti tiklesh” wezipisinimu yipidin-yingnisighiche pilanlap teyyar qilip qoyghan iken. Emma weziyetning tereqqiyati Sowét rehberlirining kütkinidek bolmay, qizil armiyining ishghaliyet herikiti Buxara bilen Xiwe xanliqliri tewesIdila cheklinip qalidu.

(resim orni) Turar rizqulow Bu jeryanda, Türkistanliq xadimlar Musulmanlar biyrosini waste

qilghan halda Türkistan kompartiyisi ichide teshkillinish we kingiyish ishliri bilen shoghullanmaqta idi. Bu biyro, kompartiye merkezi rehberlik guruppisining Türkistanliq komunistlargha tapshurghan gézit chiqirish, teshwiqatchi yétishtürüsh we kompartiye hüjjet-kitaplirini terjime qilish qataridiki wezipilirini bir chetke qayrip qoyup, Türkistanning kilechikige munasiwetlik mesililer üstide muhakime yürgizish, pilan-layihe tüzüsh qataridiki ishlar bilen shoghullinidighan bir tetqiqat merkizige aylandurulghan idi. Bu biyro yene bashqa türük qewmliri olturaqlashqan jaylarning ehwaligha maslashturup, ularghimu milletchi sotsyalizm sheklide bir Türkistan qurup chiqish

Türkistan Üchün Küreshler 38

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

meqset qilin’ghan wezipilerni tüzüsh ishliri bilenmu shoghullanmaqta idi. Moskwa da’iriliri, Türkistanliq komunistlarning bu biyroni bu shekilde paydilinip kétishidin zadila xatirjem bolalmay qalidu. Emma dawam qiliwatqan ichki urush sewebidin Sowétler düch kelgen éghir iqtisadiy qiyinchiliqlar, ularni qattiq tedbir élip chekleshtinmu tosup turghan idi.

1920-yilining bashlirida, Musulmanlar birosi kelgüsi ghayiliri we

Türkistanda ijra qilmaqchi boliwatqan siyasetlerni tepsili otturgha qoyidu. 12-yaniwardin 18-yaniwarghiche birla waqitta chaqirilghan Musulmanlar biyrosi 3-nöwetlik we Türkistan kompartiyisi 5-nöwetlik qurultiyida turar rizqulow «milliy mesililer we milliy kompartiye yachikiliri» digen timida bir doklat béridu. Kéyin yene, rizqulow bilen uning yéqinliri Türkistan aptonom Sowét sotsyalistik jumhuriyiti digen isimni Türk jumhuriyiti digen’ge, Türkistan komunistik partiyisining naminimu Türk komunistik partiyisi dégen’ge özgertish tekliwini béridu. Bu teklip layihiside, qurulmaqchi bolghan Türk jumhuriyitining özige tewe ayrim asasiy qanuni bolishi, iqtisadiy, maliye, herbi ishlar sahesi we tashqi ishlargha munasiwetlik siyaset mesililerde musteqil qarar qilish hoquqi bolush lazim dep körsitilgen idi. Shuningdek yene Musulman Türk armiyisini qurup chiqish telazim deydighan bir klipmu bar idi. Musulan bolmighan herbiy qisimlar Türkistan tewesidin chiqip kitishi kirek digendek bir telepmu otturgha qoyulilidu. Bu teklipler her ikkila qurultay teripidin mutleq üstün awaz bilen maqullinidu. Bu qurultayda qobul qilin’ghan yene bir qararda Rusiye tewesidiki barliq Türklerning Orta Asiyada qurulidighan bu Türk jumhuriyiti etirapigha uyushushliri chaqiriq qilin’ghan idi. Türkistanliq komunistlar teripidin awazgha qoyulup qararlashturulghan büyük Türk jumhuriyiti qurush ghayisi bilen bu heqte qanat yayduruliwatqan pa’aliyetler Moskwani qattiq chüchitiwitidu. Netijide, ular bu heqte keskin heriket qollinish qararigha kélidu. Sowét da’iriliri, Türkistan aldinqi sep bash qumandani géniral frunzéning tekliwige asasen Türkistan kompartiye qurultiyida maqullan’ghan qararlarni pütünley ret qilidu. Moskwa, Türkistan kompartiyisining Rusiye kompartiyisige qaraydighan bir rayon derijilik teshkilat bolghachqa, merkezning ruxsitini almay turup herqandaq bir qarar élish hoquqigha ige emes dep élan qilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 39

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1920-yilining iyon aylirigha kelgende, Sowét da’iriliri béshini aghritip kéliwatqan mesililerning xéli köp qismidin qutulghan idi. Ukra’inadiki géniral dénikin bilen sibiriyidiki géniral kolchak küchliri tarmar qiliniip, Moskwa-Orta Asiya ottursidiki barliq tosalghular süpürüp tashlan’ghan idi. Qizil armiye sibiriyide qolgha keltürgen bu ghalibiyitidin kéyin, Sowétler ittipaqining qUralliq küchlirige mes’ol komissari trotiski nishanini özgertip Türkistan bilen uning jenobidiki xoshna ellerge köz tikishke bashlaydu. Trotiskining pikiriche, xelqara weziyet tereqqiyati Parizh bilen londun’gha baridighan yolni Afghanistan, Hindistan we bénigallarning shara’iti belgeileydighan qilip qoyghanmish. Shuning üchün, Türkistan tewesidiki basmichiliq heriketlirini toluq bésiqturup u yerlerde Sowét hakimiyitini mustehkemlesh basquchigha ötüsh, Buxara bilen Xiwe eMirliklirini aghdurup tashlashni ishqa ashurush zörür idi. Shu chaghdila Afghanistan bilen Hindistan yollirini échishqa bolatti. Trotiski bu pilanni emelge ashurush üchün géniral frunzéni toluq hoquqluq Türk fronti (Türk aldinqi sépi) qumandani qilip teyinleydu. Fronzé, dunya inqilawi heqqidiki undaq romantik xiyalliri yoq, özining tejribisidin bashqigha ishenmeydighan (pragmatistik) bir komunist bolghachqa, urus bolmighan milletlerdin teshkillen’gen qUralliq küchke tayinip birer ghelibe qazinish mumkinchilikige qet’iy ishenmeydighan birsi idi. U, bu jaylardiki inqilaplar urus qUralliq küchlirige tayinish arqiliqla asas salghili we rawajlandurghili bolidighan bir ish dep hésaplaytti. Shundaq bolghachqa, yerlik siyasiy erbaplar bilen yerlik qUralliq küchlerge zadila ihtiyaj yoq dep qaraytti.

Muskomda körüliwatqan bu ishlar bilen büyük Türkistan jumhuriyiti

qurush urunushliri, frunzéni yerliklerge ishenmeslik kérek dégen qarishida téximu ching turiwélishigha sewep bolup bergen idi. Shundaq qilip, frunzé endi büyük Türk jumhuriyiti qurush xamxiyalini qiliwatqan Türkistanliq komunistlargha zerbe bérishning pursiti piship yétildi dep qaraydu. Dégendek, uzun ötmeyla Rusiye komunistik partiye merkezi komititi Türk komissiyisi terkiwige birmu Musulman kirgüzmeslik kirek deydighan qararni maqulliship, komissiye ezalirini qaytidin tallap ishqa sélishqa kirishidu. Kaganowich, géorgi safarow we yakob pétérs qataridiki dangliq komunistlardin teshkil tapqan yéngi ezalar Türkistan kompartiyisi ichide keng kölemlik tazilash herikiti élip bérish wezipisini üstige élishidu. Aqiwet, turar rizqulow

Türkistan Üchün Küreshler 40

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bilen nizam xojayéw qataridiki dangliq rehberler Türkistan kompartiyisidin qoghlap chiqirilidu. Keynidinla ularning hökümet ijra’iye komititidiki (turtsik) wezipilirimu élip tashlinidu. Ulardin boshighan orunlargha tejribisiz, élipning suniqinimu bilmeydighan sawatsiz Türkistanliq komunistlar seplishidu. Yéngi ijra’iye komititining re’islikige ene shundaq sawatsiz Türkistanliq rehimbayéw teyinlinidu. Rusiye kompartiyisi, yéngidin wezipige tiyinligen bu Türkistanliqlarni “özbek we qazaq prolitariyatining heqiqiy wekilliri” dep danglap élan qilishidu. Shundaq qilip, milletchi komunstlarning Türkistan teweside milliy xaraktirgha ige bir Türk döliti qurup chiqish dégen xamxiyallirimu sugha chilishidu.

Alash-Orda aptonomiyisi

Alash herikiti, 1905-yillirida Türkistanning Qazaqistan teweside bashlan’ghan tünji siyasiy heriket bolishigha qarimay eyni waqtidiki weziyetke masliship pa’aliyetlirini yer astida yoshurun qanat yaydurup kelgen bolup, 1917-yiligha kelginIdila andin ashkare siyasiy pa’aliyet qilish pursitige érishken idi. 1917-yili iyon aylirida chaqirilghan qurultayda Qazaqistan’gha aptonomiye bérilishi, bu rayonlargha qarita urus muhajir köchürüsh ishini toxtitilishi, qazaq yashlirini aldinqi seplerde qara ishchi ornida ishlitishni toxtitilishi qatarliq mesililer küntertipke qoyulghan idi. Bu jeryanda öktebir inqilawi partilap, bu rayonda éghir qalaymaqanchiliq höküm sürüshke bashlaydu. Shimaldiki omsik wilayiti qizillar bilen urush qiliwatqan aq urus génirali kolchakning qUralliq küchler teripidin bésip élin’ghan, jenopta bolsa Tashkent Sowéti bilen qoqan aptonomiyisi ottursidiki hakimiyet talishish urushi bashlinip ketken weziyette idi.

Ene shundaq qalaymaqanchiliqlar yüz bergen 1917-yilining dikabir

aylirida, üchinchi nöwetlik qazaq qurultiyi chaqirilidu. Bu qurultay qazaq aptonomiyisini jakarlash qararini qobul qilip, 15 ezaliq bir Alash-Orda hökümitini qurup chiqidu. Elixan bükeyxan’oghli hökümet re’islikige saylinidu. Uruslar teripidin aghdurulghan qoqan muxtariyet hökümitining tunji re’isi bolghan muhemmet tinishbay oghlimu bu

Türkistan Üchün Küreshler 41

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hökümetning ichki ishlar nazirliqigha teyinlinidu. Qazaqistanning payansiz ketken joghrapiyilik alahIdilikige asasen, gherp we sherq dégen ikki milliy merkez qurulidu. Ural rayonini öz ichige alghan gherbiy Alash-ordida jahanshah bilen xelil dost muhemmet oghli aka-ukilar merkeziy hökümetke wekil bolup saylinidu. Alash-Orda hökümiti téz sür’et bilen qUralliq qoshun teshkilleshke kirishidu. Orénburg, torghay, kostanay we semipalatinsklardimu milliy qoshunlar teshkillenmekte idi. Bu arida Bashqirdistan hökümitimu hökümet merkizini orénburgqa yötkep kéliwalghan idi. Shunga bu ikki hökümet öz’ara zich hemkarliship ishqa kirishken idi. Yene bir tereptin Alash-Orda hökümiti sibiriyini qolida tutup turiwatqan adMiral kolchak, urus kazaklirining atamani dutow qatarliqlar bilen körüshüp qUral-yaragh we téinikiliq yardem telep qilidu. Psuski, adMiral kolchak qazaqlar qurghan hökümetke qUral bérishni xalimaydu. Hetta qUral bermeyla qalmay eksiche armiyisining éhtiyaji digen bahanida ulardin pul yardem qilishini telep qilip turiwalidu. 1918-yilining otturlirigha kelgende, adMiral kolchak téximu heddidin éship Alash-Orda qUralliq küchliri bilen Bashqirdistan qUralliq küchlirini tarqitiwétish we bu hökümetlerni aghduriwétish herikitige atlinidu. Emma kolchak bu xil zomiliqini uzun dawamlashtUralmaydu. 1919-yilining bashlirida frunzé qumandanliqidiki qizil armiye aqlarning qUralliq küchlirini meghlop qilip, awal Uralsk shehirini, keynidinla orénburg shehirini bésiwalidu. Bu weqeler yüz bergendin kéyin, Alash-Orda rehberlik guruppisi Bashqirdistan hökümiti bilen birlikte Sowét da’iriliri bilen kilishim tüzüshke mejbor bolidu. 1919-yilining 16-fiwral künisi bashqurd hökümitige wakaleten Zeki Welidiy, Alash Orda hökümitige wakaleten Exmet baytursun Moskwagha bérip bir kilishim imzalishidu. Ular öz’ara kilishim tüzüshkenlikige qarimay, ikki terep yenila bir-birsige ishenmey astiritin zitliship turidu. Axiri 1919-yilining noyabir éyida, Sowét herbiy ishlar inqilawiy komititi Alash-Orda rehberlirige qarita omumiy yüzlük kichirim élan qilidu. Shu yilisi dikabirda orénburgda frunzé bilen ötküzülgen ikki heptilik söhbet netijiside, Alash-Orda qUralliq küchliri aqlar bilen bolghan barliq munasiwetlirini üzüp qizil armiye sépige qoshulup kétidu.

(resim orni) Alash Orda aptonomiyisining re’isi Exmet baytursun

Türkistan Üchün Küreshler 42

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Eslide, Moskwa dairilirida Alash-Orda hökümiti bilen uzun muddet birlikte pa’aliyet qilish niyiti yoq idi. Shu seweptin Alash-Ordaning Qazaqistandiki tesir da’irisini belgilik bir sewiyide saqlap turush, shara’it piship yétilgende bu milliy teshkilatni basturiwétishni pilan qilip özliri bilen bir septe turiwatqan bezi qazaq komunistlirini muhim orunlargha jaylashturup kelmekte idi. Xristiyanliqni qobul qilghan bir qazaq Türki bolghan elibay jankeldingni qazaq aptonomiyisining pewqul’adde ishlar komissarliqigha, yene bir qazaq Türki bolghan muhemmet tunggachingni milliy mesililerge mes’ol xelq komissarliqigha teyinliwalghan idi. Lénin, 1919-yili otturlirida qazaq dalalirini bashqurushqa mes’ol bir inqilawiy komitit (kiréwkom) qurushni testiqlaydu. Péstowski isimlik bir urus rehberlikide qurulghan bu komititqa elibay jankelding bilen mindash oghlidek qazaqlarmu wezipige qoyulghan idi. Bu komitit kelgüside qurulidigha qazaq hökümitining yadrosini teshkil qilishi pilanlanmaqta idi. Bu jeryanda dikabir éyida imzalan’ghan shertnamigha qarimay Alash-Orda qUralliq küchliri bezi yerlerde qizil armiyige qoshulushni ret qilip kelmekte idi. Bu mesilige qarita kiréwkom 1920-yili 11-yaniwar künisi yighin chaqirip Alash-Orda bilen qirghiz (qazaq) (u waqitlarda bügünki Qazaqistan tewesi <qirghiz>, bügünki qirghiz tewesi bolsa < qara qirghiz> rayoni dep atalmaqta idi. − aptorning izahati) inqilawiy komititining birleshtürülgenlikini jakarlayidu. Alash-Orda hökümiti chiqarghan barliq qanunlar inawetsiz qilinip, bu hökümet bashqurup kelgen jaylarni kirréwkom ötküziwalidu. Kirréwkom yene qizil armiyege qushulushni ret qilip kéliwatqan Alash-Orda herbiy qisimlirigha chaqiriqname chiqirip, eng qisqa waqit ichide qUrallirini tapshurushi uqturilidu. Bolshéwiklar, Qazaqistan’gha bir aptonomiye béridighanliqining ipadisi ornida Alash-Orda rehberliridin birsi bolghan Exmet baytursunni kirréwkom hey’etlikige körsitip, elixan bükeyxanowni torghay oblastining komissarliqigha hemde muhemmed tinishbayéwni seMirechi rayonining komissarliqigha teyinlishidu.

1921-yili komunistlar hakimiyitining teliyi kelgen bir yil idi. Bu yilning

deslepki aylirida qizil armiye küchliri bipayan qazaq dalaliridiki barliq qarshiliq körsitish heriketlirini bésiqturup bolidu. Géniral dutow bolsa, Sherqiy Türkistan’gha qéchip kétidu. Qazaqistan rayonidiki mesililerni hel qiliwalghan qizil armiye génirali fronzé, Türkistan basmichilirigha

Türkistan Üchün Küreshler 43

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qarshi heriketke atlinish üchün jenop terepke ötidu. Shu yilisi Qazaqistanning herqaysi sheherliride qurultay échish ishi bilen shoghullan’ghan bolshéwiklar hakimiyiti, afril éyida Rusiye bolshéwiklar partiyisining qirghiz (qazaq) birosi qurulghanliqini élan qilidu. Qazaqistan kompartiyisining yadrosini berpa qilish üchün qurulghan bu biro, kérréwkomning barliq hoquqlirini özige ötküzüp alidu. Yene shu yili 4-öktebirde qirghiz (qazaq) aptonomiyilik Sowét sotsyalistik jumhuriyiti qurulghanliqini jakarlishidu. Shundaq qilip Qazaqistanda Sowét hakimiyiti resmiy tiklen’gen hésaplinidu.

Bolshéwiklar peyda qilghan barliq tosalghulargha qarimay Alash-

Orda herikiti milliy bir hökümet qurup chiqish mesilisi üstide tewrenmey ching turghan bolup, Qazaqistan üchün köpligen paydiliq ishlarni qilip béridu. Aridin besh yildek waqit ötkendin kéyin turar rizqulow ichki urush yillirigha bergen bir bahasida, “Alash-Orda, qurulghan deslepki yillarda ilgharliqqa we inqilawiy xaraktérlerge ige idi” dep körsitidu. Sowétler ittipaqi dewride bésilghan qazaq Sowét ansiklopédiyiside bolsa, “Alash partiyisining programmisi pan islamizim we pan Türkisizim idiyisige asaslinatti, Qazaqistanda burju’a aptonomiyisi qurushni telep qilatti. Sowétlerni qazaqlarning ichki ishlirigha arilashturghuzmasliqni meqset qilip merkezi hökümetni itirap qilmighan idi. Wilayetlerge özlirining shöbilirini qurup, öz gézitlirini chiqirishqan idi” dep tenqitlesh arqiliq, bir menide bu aptonomiye hökümitining öz wetini üchün qilghan utughlirini wasitiliq bir shekilde itirap qilishqan idi.

Bashqirdistan aptonomiyisi

1917-yili öktebir inqilawi partilap ikkinchi künisi omumiy weziyetni muzakire qilish we aldini élish zörür boliwatqan tedbirlirini tüzüsh üchün yighilghan bashqirt merkiziy shurasi, 29-noyabirni muxtariyetni jakarlash küni qilip békitish qararini alidu (kona yilname boyiche 17-noyabir). Bu yighinda aptonomiye qurush qarari bilen birge yene qanunshunas yunus bekow re’islikide bir milliy bashqirt hökümitinimu qurup chiqidu. Ichki ishlar naraziliqi bilen herbiy ishlar nazirliqini

Türkistan Üchün Küreshler 44

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tarixchi Exmet Zeki Welidige tapshurulidu. Hökümet derhal bashqirt herbiy ishlar orgini tessis qilip, bir milliy armiye qurup chiqishqa kirishidu. Bu meqsette yene baj yighish ishlirimu yolgha qoyulidu. Bu jeryanda okra’ina hökümiti bilen munasiwet ornatqanliqini élan qilip, Ukra’inagha özlirining resmiy wekillirini iwertidu. Muxtariyet élan qilghan jaylar bashqirt ahalisi zich olturaqlashqan kichik Bashqirdistan digen rayonlarni öz ichige alghan bolup, orénburg shehiri paytext qilip tallan’ghan idi. Qazaqistan teweside élan qilin’ghan Alash-Orda muxtariyet hökümitimu bu sheherde turiwatqan idi. 1918-yilining yaniwar éyida Sowét qUralliq küchliri orénburg shehirini ishghal qilghan waqtida bu hökümetni tarqitiwétidu. Andin Exmet Zeki Welidiy qataridiki barliq hökümet ezalirini qolgha alghan idi. Afril éyida urus kazakliri bilen bashqirt eskerliri birliship bolshéwiklerge qarshi hujum qilghan waqtida ularni türmidin qutquziwalidu. Yene shu waqitlarda chilyabinskide Chéx yallanma eskerliri bashlatqan Sowét hakimiyitige qarshi qozghulang muweppeqiyetlik bolup, bashqirt hökümitige iyol aylirida qaytidin heriket bashlishi üchün purset tughdurup béridu. Bu hökümet memliket boyiche seperwerlik élan qilip, qozghulangchi Chéx yallanma eskerliridin alghan qUral we herbiy mulazimetlerdin paydilinip qisqa waqit ichIdila ikki piyadilar diwiziyisi (tümen) qurup chiqidu. Qurulghan bu qisimlar aq urus we Chéx yallanma eskerliri bilen birlikte Sowétlerge qarshi jengge atlinidu. Iyol éyida qizillar ufa bilen orénburgni tashlap qéchishqa mejbor bolidu. Bu weqedin kéyin bashqirt milliy hökümiti bilen herbiy ishlar qumandanliq merkezi qaytidin chéliyabinsktin orénburgqa köchüp kéliwalidu. Bashqirt milliy hökümitining qurulishi jeryanida Türkistan milliy hökümiti ezaliridin bolghan ubeydulla ghoja, sha’ir abdulxemit sulayman cholpan, kéyinki waqitlarda Buxara xelq jumhuriyitining dölet mudapiye nazirliqigha teyinlinidighan abdulxemit aripow bilen Tashkentlik ziyaliylardin Mir muxlis qatarliq birmunche dangliq kishiler, bu yerge kélip hökümet pa’aliyetlirigeqatnishidu.

U yilliri, bu jayning siyasiy we herbiy küch weziyiti bashqirt we

Alash-Orda muxtariyetliri üchün bekla paydiliq weziyette idi. Samarada démokratiye tereptari bolghan sotsyal inqilawiy partiye − es-archilar köp sanliqni teshkil qilidighan tunji parlamént hökümiti teshkil qilin’ghan idi. Sibiriyide aq urus adMirali kolchak, orénburgta bolsa kazaklarning atamani dutow qatarliqlar qizillargha qarshi urush

Türkistan Üchün Küreshler 45

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilmaqta idi. Bu jeryanda, bashqirt hökümiti Buxara eMirligi bilen alaqiliship, Orta Asiyagha baridighan tömüryollarni üziwétish heriketliride öz’ara hemkarliship pa’aliyet qilishni telep qilghan bolsimu, Buxara eMiri “Moskwada hökümet kimning qoligha ötken bolsa men shularni rusiyining qanunluq hökümiti dep toniymen, Rusiye bilen tüzüshken kilishimlerge sadiq qélishim kirek, shu seweptin herqandaq bir qozghulang teripige ötüsh xiyalida emesmen” dep jawap qayturup, ularning qoyghan tekliwini ret qilidu. Yene bir tereptin Alash-Orda hökümiti bilen ötküzüliwatqan söhbetlermu toxtap qalmighan bolup, ular bilen birlikte ortaq qUralliq küch teshkil qilish qarari élinidu. Bu qUralliq küchke kona charRusiye armiyisining ofitsérliridin ibulatow qumandan qilip teyinlinidu. Shuningdek yene 30-awghusttin 7-sintebirgiche orénburgta Bashqirdistan, qazaghistan we kona qoqan muxtariyet rehberlik guruppisidikiler yighilip «Sherqiy jenop Musulman eller fédératsiyisi» ni qurup chiqish heqqide qarar qobul qilishidu (xeritige qaralsun). Eger sibiriye, samara hökümetliri bilen urus kazakliri bu fédératsiyige qoshulushni xalisa, bu ittipaqni téximu kingeytip «Sherqiy Rusiye ittipaqi» sheklige özgertishkimu bolidighanliqini belgilishidu. (bu yighin’gha Alash-ordidin elixan bükeyxanow, Exmet baytursunow, Mir yaqup dölet, qoqan hökümitidin Mustapa Choqay oghli, muhemmetjan tinishbayéw, ubeydulla ghoja, Bashqirdistandin Exmet Zeki Welidiy we bashqa bir qisim hökümet ezaliri qatnashqan idi. − aptorning izahati) bu waqitta abdulxemit sulayman cholpan, Buxaraliq abdulxemit aripow, nizam ghoja, bashqirtlardin iliyas alkin, Exmet Zeki Welidiy, qazaqlardin bolsa elixan bükeyxanow qatarliq kishilerning qatnishishi bilen «Türk sotsyalizmchilar partiyisi» ni qurup chiqish ishi bashlinidu. «milliy sotsyalizm» asaslirigha tayinip qurrmaqchi bolghan bu partiyini barliq sherq Türklirining ortaq partiyisi halitige keltürüsh üchün tirishishidighanliqi pilanlan’ghan idi. Partiye qurghuchiliri deslepki ijra’itini Bashqirdistanda yolgha qoyup, öz köz qarashliri asasida bir téritoriye qanuni chiqirishidu. Hökümet, samaradiki sotsyalist es-ar chilar hökümiti bilen zich hemkarliship, qizillargha qarshi urushta zor netijilerni qolgha keltürgen idi.

Rusiyide dawamlishiwatqan ichki urush yalghuz charRusiye chégra

tewesidiki milletler bilenla cheklinip qalghan bolmastin, komunistik hakimiyetke qarshi jeng qiliwatqan aq urus géniralliri, ittipaqdash

Türkistan Üchün Küreshler 46

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

döletler (En’giliye bilen Fransiye) bilen sibiriyining bir qismigha kirgen yaponiyining qumandanliqi astidiki Ural aldinqi sep 3-korpusidikilermu bu urushqa qatnashmaqta idi. Texminen 30 ming kishilik sibiriye korpusi asasen Chéx eskerliridin teshkil tapqan bolup, yikatérinaburg shehiride chüshkün qilghan bu korpusqa Chéx génirali gayda qumandanliq qilmaqta idi. 50 ming kishilik gherbiy korpus armiyisige urus génirali kxanjin qumandanliq qilmaqta idi. Eyni waqitta sotsyalist guruppilarmu samarani bésiwélip, bu yerde bir tunji parlamént hökümiti (komuch) ni teshkilligen idi. Bu hökümetni diréktwarlar dep atalghan bir gurup qurup chiqqan idi. 1918-yilining otturliridin bashlap, ghelibilik jeng qilghan aqlar qizillargha qarshi körünerlik üstünlükke ige idi. Shundaq qilip aqlar bolshéwiklar hakimiyitini aghdurup tashlap rusiyide qaytidin höküm süridighan boldi deydighan qarash omumiy qarash halitige aylanmaqta idi. Emma shu yilining küz aylirida Fransiye, en’gliye, amérika we Yaponiye herbiy hey’etliri omski shehirige yighilidu. Bu yerde ötküzülgen yighinda, gherp ellirining wekilliri motIdil sotsyalist küchlerni asas qilip teshkil qilin’ghan hökümetni qollash ornigha aq urus génirallirini qollashta ching turup, motIdil démokratik guruhlarni tarqitiwétishke urunidu. Ularning bu yardimige érishken adMiral kolchak xudini bilelmey qet’iy ishqa ashurghili bolmaydighan boyruqlarni bérishke kirishidu. Shundaq qilip, 18-noyabir künisige kelgende özini pütün rusiyining ilahiy ghojayini (wérxowniy prawital) dep jakarlaydu. Keynidinla bu jaylarda uning qumandanliqi astida bolmay öz aldigha qizillargha qarshi urush qiliwatqan barliq qUralliq küchlerni tarqitiwétishke kirishidu. U tunji herikitini es-ar chilarni asas qilghan tunji parlamént hökümiti − komuchqa zerbe bérishtin bashlaydu. Bu hökümetning sotsyalist ezalirini qolgha alidu. Üch kündin kéyin Alash-Orda bilen Bashqirdistan hökümetlirini tarqitiwetkenlikini, shuningdek bashqirt-qazaq qUralliq küchlirinimu birge tarqitiwetkenlikini jakarlaydu. Öz qoshunliri bilen birge jeng qilghan 3-bashqirt polkini qUralsizlandurup bolup derhal tarqitiwétidu. Bu weqeler bashqirt we qazaq milliy hökümetlirige bekla éghir zerbe bolup tégidu. Bu waqitta bashqirt hökümiti orénburgta küchlük herbiy quwetke ige urus kazaklirining atamani dutowni ujuqturiwétish herikitini pilanlighan bolsimu emelge ashUralmaydu. QUral we maddiy teminat jehettiki qiyinchiliqlar resmiy özini körsitishke bashlaydu. Bu jeryanda qizillar samara bilen ufa sheherlirini qaytidin igelliwalidu. Bu hadisilar yüz bergendin kéyin,

Türkistan Üchün Küreshler 47

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bashqirdistan hökümet merkizi orénburgdin chékinip chiqip Sherqiy Bashqirdistan rayonining timés nahiyisige köchüp bériwalidu.

1919-yilining bashlirida, pütün rusiyidiki küch tengpungliqini astin-

üstün qiliwétidighan mundaq bir weqe yüz béridu: ittipaqdash döletler 23-yaniwar künisi bolshéwiklar hökümitini resmiy itirap qilghanliqini jakarlishidu. Ittipaqdash döletler bilen Sowétler ittipaqi 15-fiwral künisi resmi söhbet ötküzüshke bashlaydu. Bu ish, Sowét hakimiyitining küchiyishi üchün tépilmas bir purset idi. Emma Moskwagha qarshi urush qiliwatqan milletler üchün bu ish axirqi künlirining yéqinliship qalghanliqining bishariti idi. Muxtariyet üchün jeng qiliwatqan bashqirt we Alash-Orda hökümetliri üchün éytqanda, ularning Moskwa da’iriliri bilen hemkarlishishtin bashqa chiqish yoli qalmighan idi.

Sowétler bilen hemkarliq ornitish üchün, bashqirt hökümiti munu

teleplerni otturgha qoyidu: “ichki ishlar bilen iqtisadiy ishlarda toluq muxtariyet bérilishi; Milliy armiye adette Sowét qumandanliqi astida bolush, emma ichki jehette erkin bolush; Komunizm idiyilirini mejbori tangmasliq.” herbiy ishlar naziri we armiye qumandani Zeki Welidiy, bashqirt qUralliq küchlirini Türkistan aldinqi sépigha iwertish teliwinimu qoshumche qilip otturigha qoyidu. Bolshéwiklar hökümiti bu shertlerni qobul qilidighanliqini bildürginidin kéyin, 18-fiwral künisi bashqirt polkliri Sowét birinchi korpus armiye sh*tabigha qoshiwitilidu. Andin qazaq rehber Exmet baytursun bilen bashqirt rehbiri Exmet Zeki Welidiy mes’ollighidiki ikki hey’et birlikte Moskwagha bérip, komunist rehberligi bilen söhbetke olturidu. 23-mart künisi bashqirt armiyisi bilen Bashqirdistanning iqtisadiy ehwali toghriliq 20 maddiliq kilishim tüzülüp, lénin bilen stalin ikkisining testiqi bilen imzalinip Rusiye gézitlirida élan qilinidu.

Shu künlerde, yeni 21-fiwral künisi Bashqirdistan milliy hökümiti

jaylashqan timéste Bashqirdistan omumiy qurultiyi chaqirilip, milletchiler üstünlüktiki bir «inqilawiy komitit» (réwkom) saylinidu. Bu organ asasida bolshéwiklar bilen birlikte pilanlan’ghan bir qisim wezipiler ijra qilinishqa bashlinidu. Hökümet re’islikidin istipa bergen kulayéwning ornigha xaris yumagülow teyinlinidu. Zeki Welidiy bolsa herbiy ishlar nazaritining nazirliq wezipiside qalidu. Welidining shunche tirishchanliq körsetkinige qarimay, bashqirt qUralliq küchliri

Türkistan Üchün Küreshler 48

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan aldinqi sépige iwertilmey, aq urus génirali dénikin’ge qarshi urush boliwatqan Ukra’ina aldinqi sépige yolgha séliwitilidu. Yene bir tereptin Zeki Welidiy öz yéqinliri bilen birge bolshéwik rehberlirini mundaq ikki türlük ishqa maqul qilish üchün tiriship baqidu: birinchi ish, qazaq we bashqirt rayonlirini birla memoriy organ astigha toplap, bu jaylarni aptonomiyilik rayon dep ilan qildurghuzush. Bu pilan heqtiki tekliwini Sowét terep ret qiliwitish bilenla qalmay, orénburgta bir urus rayoni shekillendürüsh arqiliq Qazaqistan bilen Bashqirdistanni joghrapiyilik we memori jehetlerde bir-birsidin ayriwétishqa urunidu. Shundaq qilip, Welidi bilen hemraliri orénburgni merkez qilghan asasta bir qazaq-bashqirt aptonomiyisi teshkil qilish heqqidiki urunishlirimu yoqqa chiqidu. Ikkinchi ish bolsa, Sherqiy qisimlardiki Musulman Türk yurtliridiki sotsyalizmchilar partiyisini birleshtürüp bir pütün siyasiy teshkilat halitige keltürüsh pilani idi. Bu pilan boyiche Türkistan tewesidiki tüde, Qazaqistandiki üch jüz we Welidiy yéqinliri bilen qurup chiqqan erkinlik (erk) partiyisini bir merkez astigha yighmaqchi bolghan idi. Bu türdiki birlishishtin barliqqa kélidighan organ erk sotsyalistlar partiysi digen isim bilen Rusiye komunistik partiyisidin musteqil halda komintérin (xelqara komunistik partiyiler merkezi orgini − koministichiéski intérnatsyunal, yeni xelqara komunistik intérnatsyunal) gha eza bolushni meqset qilishqan idi. Musulman Türk rehberlirini Rusiye kompartiyisige béqinmaydighan ayrim bir organ haligha keltürüsh mudda qilin’ghan bu layihe Sowét da’iriliri teripidin hergiz qobul qilinmaydighanliqi éniq idi. Digendek, bu teklip layihisi uruslar teripidin derhal ret qiliwétilidu. Zeki Welidiy bilen sebdashliri sun’ghan barliq teklip layihiliri pütünley ret qiliwétilgendin kéyin, amalsiz Rusiye kompartiyisige eza bolup pa’aliyet qilishqa mejbor bolidu.

Moskwa da’iriliri bu künlerde öz dertliridin éshinip bolalmay waqitni

keynige sozup peyit kütüshni özlirige birdin-bir meqset qilip kéliwatqachqa, bashqirt milliy hökümiti bilen söhbet ötküziwatqan qiyapetke kiriwélip rusiyidiki muqimliqni qolgha keltüriwalghiche waqitni keynige sozushqa tirishmaqta idi. Shuningdek yene Bashqirdistan teweside sadaqet bilen ishlep béridighan yerlik komunistlardin paydilinip milliy hökümetni qorchaq siyasiy organ haligha aylanduriwélishni meqset qilidighan pa’aliyetlirinimu toxtatmighan idi. Bolshéwiklarda imzalighan shertnamilargha emel

Türkistan Üchün Küreshler 49

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilish niyitining yoqliqi, bu shertnamilar adem aldaydighan qilche qimmiti yoq qeghez yüzidiki waqitliq nersiler ikenligi bashqirt hökümet rehberlirige allimu qachan éniq melum idi. Zeki Welidiy Toghan kündilik xatiriliride léninning WelIdilar bilen söhbetliship ikki kün ötkende chaqirilghan partiye qurultiyida buxarin’gha jawaben sözligen nutqida “taktikiliq sewepler tüpeylidin burju’a milletchiliri bilen shertname tüzüshke mejborlinidighan ehwallarmu körülishi mumkin. Finlandiyide ishchilar sinipini qirghin qilghan burju’a milletchisi swinhawdqa yalghandin yol qoyushqa mejbor bolmiduqmu? Téxi tünigünla bashqirt hökümitigimu ene shundaq yalghan maqul bolushqa mejbor bolduq.” digen jümlilirini neqil keltürüp mundaq dep yazidu:

Bu noqtigha kelgende, lénin we uning hemraliri bilen sulhi qilip

ularni mejborliyalighinimiz qolgha keltürgen bir utuqimizdek körünsimu, eslide ularning bizge yalghandin dosluq ipadiligen körünüshke kiriwalghan kishiler ikenligini, künlerning biride biznimu xuddi özbek imam-molliiri, finlandiye kapitalist burju’aliridek ujuqturiwétishke tigishlik unsurlar dep oylap yürgenlikini, yeni yerlik kompartiyini quriwalghinidin kéyin hakimiyetni qolimizdin tartip élip ulargha ötküzüp bérish niyitide ikenlikini shu künlerdila sizip bolghan iduq. Emma léninning bu nutqidiki bu mezmonlarni héchkimge tinalmighan iduq.

Heqiqetenmu Sowét da’iriliri del shundaq bir yalghan usuldin

paydilan’ghan idi. Sowét hökümiti weziyetni asasen tizginlep bolup yerlik komunistlargha tayinip mejbori téngilghan aptonomiyilerni tiklesh, axirida bolshéwizm wastisi arqiliq milliy döletlerni quriwélish xiyalida boliwatqan yerlik kadirlarni rehimsizlerche basturush ishigha kirishidu. Stalin, 1920-yili apiril éyida bashqirt armiyisige munasiwetlik mesililerni muzakire qilish bahanisida Zeki Welidini Moskwagha chaqirtidu. Moskwadiki körüshüsh jeryanida, lénin Zeki Welidige mundaq bir meslihette bolidu: “yerlik mesililer üstide ching turiwalmay, omumiy Rusiye ishliri bilen shoghullinishqa tirishing!” lénining esli meqsidi Welidini Bashqirdistandin ayriwétish idi. Digendek, uzun’gha qalmay Zeki Welidini géniral dénikin’ge qarshi urush boliwatqan Ukra’ina aldinqi sépidiki tatar-bashqirt qisimlirini retke sélish wezipisige teyinlishidu. Bu künlerde, Zeki Welidimu

Türkistan Üchün Küreshler 50

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sultan Ghaliyéwge munasiwetlik weqelerni yéqindin küzitip kéliwatqan idi. Zeki Welidiy, Moskwaning Ghaliyéwge tutqan rezil pozitsiyisige qarap komunistlarning pat arida Musulman Türk qewimliridin kelgen barliq rehbiri xadimlargha qarita omumiy yüzlük tazilash herikiti bashlash éhtimali barlighini molcherleydu. Shunga, 29-iyon künisi seherde Moskwadin héchkimge xewer bermey jimmitila ayrilghan Zeki Welidiy, tuyuqsiz otturdin yoqap kétidu. Shu künisi Türkistanda turar rizqulow bilen uning yéqinliri komunistlar partiyisidin heydep chiqirilip, barliq wezipiliridin élip tashlinidu. Andin ular ujuqturiwitilidu. Bulardin shuni köriwélishqa bolidiki, Zeki Welidiy weziyetni heqiqetenmu toghra mölcherliyeleydighan birsi idi. Welidiy, uzun’gha qalmay Bakugha bériwalidu. U yerdin Türkistan terepke ötüp, u yerde qanat yayduriliwatqan milliy azatliq herikelirige qoshulup kitidu.

Idil-Ural Aptonomiyisi

CharRusiye paytexti pétirburgta fiwral inqilawidin kéyin yene bir qétim inqilap partilap hakimiyet bolshéwiklar qoligha ötkenligi heqqidiki xewerler Idil-Ural tewesige yétip kelgen künlerde, kérénski yitekchiligide qozghitilghan fiwral inqilawi bolghan künlerdikidek unchilik dagh-dugha peyda qilip kitelmigen idi. Hetta uning tetürsiche hemme yerde qattiq ümidsizlik, wehime höküm sürmekte idi. Bundaq bir pursettin paydilinishni oylighan tatar ziyaliyliri derhal bir milliy qurultay chaqirish qararini alidu. Qurultay yéri üchün ufa shehiri tallinip, chaqirilmaqchi bolghan bu qurultaygha «ichkiri Rusiye we sibiriye Musulmanlar qurultiyi» dep nam béridu. Qurultay, 30-noyabir künisi 120 neper wekilning qatnishishi bilen échilish murasimi ötküzidu. Wekiller ümigining köp qismi héchqandaq bir siyasiy partiyige mensüp bolmighachqa, éniq birer siyasiy programma tüzüp otturigha quyalishimu tes idi.

Yighin bashlinip uzun’gha qalmay, shu yili mart éyida chaqirilghan

pütün Rusiye Musulmanliri qurultiyida asasliq muzakire timisi qilin’ghan téritoriyilik muxtariyet telep qilish kirekmu yaki téritoriyisiz

Türkistan Üchün Küreshler 51

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

muxtariyet telep qilish kérek dégen mesile bu yighindimu asasliq muzakire timisige aylinidu. Qurultay ezalirining yérimi Rusiye fidiratsiyisi ichide qélip téritoriyisi bilen chégraliri éniq belgilen’gen bir Idil-Ural aptonomiyisi qurushta ching turidu. Bular «téritoriyichilar» dep atalghan idi. Chégraliri éniq belgilen’gen muxtariyet dölitini qurush telep qilinsa Rusiye terepte qalghan Türk qewimliri bilen bolghan munasiwetlirimizge tesir yétidu, buning aqiwitide Türk qewimlirining parchilinip tozup kétishige sewep bolup qalidu dep qaraydighan yene bir gurohtikiler bolsa, uruslarni merkez qilghan bir merkeziy hakimiyet teweside Musulman Türklirige kültür we diniy jehettiki muxtariyet bérilishini telep qilish layihisini otturigha qoyishidu. Bu gurohtikiler «Türkchiler» dep ataldi. Qazan uniwérsitit oqughuchisi alimjan sherep, qurulghisi Idil-Ural dölitining xeritisini tatar we bashqirtlar köp sanliqni teshkil qilidighan jaylarni asas qilip sizip qurultaygha sunidu. Bu xelq qurultiyining yighini birer aydek dawamlishidu. Bolshéwiklar bu yerde yüz bériwatqan ishlargha yéqindin diqqet qilip kelmekte idi. Buning üchün tatar milletchiliri bilen uchurushush yollirini axturushqa kirishken idi. Qurultayning eng axirqi küni, stalin teripidin sunulghan Musulmanlar mesilisige mes’ol bir merkezi komissarliq orgini teshkil qilish toghrisidiki teklip otturigha qoyulghan bolsimu, qurultay wekilliri teripidin birdek ret qilinidu. Netijide, qurultayda Idil-Ural aptonomiyisini qurup chiqish qarari qobul qilinip, ma’arip, maliye we diniy jehettin ibaret üch nazarettin teshkil tapidighan bir milliy hökümet mehkimisi qurush qarar qilinidu. Bu milliy mehkimining re’islikige sadri meqsudiy (arsal) körsitilidu.

Yene shu künlerde, Idil-Ural qurultiyida ret qiliwitilgen stalinning

kompartiyige tewe bir muskom teshkil qilish dégen teklipi Qazan sotsyalistchilar komititining re’isi mollanur wahitow teripidin maqul körülidu. Netijide stalin, wahitowni tatar ziyaliyliridin galimjan ibrahmow we bashqirtlardin shérip manatowlar bilen birge muskomgha, yeni Musulmanlar komissiyisige mes’ul qilip békitidu. Muskom, xelq komissarlar komititining 1918-yili 17-yaniwar künidiki qararigha asasen qurulghan milliy ishlar komissarliqi (narkomnats) gha qaraydighan bir bölüm bolup ish bijiridu. Shundaq qilip, bu organ biwaste stalin’gha qaraydighan bir organ’gha aylinidu. Bu ishlar tatar milliy herikitiing ichki qismida éghir bölünüshlerni keltürüp chiqiridu. Bu waqitta, milliy qurultay pütün Rusiye Musulmanlar qurultiyi ochuq

Türkistan Üchün Küreshler 52

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

waqtida qurulghan «herbiy shura» bilen birge qUralliq küch teshkillesh üchün qayta bir yighin échish heqqidimu bir qarar maqullashqan idi. Bu qarargha asasen, motleq köpchiligi tatarlar bilen bashqirtlardin teshkil tapqan 150 kishige yéqin qurultay wekili 21-yaniwar küni Qazan shehiride yighin chaqiridu. Bu yighinda yighin qatnashquchiliri Idil-Ural muxtariyetlik dölet qurup chiqish heqqidiki arzusini yene bir qétim otturgha qoyishidu. Yighin’gha qatnashqan bolshéwik hey’etler yighin zalini tashlap chiqish arqiliq bu qarargha naraziliq bildürüshidu. Bu arida, Idil- Ural muxtariyitige tosqunluq qilmaqchi bolghan Qazan Sowéti, 26-fiwral künisi ali derijilik qUralliq inqilawiy qumandanliq sh*tab teshkilligen idi. Shé’ikman re’isligide qurulghan qumandanliq sh*tab hey’etliri arisida tatarlardin yaqubow bilen Sultan Ghaliyéwlermu bar idi. Ikki kün ötkendin kéyin, Qazan Sowéti bu rayonda herbi halet élan qilip herbiy shuraning barliq ezalirini qolgha alidu. Shura ezalirigha Sowétlerge sadaqet qesimi bérish we Idil-Ural aptonomiyisini ret qilish sherti bilen türmidin qoyiwétidighanliqi uxturulidu. Se’id giray bilen ilyas alkin aka-ukilar, tokumbétow bilen muzepperowlardin teshkillen’gen herbi shura hey’etliri bir amalini qilip bolshéwiklarning qolidin qéchip qutulup, Qazan shehiridin bulaq deryasining u teripige ötiwélip Idil-Ural dölitini qurush teliwide qet’i ching turidighanliqlighini yene bir qétim tekitlishidu (Sowétler bu weqeni kichik körsitish üchün bu döletni transbulak jumhuriyiti dep atiwélishqan − aptorning izahatidin). Emma bolshéwiklar bu ishqa taktika ishlitip jawab bérishni bek uzun’gha sozmidi. Yeni, 23-mart künisi prawda gézitide, stalin bilen birlikte mollanur wahitow we qalghan muskom ezalirining imzasi bilen, jenubiy Ural we ottura wolga wadilirini öz ichige alghan yerlerde Rusiye fédératsiyisige qaraydighan «tatar-bashqirt Sowét jumhuriyiti» qurulghanliqini élan qilishidu. Bu ishtin besh kün ötüp qizil armiye Qazan shehirige kirip, milliy qurultayning bulaq deryasining qarshi qirghiqigha jaylashqan merkizini igelliwalidu; Keynidinla milliy qurultay bilen herbi ishlar shurasining tarqitiwétilgenlikini élan qilishidu. Qolgha élinishtin qéchip qutilalighan milliy qurultay wekilliri Bashqirdistan rayoni bilen sibiriyidiki adMiral kolchak hökümitining merkezi jaylashqan omsk rayonigha bériwalidu. Shundin bashlap Idil-Ural milliy merkezi öz pa’aliyetlirini ene shu yerde turup qanat yayduridu.

Türkistan Üchün Küreshler 53

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

U künlerde, barghansiri küchiyip kétiwatqan ichki urush bolshéwiklarni bekla qiyin ehwalgha chüshürüp qoymaqta idi. Shundaq bolghachqa, ular paydilinishqa bolidighan barliq imkanlardin toluq paydilinishqa mejbor bolmaqta idi. Shuning üchün, bolshéwik hakimiyiti Musulman ishchiliri bilen déhqanliridin qUralliq polklar teshkillesh meqsitide muskom rehbiri mollanur wahitow re’isligide «merkezi Musulman qUralliq küchler mehkimisi» qurup chiqishni qarar qilishidu. Bu mehkime, bir tereptin herbi etiretlerni qurushqa kirishken bolsa, yene bir tereptin bu etirettiki herbilerge idiyiwi telim-terbiye bérish ishigha tutush qilidu. Bu jeryanda, aq urus qUralliq küchliri Qazanni bésiwalidu. Bu urushta mollanur wahitowgha oq tigip ölidu. Bu ehwallar yüz bergechke, Sowét terep bu pilanni ijra qilish ishini waqtliq toxtitishqa mejbor bolidu. Qizil armiye Qazan shehirini qayta tartip alghan sintebirdin kéyin, bu layihini qayta ijra qilish ishini Mirsa’id Sultan Ghaliyéwge tapshuridu. Ghaliyéwgha yene muskom re’isliginimu bergen idi.

Sultan Ghaliyéw bilen uning sebdashliri, tatar-bashqirt jumhuriyitini

qurush layihisini emelge ashurush pilaninimu toxtatmighan idi. Bu ishni 1919-yilining axirlirida chaqirilghan sherq xelqliri pütün Rusiye kommunistik teshkilatliri qurultiyida qayta otturigha qoyidu. Emma ularning Moskwaning derwazisi aldida, rusiyining merkezi qismida chong bir Türk döliti qurush pilanini bolshéwiklar hergizmu qobul qilalmaytti. Shundaq bolghachqa, 13-dékabir künisi, lénin yitekchilikide échilghan Rusiye kommunistik partiyisi siyasiy biyro yighinida bu teklip ret qilinip, bu heqtiki barliq pa’aliyetlerni derhal toxtitish heqqide qarar qobul qilishidu. Shuninggha qarimay pa’aliyitini dawam qiliwatqan sherq xelqliri kommunistik teshkilatlar qurultiyi merkezi biyrusi, bu mesilining qaytidin qurultay kün tertiwige élinishini telep qilidu. Shuningdek, Sultan Ghaliyéwning yéqin xizmetdishi, Qazan bolumi kommunistlar partiyisi re’isi burundukow, siyasiy biyroning bu heqtiki qararini étirap qilmaydighanliqini élan qilidu. Epsuski, körsitilgen pütün bu tirishchanliqlar weziyetni özgertelmeydu. 1919-yili 23-mart künisi aptonomiyilik bashqirt sotsiyalistik jumhuriyitining qurulghanliqi resmi élan qilinidu. Shundaq qilip, wolga boylirida tarixtin buyan bir-birsi bilen ariliship yashap kelgen tatarlar bilen bashqirtlarni birleshtürüp ulugh Türk jumhuriyiti qurush ghayisige xatime bérilidu. Orénburgda bir urus rayoni

Türkistan Üchün Küreshler 54

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

shekillendürüp qazaghistan bilen Bashqirdistan ottursigha bir sun’iy sépil soqiwalghan bolshiwéklar da’irisi, buninggha oxshap kétidighan ishtin birsini wolga boyliridimu emelge ashurup, Türk qewmlirini yene bir qétim sun’i chégralar bilen ayrip böliwitidu. Jahan’girlarning tarixtin buyan yolgha qoyup kelgen bölüp parchilap bashqurush siyasiti qilche özgermey dawamliship kelmekte idi. Texminen birer yil ötkende, yeni 1920-yilining 27-may künisi siyasiy biyro, Idil-Ural jumhuriyiti layihiside körsitilgen téritoriyilerning üchten birige teng dégidek bir sahe ichide aptonomiyilik tatar Sowét sotsiyalistik jumhuriyiti qurushni qobul qilishidu. Qurulghan bu jumhuriyetning chégraliri ichide, nopusining aran yérimini tatar Türkliri teshkil qilmaqta idi. Tatarlarning köp sanlighini teshkil qilidighan rayonlar bolsa, bu jumhuriyet chégrasining sirtida qaldurulghan idi.

Ghaliyéwning Tataristandiki ijra’etliri alahide netijilik kétiwatatti.

Yerlik kadirlarni terbiyilesh bilen siyasiylashturushta qUralliq qisimlarning roli bekla muhim bolidighanliqini yaxshi bilidighan Ghaliyéw, bu ishqa alahide ehmiyet béridu (buninggha oxshighan bir qarashni kéyinki bir yilliri maw zeydong Xitayda yolgha qoyup körinerlik netijilerge érishken idi − aptorning izahati). Musulman eskerlerdin teshkil qilin’ghan qizil armiye, Ghaliyéwning ‹sherq kommunizmi› sitiratigiyiside intayin muhim orun’gha ige idi. Sultan Ghaliyéw Musulman herbiy ishlar mehkimisining re’isi bolup teyinlen’gen 1918-yilining yaz aylirida, qizil armiye ichidiki tatar-bashqirt qUralliq küchlirining sani 50 ming neper etirapigha yetken idi. Aridin birer yil ötüp 1919-yilining bashlirigha kelgende, sherq frontini teshkil qilghan qizil armiye 6-yölünüsh armiyisidiki Musulman esker sani 250 ming kishige yétip, qumandanliq hoquqi pütünley Musulman ofisérlirining qolida’idi.

(resim orni) Mir Sultan Ghaliyéw Sultan Ghaliyéw, muskom bilen Musulman herbi ishlar idarisining

re’islik wezipisini birge ötesh bilen birge «zhiznnatsyunalnotséy» gézitining tehrirliginimu öz üstige alghan idi. Buningdin bashqa yene sherq emgekchiler kommunistik uniwérsititi (k u t wa) dimu deris bérip turatti. 1920-yili qurulghan bu uniwérsitit, asya we afriqa elliridin

Türkistan Üchün Küreshler 55

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kelgen kommunist kadirlarni terbiyileydighan bir aliy mektep idi. Hindistanliq mobéndra-nat roy, Iranliq Sultanzade, Hindinoziyilik kommunist tang malaka qatarliq dangliq kishilermu bu uniwérsititta ders béretti. Bundaq paydiliq shara’it, Ghaliyéwge kéyinki yillarda “üchinchi dunya sotsiyalizmi” deydighan qarishining shekillinishide muhim közqarashlirini chongqurlashturush üchün purset bolup bergen idi. «mustemlike eller intérnatsyunali» bilen «sherq kommunizmi» dégen qarishini otturgha qoyghan Mirse’id Sultan Ghaliyéw, otturigha qoyghan bu türdiki qarashliri netijiside sherq Musulman-Türk kadirliri ichide tesiri künsayin éship bériwatqan bir neziriyichige aylanmaqta idi.

Sherq Musulman Türkliri ichidin chiqqan bir kishining bolshiwék

neziriyiwi asasliri bilen sotsiyalizm chüshenchiliri üstide bunche tesir qozghighan dangliq birsige aylinalishi, stalin qataridiki barliq inqilap dahilirining küchlük naraziliqini qozghap, uninggha köz tikishke bashlighan idi. Ghaliyéw otturigha qoyghan nezeriye, marksizimni yéngidin chüshendürüshke mejborlaytti. Shuningdek yene “inqilapqa eng küchlük tesir körsitidighan amil − Rusiye ishchilar sinipidur” dégen qarashnimu qayta oylinishqa mejbor qilatti. 1920-yilining awghust éyida, “Moskwa sanga éhtiyajliq” dégen bahane bilen uni merkezge chaqirishidu. Musulman eskerler üchün Qazanda qurulghan barliq korus merkezlirini Musulman herbi ishlar idarisi bilen birge qoshup Moskwagha yötkep kétidu. Sultan Ghaliyéwning orunbasari bolghan shamil Osmanownimu “herbiler arisida milletchilik teshwiqati bilen shoghullan’ghan” dégen jinayetni artip Türkistan’gha sürgün qiliwétidu.

Kommunistlar ichki urushta ghalip kélip rusiyidiki hakimiyitini

muqimlashturiwalghandin kéyin, özlirining esli ghayisi bilen, yolgha qoymaqchi bolghan pilanlirini otturgha qoyushqa kirishidu. Deslepki waqitlardiki siliq mu’amililiri ornigha rehimsizlik dessitilidu. Ular öz közqarashlirigha uyghun bolmighan herqandaq qarashni “inqilawiy yoldin yüz örigenlik, eksil inqilawiy heriket” dep höküm qilishidu. Sultan Ghaliyéwni qolgha alghan 1923-yilisi milletchi kommunist kadirlarni tazilash herikitige atlinidu. Apiril éyida chaqirilghan 12-nowetlik partiye qurultiyida Ghaliyéwni “milliy aghmichi” dep tenqit qilip barliq wezipiliridin élip tashlaydu. Birer aydin kéyin qolgha alghan

Türkistan Üchün Küreshler 56

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolsimu, uzun ötmey yene qoyiwétidu. U yilliri, Sowétler ittipaqi fédératsiye shekilde resmi otturgha chiqqan idi. Bu fédératsiyilik dölet, milliy mesililerni tüp yiltizidin hel qilduq dep élan qilip, milliy ishlar komissarlighini tarqitiwetken idi. Kéyinki yilisi, Rusiye kommunistik partiye merkezi kommutitining 4-sanliq yighinida, stalin Sultan Ghaliyéw bilen uning otturigha qoyghan Ghaliyéwizmige reddiye béridighan uzun bir notuq sözleydu. Yighindin kéyin, Ghaliyéwni qaytidin tenqitleshke kiriship, axiri uni kommunistik partiyidin qoghlap chiqiridu. Kéyin uni yene qaytidin qolgha élishidu. Shundaq qilip, uni bir mezgil tenqit qilghandin kéyin, partiyidin qoghlan’ghan milletchi komunist sebdashliri bilen qoshup stalin térorigha qurbanliq qilishidu.

Tatar ziyaliyliridin bolshéwiklerge yéqin kelmeydighanlar ya

ujuqturilidu yaki bolmisa chet’elge qéchip kétishke mejbor bolidu. Qazan shehirini bolshéwiklar ishghal qiliwalghanda aq urus adMirali kolchakning yénigha panaliq tilep bériwalghan milliy qurultay bolsa, aqlar meghlop bolghan waqitqiche öz pa’aliyetlirini shu yerde dawamlashturup, kéyin tarqilip kétidu. Bu qurultay, 1919-yili etiyazda bir qétimliq yighin échésh pursitige érishidu. Bu yighinda Parizhda chaqirilidighan xelqaraliq téchliq qurultiyigha Idil-Ural we sibiriye Türklirining mesililirini tonushturush meqsitide bir hey’et iwertish qarari élin’ghan idi. Milliy hökümet bashlighi sadri meqsudiy, tehrir ayaz is’haqi we tunji qurultayning ezaliridin fu’at toqtarow qatarliq kishilerdin teshkillen’gen wekiller ümigi, uzun’gha sozulghan egri-toqayliq yollarni bésip ötüp ming bir musheqqet bilen Parizhgha yétip baridu. Emma Sowétler ittipaqida yüz bergen özgirishler, bu ümekning yurtigha qaytip kétish yolini tosap qoyidu. Shundaq qilip, bu wekiller ümigining ezaliridin ayaz is’haqiy Yawrupa arqiliq yIraq sherqqe barmaqchi bolghan tatar kadirliri bilen birlikte chet’eldiki Idil-Ural milliy küresh yitekchilerdin biri bolup qalidu.

Türkistan xanliqlirining aqiwiti we xelq jumhuriyetlirining qurulishi

14-esirlerde ulugh tömür teripidin qurulghan chaghatay impiriyisi,

150 yildek waqittin kéyin ornini sheybani özbekxan qurghan döletke

Türkistan Üchün Küreshler 57

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ötküzüp bergen idi. Özbekxan, safawiler döliti bilen bolghan urushta yéngilip döliti munqerz bolidu. Uzun ötmey bu jaylarda nurghunlighan ushshaq xanliqlar otturgha chiqishqa bashlaydu. 17-esirning axirlirigha kelgende özbeklerning man’git qebilisi Buxarada, kon’grat qebilisi bolsa xarezm teweside xanliq qurghan idi. 19-esirning otturlirida Buxara xanliqigha qarshi isyan kötergen özbek minglar qebilisi ferghane rayonida qoqan xanlighini qurup chiqidu. 19-esirge kelgende bu rayonda yéngi bir küch − charRusiye peyda bolushqa bashlaydu. Uruslar 1868-yili semerqend shehirini bésiwalidu. Shu yili Buxara xanlighi rusiyining himayisini qobul qilishqa mejbor bolidu. Buninggha oxshighan weqe Xiwe xanlighidimu yüz bérip, 1873-yilisi Xiwe xanlighimu rusiyining béqindisigha aylinip qalidu. Shundaq qilip, uruslar bu tupraqlar üstide Türkistan omumiy walilighi (gobirniyisi) ni quriwalidu. 20-esirge qedem bésiwatqan yillarda Türkistan teweside ichki ishlarda qismen musteqil, emma tashqi munasiwetlerde pütünley rusiyining tézginidiki ikkila xanliq saqlinip qalghan idi. Bulardin Buxara xanlighi 200000 kilométir chasa zémin’gha we 2 milyondek nopusqa ige idi. Xiwe xanlighi uningdin kichik bolup, 55000 kilométr chasa zémin’gila ige idi. Bu xanliqning her ikkisila siyasiy we qUralliq küch jehette Türkistan omumiy walilighi teripidin tézginlinetti. (1-xeritige qaralsun)

Xiwe xanlighi

Xiwe xanlighi, 1912-yilidin bashlap ichki bölünüsh dewrige kirip qalghan idi. Xanliq telep qilghan yer béjining éghirlighi sewibidin otturgha chiqqan naraziliq heriketler, yomud Türkmenlirining qozghilang kötürishini keltürüp chiqiridu. Qozghilangchilarning bashlighi muhemmed qurban serdar, yomud qebililiri teripidin xan dep élan qilinip jüneydxan dégen namni alidu. Jüneydxan 1916-yilining béshida Xiweni bésiwélip, wezirni ölümge höküm qilip Xiwe xani isfendiyarni özige béqindi qiliwalidu. Xiwe hakimiyiti jüneydxandek bundaq qabiliyetlik birsining qoligha ötüp qélishidin Rusiye zadila xatirjem bolalmay qalidu. Shunga, Rusiye uni hakimiyet béshidin ayrilishqa mejborlash üchün herjehette siyasiy bésim ishlitishke

Türkistan Üchün Küreshler 58

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kirishidu. Bu bésimgha berdashliq birelmigen jüneydxan, uzun’gha qalmay Xiweni bosh*tip Iran’gha chiqip kétishke mejbor bolidu. Bu qalaymaqanchiliqlar, jeditchilikning bir mehsuli süpitide barliqqa kelgen paliwan niyaz Yüsüp yitekchiligidiki yash Xiwelikler herikitining küchiyishige purset yaritip béridu. 1917-yiliqi fiwral inqilawidin kéyin, yash Xiwelikler islahat élip bérish teleplirini qaytidin otturigha qoyup xan’gha bésim ishlitishke bashlaydu. Isfendiyar xan, 1917-yili 5-afrilda bir bayanat élan qilip xanliq tüzümi astida bir omumiy saylam tüzümini yolgha qoyush, shuningdek bir qurultay teshkil qilishini qobul qilishqa mejbor bolidu. Shundaq qilip, yash Xiwelikler bilen pomishchiklardin teshkil tapqan 32 kishilik bir qurultay teshkil qilinidu. Bu qurultayning re’islikige jeditchilik herikitining awan’gartliridin bolghan baba axun saylinip, bash ministir (bash nazir) likke bolsa metmurat teyinlinidu. Emma jeditchilarning bashqurishida qurulghan bir hökümet, urughdashliq re’isliri bilen pomishchik-baylar qobul qilalmaydighan hökümet hésaplinatti. Bu arida jüneydxanmu Irandin qaytip kelgen bolup, yash Xiwelikler hökümitini tarqitiwétish heqqide isfendiyarxan’gha bésim ishlitishke kirishidu. Iyol éyida Xiwe xani hökümetni tarqitiwétip, yash Xiweliklerdin teshkil tapqan qurultay ezalirini qamaqqa alidu. Qolgha élinishtin qéchip qutulghan jeditchilar bashliqliri öz pa’aliyetlirini yer astigha köchirishidu.

1917-yili partilighan öktebir inqilawi xanliq ichide

qalaymaqanchiliqlarning téximu küchiyishige sewep bolup béridu. Xiwe herbi gazarmisidiki urus eskerliri bolshéwik hakimiyiti teripige ötiwalghan idi. Yash Xiwelikler bolsa, xanliq hakimiyitige qarshi turush üchün urus herbi qumandanliri bilen munasiwet baghlashqa bashlaydu. Yene bir terepte jüneydxan Xiwe xanliqi bilen uruslargha qarshi ikki sep boyiche jengge atlan’ghan idi. 1918-yilining sintebir éyida Xiwe xani isfendiyar, jüneydxanning oghli ishim teripidin öltürilip, isfendiyarxanning inisi se’id abdulla akisining ornigha xan dep élan qilinidu. Shundaq qilip bu xanliqning hoquqi emeliyette jüneydxanning qoligha ötken hésaplinatti. Yene bir tereptin, ürgench shehirini özlirige baza qilip talliwalghan yash Xiwelikler, qizil armiye bilen bolghan hemkarliqlirini dawam qildurmaqta idi. Ular 1918-yilining iyol éyida bir yighin chaqirip Xiwe inqilawiy komititining qurughanliqini élan qilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 59

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1919-yilining dikabir aylirida, Türkistan aldinqi sépi inqilawi komititi bilen herbiy shurasi, Sowét hökümiti Türkistan komissiyisi bilen birliship Xiwe xanliqigha qarshi urush qilish qararini alidu. Buning üchün “jüneydxan we uning himayichilirining qanliq diktaturlighidin Xiwe emgekchilirini qutquzimiz” dégen bahanini otturgha qoyushqan idi. Tötköl digen yerdin yolgha chiqqan urus qoshunliri Xiwe xanliqi tewesige kirip kélidu. Urush birer aydek dawamliship, 1920-yili 25-yaniwar künige kelgende Xiwe shehiri Sowét qoshunliri teripidin bésip élinidu. Uruslar bilen birge sheherge kirgen Xiwe inqilawiy komititi, 1920-yilining 1-fiwral künisi bir xelq qurultiyi teshkillep chiqidu. Bu qurultayda qubul qilin’ghan bir qarargha asasen xanliq tüzüm emeldin qaldurulup, uning ornigha xarezm xelq jumhuriyiti qurulghanliqini jakarlishidu. Shundaq qilip, yash Xiwelikler herikiti yene bir qétim hakimiyet béshigha chiqidu. Jüneydxan bolsa, yéngi hökümet bilen bolshéwiklargha qarshi urushni dawamlashturush meqsitide Xiwe sehralirigha chékinidu. Bu jeryanda eng axirqi Xiwe xani bolghan se’id abdulla, texttin chüshkenligini élan qilidu. Uruslar teripidin Moskwagha élip kétilgen se’id abdulla, Moskwada yoqsulluq ichide ölidu.

(resim orni) Xiwe xanliqining xadimliri, merw, 1897 (Ehet Enjan arxiwi)

Buxara xanlighi

Buxara xanlighi, Türkistan xanliqliri arisidiki eng kona we eng küchlük bir xanliq idi. Buxara xanliqi, rusiyilikler Türkistanni ishghal qilishqa bashlighan yillirIdila birmunche sheherni uruslargha tartquzup qoyup, axiri 1873-yilida eMir se’id muzepper bilen Türkistan omumiy walisi fon kawfman ottursida imzalan’ghan kélishim boyiche rusiyige béqindi bir dölet halitige chüshüp qalghan idi. Buxara eMirligi, bu kilishimge asasen semerqend shehirini uruslargha tashlap bérishi, tashqi siyasette rusiyining tézgini astida turishi, xanliq chégraliri ichide Rusiye grazhdanlirining soda ishliridiki erkinlikige kapaletlik qilishi we rusiyining siyasiy komissiye turghuzishini qobul qilishi kérek idi.

Türkistan Üchün Küreshler 60

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shundaq qilip rusiyige qaram halgha chüshürülgen Buxara xanlighi, 1885-yiligha kelgiche siyasiy we qUralliq küch jehette Tashkenttiki Türkistan omumiy walilighi teripidin qoghdalmaqta idi. 1885-yili, gobérnatorluq tuyuqsiz alghan bir qarargha asasen Buxara shehirining yénida bir urus siyasiy teshkili orgini qurup chiqidu. Bu waqitqa kelgiche, eMir muzepper bilen, kéyin textke chiqqan eMir abdul’Ehet, Rusiye bilen bir xil tengpungluq siyasitini yolgha qoyup öz hökmüranliqini saqlap kéliwatqan idi. 1911-yiligha kelginide, eng axirqi Buxara eMiri bolidighan Mir se’id alimxan textke olturidu. Se’id alim, 13 yash waqitlirIdila atisi teripidin pétirburgqa iwertilip u yerde 3 yildek herbiy we siyasiy telim élip kelgen birsi idi. Buxragha qaytip kelginidin kéyin nesef we kermine sheherliride hökümet ishlirigha mes’ul bolup turghan idi. Se’id alimxan hakimiyet béshigha chiqishtin sel awal, yeni 1910-yilining yaniwar éyida, Buxarada keng kölemlik suniy-shi’eler toqunishi partilap, ichki küch tengpungliqi asasen buzulup ketken idi. Buni purset bilgen alimxan, textke olturishi haman atisi yolgha qoyup kelgen qattiq qolluq siyasitini dawamlashturidu. Bu waqitlarda Buxara xanlighida 3 minggha yéqin adettiki memori xadim we 10 minggha yéqin qUralliq küch mewjut idi. Tashqi mudapiye jehette alimxan, özige «atliq eskerler générali» hemde «charning bash yaweri» digen unwanlarni bergen charpadishagha ishench qilatti, hetta “héchqandaq bir armiyige ihtiyajimiz yoq, Buxaraning zémin pütünligidin pütünley Rusiye jawapkar, esker yétishtürüsh ishi bekla qimmetke toxtaydighan bir ish” diyeligidek derijide uruslargha ishinidighan bir kishi idi. Alimxan bu geplerni qiliwatqan peyitlerde, char Rusiye paytexti pétirburgtiki Rusiye hökümet kabintida Buxara xanlighini rusiyige resmi ötküziwélish mesilisi muzakire qilinmaqta idi. Bu arida partilighan birinchi dunya urushi, keynidinla ulushup kelgen Rusiye inqilawi, Buxara xanlighining yene bir mezgil dawam qélishi üchün purset bolup bergen idi.

Buxara shehiri, esirler buyi islam dunyasining eng muhim telim-

terbiye we medeniyet merkezliridin biri bolup kelgen idi. Eng muhimi, bahawuddin neqshibendi teripidin qurulghan neqshibendichilik éqiminingmu merkizi bolush sewebidin, barliq islam dunyasida Buxara’i sherif dep hörmetlenmekte idi. Bu tarixiy we ijtima’iy jeryan, Buxarada medrise mudderisliri bilen diniy ulimalar yitekchiligidiki küchlük bir adet (qédimichiliq) eqidisini shekillendürgen idi. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 61

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

sheher, yene bir tereptin jeditchilik herikitiningmu muhim merkezliridin birsi idi. Türkistan jeditchiligining neziriye yitekchiliridin abdura’of fitrat medrise oqushini tügetkinidin kéyin, téximu yoquri bilim élish üchün Istanbulgha baridu. U yerde zhon Türkler (yash Türkler) bilen tonushidu. Fitrat chiqarghan tunji metbu’at esirige «münazere» (1911-yilisi bilim élish meqsitide Istanbulgha kelgen fitrat, shu chaghlardila «munazere» ni yézishqa kirishken idi. Faris tilida yézilghan bu eser, Buxaradin heremge qarap kitiwatqan bir mudderis bilen, Hindistanda tonushup qalghan Yawrupaliq bir alim ottursida bolghan söhbetlerdin retlen’gen idi. Eserning mezmoni bolsa, u waqitlarda keng kölemde tAlash-tartish qiliniwatqan usuliy jedit mektepliri heqqide bolup, Buxarada bir qétimliq ma’arip islahatigha éhtiyaj bolush-bolmasliqigha da’ir mesililerni öz ichige alghan idi. Yighip éytqanda, Yawrupaliq alim islam bilimining chongqurluqi we erepchige bolghan ustilighidin paydilinip, Buxaraliq mudderisni ma’arip saheside islahat qilishning zörürlikige qayil qilghanliqi bayan qilin’ghan. − aptorning izahati) dégen nam bérilgen bolup, Buxaraliq jeditchilar yash Buxaraliqlar dégen nam bilen bu metbu’at esirini destur qilghan asasta bir yerge kelgen idi. Yash Buxaraliqlarning yitekchiliridin Osman ghojimu, 1908-yilisi yéqin dosti xemit ghoja bilen birge Istanbulgha barghinida zhon Türk éqimidikiler bilenla tonushup qalmay, yene ittihad we tereqqiyning yitekchiliri bilenmu tonushqan idi. Shu waqitlardiki bu munasiwet Osman ghojining kilechektiki siyasiy küresh yolini asasiy jehettin shekillendürüp bergen déyishke bolatti.

Birinchi dunya urushi, jeditchilar otturigha qoyghan islahat yürgizish

heqqidiki teleplirini ret qilish üchün eMirge tépilmas bir bahane bolup bergen idi. Shunga u, uzundin buyan usul’iy jedit mekteplirining cheklinishini telep qilip kéliwatqan diniy zatlarning teliwini qobul qilip, usul’iy jedit mekteplirini taqash boyrighini chiqiridu. Shuningdek yene her xil libiral pa’aliyetlernimu birge qoshup chekleydu. Aridin bir qanche yil ötüp, 1917-yilqi fiwral inqilawida rusiyide qurulghan kérénski hökümitining bésim qilishi netijiside, ilajisiz bir parche erkinlik bayanati élan qilishqa mejbor bolidu. Emma bu bayanatta wede qilghan ishlarning ijra qilinishigha munasiwetlik herqandaq bir urunushqa qet’iy yol qoymaydu. Xanliqqa qarshi teshkillen’gen, abdurrawof fitratni idiyiwi dahisi qiliship uning yitekchiligide küreshni dawamlashturup kéliwatqan jeditchilar, hörriyet bayanatida élan

Türkistan Üchün Küreshler 62

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilin’ghan qararlarning ijra qilinishi kapaletlendürülsun digen telep bilen apiril éyida keng kölemlik bir naraziliq namayishi ötkizidu. Emma bu namayish eMirge qarashliq qUralliq küchler teripidin tarqitiwétilip, 40 qa yéqin jeditchilar yitekchisi qolgha élinidu, qalghanliri uruslar tizginlep turghan qaghan shehirige qéchip bériwalidu.

Buxara eMiri, 1917-yilqi bolshéwiklar inqilawi dewride barliq

imkaniyetlerdin paydilinip bu weqedin özini chetke élish siyasitini yolgha qoyushqa tirishidu. Shuningdek yene, Türkistan teweside yüz bériwatqan musteqilliq heriketlirige qet’i yéqin yolimasliqqa tirishidu. 1918-yilining kirishliride qoqan muxtariyitini basturiwetken Tashkent Sowéti, qolgha keltürgen bu ongay ghalibiyitidin hayajanlinip nöwettiki nishanini Buxaragha qaratqan idi. Tashkent Sowétining yitekchisi kolésow, qol astidiki urus qUralliq küchlirini ishqa sélip Buxaragha qarita bir qétimliq chaqmaq tézligide hujum qilishni orunlashturidu. Bu chaghda, qaghandiki yash Buxaraliqlar merkezi komititimu urus qUralliq küchliri bilen birlikte heriketke atlinip, Buxarada weziyetni qolgha alghidek küchke ige bir inqilawiy komitit qurup chiqishidu. Emma bu hujum meghlobiyet bilen axirliship, Sowét qoshunliri urushta yéngilidu. Bu ghalibiyettin Buxara eMiri alahide jasaretlinip qalghan bolsa, yash Buxaraliqlar herikiti ichide ümitsizlik höküm sürüp tarqilip kétishke bashlaydu. Merkezi komitit bashlighi peyzulla ghojimu wezipisini tashlap moskiwagha kétiwalidu. Ezalarning bir qismi Tashkentke, yene beziliri bolsa Semerqentke kétidu. 1919-yilisi bu heriket ichide idiyiwi bölünüshler barliqqa kélip, qismen ezalar Türkistan rayonini bashqurush üchün Moskwa teyinlep bergen Türkkomissiye etirapigha yighilishqa bashlaydu.

Bu ezalarning hemmisi dégidek kommunizm idiyisini qobul qilip,

shu yili iyonda Buxara kommunistlar partiyisini qurup chiqishidu. Osman ghoja’oghli, polat ghoja, peyzulla ghojayéw qataridiki kommunist partiyige yéqin kelmeydighan bezi ezalar bolsa, yash Buxaraliqlar herikitini teshkillep partiye sheklige keltürüsh üchün tirishmaqta idi.

Bolshéwiklar rusiyidiki weziyetni asasen tézginlep bolghan 1920-

yilliri, Xiwe bilen Buxara xanliqlirigha qarita qayta heriket bashlaydu. Ichki toqunushlar sewebidin bekla aji*zliship ketken Xiwe teweside

Türkistan Üchün Küreshler 63

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

fronzi qumandanliqidiki qUralliq heriket bekla ungay ghelibe qilip, Xiwe uruslarning qoligha ötidu. 1920-yili may éyida, fronzi Buxara xanliqining chégra boylirigha esker yighishqa kirishidu. Bu ishlar yüz bériwatqan awghust éyida, yash Buxaraliqlar Buxaraning yüz kilométirdek jenobidiki charjoy shehirige yighilip bir yighin achidu. Yighinda ular ichki jehette ikki guroh bolup bölünüp kétidu. Feyzulla ghoja bilen uning sebdashliri milletchilik we inqilawiy gurohni shekillendürmekte idi. Bolshiwiklargha yéqin turidighanlar bolsa, ishtirakiyyun nami bilen bir yerge yighilidu. Mirza abdulqadir muhiddin oghli bilen Qazanliq nejip hüseyin, bu gurohning aldinqi qatardiki rehberliridin idi.

Bu xil pikir ayrimichilighi, Buxara eMirige qollinilinidighan heriket

usulni belgilesh jehettimu ipadilenmekte idi. Milletchi we inqilapchi gurup ezalirining köpünchisi eMirning birla zerbe bilen textidin chüshürilishini hemde qizil armiyining bu weqege biwaste arlashmasliqini telep qilishmaqta idi. Buninggha qoshulmaydighan ishtirakiyyum guruppisidikiler, qizil armiye bilen birliship bir qUralliq heriket élip bérishni teshebbus qilishatti. Téxi bir qanche ay ilgirila qizil armiyining Xiwe xanliqigha qarita heriket qollan’ghanliqining utughliri, shuningdek bu herikettin kéyin yash Xiwelikler teripidin xarezm xelq jumhuriyitini qurup chiqqanliq heqqidiki pakitlarmu kishilerni qiziqturup kelmekte idi. Netijide, jeditchiler ichide kündin kün’ge küchiyip kétiwatqan bolshéwiklargha qiziqidighan solchi éqimdikiler üstünlükke érishidu. Netijide ikkinchi xil qarash, yeni qizil armiye bilen birlikte heriket qilish pikiri qobul qilinidu. Bu yighindin kéyin, qizil armiyini Buxaragha resmi teklip qilishidu. Buning netijiside général fronzi qumandanliqidiki Rusiye qUralliq qoshuni Buxara zéminige kirip kélidu. EMirning qUralliq küchliri san jehettila yitersiz bolup qalmay, herbiy telim-terbiye sewiyisimu bekla tüwen idi. (1918~1919-yillarda Türkistanda turiwatqan En’giliye ofitséri frédérk bayléyning déyishi boyiche alghanda, Buxara armiyisining yérimi lazim bolghanda toplinidighan, qalghan yérimi bolsa da’imliq eskerlerdin teshkil tapqan 50 ming kishidin teshkil tapmaqta idi. − aptorning izahati) shundaq bolghachqa, ularda zamaniwiy qUrallar bilen qUrallan’ghan qizil armiyge teng kéleligidek armiyisi yoq idi. Shuninggha qarimay Buxaradiki urush bekla shiddetlik bolidu. Bu urush jem’iy besh kün dawam qildu. Buxara eMiri, urushta buningdin

Türkistan Üchün Küreshler 64

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

artuq tirkishelmeydighanliqini sézip, 1920-yili 1-sintebir künisi sheherni tashlap chékinip chiqish toghrisida boyruq bérip Sherqiy Buxara terepke qarap chékinidu. Buxara shehiri qoldin ketkendin kéyin yighilghan yash Buxaraliqlar inqilawiy komititi, derhal Buxara xelq jumhuriyitining qurulghanliqini élan qilidu. Bu waqitta Buxara eMiri Afghanistan elchisi abdushükürxan we pewqul’adde wekil muhemmed éslamxanlar bilen birge, Buxara armiyisidin saq qalghan eskerlirini hemde bir qisim xizmetchilirini yénigha élip, Sherqiy Buxaraning merkizi bolghan hisar shehirige bériwalidu. EMir hisargha kelgendin kéyin, özige qarashliq Basmichilar yitekchilirini bir yerge yighip qarshiliq körsitish küchi shekillendürüshke kirishidu. Basmichilar ichide muhemmed se’idbeg perwanichi, abdulhapiz perwanichi we laqay Ibrahimbeg qatarliqlar eng dangliq basmichi qumandanlar idi. EMir se’id alimxan yene chet döletler arisida özilirige yardem béreligidek ellerni sürüshte qilishqa kirishidu. Hisar shehiride turiwatqan 1920-yilining 12-öktebir künisi, En’giliye padishasi beshinchi gé’orgqa qaritip bir parche xet yézip yardem bérishlirini telep qilip 15 kishilik bir ümek bilen Qeshqerde turghuzulghan En’giliye konsuligha iwertidu. Bu ümek, Qeshqer konsulidin ruxset élip Hindistan’gha ötmekchi, u yerde eMirning xétini én’gliyining Hindistandiki omumiy walisigha tapshurmaqchi idi. Se’id alimxan bu xette wilson prinsipliridin we milletlerning öz teghdirini özi belgilesh üstide toxtilip kélip tüwendikilerni telep qilmaqta idi:

Yardimingizge muhtaj boliwatqan bu künlerde, aliylirining, dölet

qerzi hisawida yüz ming pond stérling, oq-doriliri bilen bilen qoshulup 20 ming tal miltiq, 30 pilimot we uchushqa teyyar 10 ayrupilan bérish arqiliq alilirining yardemsüyerligini ipadileydighanliqigha ishenchim Kamildur. Yoqurida körsitilgen nersiler wekillirimge tapshurulsa, bekla xushal bolattim. Uruslargha qarshi jeng qilishni siz mendinmu yaxshi bilidighanliqingiz üchün, toluq qUrallan’ghan 2 ming neper esker bilen qarategin yoli arqiliq huzurumgha iwertip birelisingiz bekla söyün’gen bolattim. Bu yardimingiz, dostluqimizni mustehkemlep, öz’ara hemkarliqimizni kücheytishke alahide türtke bolatti.

Bu mektüp eslide En’giliyini Buxaragha teklip qilish xéti idi. Eger

En’giliye hökümiti maqul bolghinida, bu mektüpke asasen Buxara eMirligi tewesige esker kirgüzelishi mumkin idi. Emma Qeshqerdiki

Türkistan Üchün Küreshler 65

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

En’giliye konsuli, eMir teripidin iwertilgen bu ümekni Hindistan’gha ötüshige ruxset qilmay, eMirning mektübini terjime qildurup déhligha iwertip béridu. Shundaq perez qilishqa boliduki, eMir se’id alimxan, iwertken mektübini padishaning aldigha qoyushtin awal déhli we witéxaldiki munasiwetlik kishiler oqup chiqip, bu mesilini muzakire qilidu dep mölcherligen bolishi mumkin. Emma bu rayondiki mesililerge mes’ul d. T. Montid, özpikirini bu xetke qoshumche qilip herqaysi jaylardiki munasiwetlik kishilerge iwertip bergenligini, u kishiler montidning qoshumche qilghan bahasini eMirning mektübidinmu qimmitlik dep qaraydighanliqini eMir hergiz oylimighan bolishi kirek. Montid bu teklipke mundaq baha bergen idi:

Hemkarliq ornitishni hergiz qobul qilishqa bolmaydu. Rusiyige tewe

döletlerdin birsige bérilidighan bundaq bir yardem, jasus belli (urush élan qilghanliq) dep qarilishi mumkin.

U waqitlardiki shara’itta En’giliye stratigiyichilirining neziride,

Buxara eMirligi Rusiye impiriyisining tebi’iy bir parchisi hisaplinatti. Shunga, eMir se’id alimxanni Sowétlerge qarshi bir qozghilangchi depla qarighan idi. Én’gilizlar, Sowét tewesidiki weqelerge arlishish yaki bu rayonlarda yéngidin birer dölet qurushni meqset qilidighan heriketlerge yar-yülek bolush niyitimu yoq idi.

(resim orni) Buxara eMiri se’id alimxan Shundaq bolghachqa, én’gilizlar se’id alimning bu teklip xétige

jawap yézip aware bolushni xiyalighimu keltürüp qoymaydu. Bu arida, Türkistandiki Rusiye qUralliq küchlirining yitekchiliri

Moskwadin alghan yardemge tayinip eMir östidiki bésimni barghansiri kücheytmekte idi. 1921-yili fiwralning axirlirida qizil armiye küchliri hisargha barghansiri yéqinliship kélidu. Shu seweptin eMir kölapqa qarap chékinishke mejbor bolidu. Bu yerde yüz bergen on künlük jengde birer netijige érishelmigen eMir, Afghanistan teripige ötüp kétish qararigha kélidu. (bayléyning déyishiche, eMir awal qel’e’iy wamar bilen gilgit arqiliq Hindistan’gha ötüshni pilanlighan iken. Emma xarog rayonigha iwertilgen bolshéwik küchliri teripidin Pamir

Türkistan Üchün Küreshler 66

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

éghizi üziwétilgenligi üchün yolini Afghanistan’gha burashqa mejbor bolghan. − aptorning izahati) se’id alimxan kündilik xatiriside u künlerdiki hadisilarni tüwendikidek yézip qaldurghan idi:

Jeng bashlan’ghan waqitlarda urush ishlirigha mes’ul yardemchim

bolup wezipe ötewatqan, shuningdek yene méning tagham bolghan muhemmed se’idbeg perwanichi, urushqa qumandanliq qiliwatqan qumandan abdulhapiz perwanichi bilen Ibrahimbeg qataridiki kishiler qoshunumning herbi qumandanliri idi. Shundaq qilip 6 ay dawam qilghan urush jeryanida bolshéwiklar bizge teng kililmeydighanliqlirini bilip, Moskwadin yiterlik derijide esker we arqa sep teminat matériyallirini keltürüp yighishqa kirishti. Bolshéwiklar alghan yéngi yardemliri sayiside islam armiyisige qarshi hujum bashlidi. Islam jengchiliride qUral-yaragh we oq-dora yétishmigenliki üchün, on kün buyiche urushni dawamlashturushqa tirishtuq. Bu jeryanda péqir aji*z bendimu, herbi yardemge érishish meqsidi bilen chet döletler bilen alaqilishishqa kirishtim. Andin hisardin kölap shehirige öttüm. Bu yerde muhemmed Ibrahim diwanbégi bilen deöletmend diwanbégi − ular eslide Buxaraning sherqidiki özbeklerdin idi − qatarliqlar Buxara dölitige sadaqet körsitip köp qétim layaqetlik xizmetlerni qilghan idi. Ularni körsetken töhpilirige asasen armiye qumandanliqigha teyin qilip, andin ularni huzurumgha chaqirtip mundaq dédim: “peqir aji*ze bende seltenet derwazimiz bolghan kabilgha bérip yardem telep qilip baqmaqchimen. Eger bu yerdin ayrilghinimgha chushluq birer yardem keltürelisem özimizni xélila ongshiwalalaymiz. Angghiche sizlermu eskiringiz bilen birge düshmen’ge qarshi tirkiship turghaysizler. Bu künlerde düshmenning hujumliri bekla köpiyip kétiwatidu. Eger bu hujumlarni tosiyalmisaq, péqir puxra qurqush ichige pétip qalidu. Men qaytip kelgen’ge qeder xelqni ensiretmey tutup tUralisanglar bek yaxshi bolur.”

EMir-ferman chiqirip uni belgilik yerlerge iberttim. Muhemmed

Ibrahimbeg bilen dewletmendbeglerge méning ruxsitim boyiche ish qilishlirini we düshmenning yolini öziwétishlirini uqturdum. Péqir özem kölap wilayitidiki amu deryasining kéchik yéridin, 1921-jemadüssnisining yigirme birinchi charshenbe küni ötüp Afghanistan zéminige daxil bolundum.

Türkistan Üchün Küreshler 67

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shundaq qilip, se’id alimxan 1921-yili mart künisi 300 dek eskiri bilen birge Afghanistan teripige ötidu. Afghanistan we bashqa ellerning yardimini élip qaytip kélidighanlighini éytqan idi; Ibrahimbeg laqay (laqay Ibrahimbeg 1889-yili tughulghan. Özbeklerning laqay qebilisi turidighan rayonlarda awal hisar bégi, kéyin yene saqchi bashlighi bolidu. Buxara eMiri teripidin Miriwan bégi, topchibéshi bolup, axiri leshkerbéshi − armiye qumandani qilip teyinlinidu. Buxara eMiri se’id alimxan wetinidin ayrilghinidin kéyin 1926-yiligha kelgiche eMir namida Buxaradiki jengni dawamlashturidu. − aptorning izahati) bilen dewletmendbeg qataridiki basmichi yitekchilerdin öz namida urushni dawam qildurushni telep qilidu. Emma eMir, bu arzusini hergiz emelge’ashUralmaydu-de, ömürining axirghiche wetinige qaytalmaydu.

Xarezm xelq jumhuriyiti

Qizil armiyini arqa tirek qilghan Xiwe inqilawi komititi xarezm xelq jumhuriyitini qurup uzun ötmey, yeni apiril éyida birinchi nöwetlik xelq qurultiyini chaqiridu. Bu qurultay, yash Xiwelikler herikitining bashlamchisi paliwan niyaz haji Yüsüpni dölet re’islikige, bash nazirliqqa bolsa yene bir yash Xiwelikler bashlamchisi bolghan baba axun selimbayni saylighan idi. Xiwe inqilawi komissiyisining re’isligini üstige alghan juma niyaz Sultanmurat bolsa ichki ishlar nazirliqigha teyinlen’gen idi. Sowét da’iriliri rusiyide dawamlishiwatqan ichki urush, Türkistanda künsayin kéngiyip kétiwatqan basmichiliq heriketliri, Xiwe teweside yiterlik derijide rol oyniyalaydighan bir kommunistlar asasi tiklenmesliki we pat yéqinda hujum qilmaqchi boliwatqan Buxara xanliqi teweside önümlük rol oyniyalaydighan orun’gha érishish-érishelmesliki qataridiki sewepler tüpeylidin, Xiwede jeditchilardin teshkil qilinidighan bir hökümetning qurulishigha we qurulidighan bu jumhuriyetni yene bir mezgil yashishigha yol quyup turmaqchi bolidu. Shundaq bolghachqa, 1920-yilining 13-sintebir künisi Sowét Rusiye hökümiti bilen xarezm xelq jumhuriyiti ottursida 24 maddiliq bir hemkarliq shertnamisi imzalinidu.

Türkistan Üchün Küreshler 68

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Xarezm hökümiti, xelq jumhuriyitini imkaniyetning bariche musteqil bir halgha keltüriwélish we musteqil milliy hakimiyet tikliwélishqa tirishmaqta idi. Buning eksinche Sowét da’iriliri bolsa, bu döletke munasiwetlik aldin teyyarlap qoyghan stratigiyisini qedemmu qedem ishqa ashurushqa kirishken idi. Jumhuriyet élan qilin’ghandin kéyin derhal xarezm kommunistlar partiyisi dégen bir partiyini qurghuzidu. Qochqar’oghli re’isligide qurulghan bu partiye, Moskwaning yölishi bilen uzun’gha qalmayla küchiyishke bashlaydu. 1921-yilining bahar aylirida hökümetke qarshi bir qétimliq siyasiy özgirish qozghap, dölet re’isi paliwan niyazni öz ichige alghan barliq hökümet ezalirini qolgha alidu. 1921-yili may éyida chaqirilghan ikkinchi nöwetlik xelq qurultiyida ata mexdum re’isligidiki yéngi bir hökümet teshkillep wezipe tapshuridu. Emma bu hökümetning ömürimu uzun’gha baralmaydu. Bu qétim Sowétler ittipaqining xarezm xelq jumhuriyitidiki toluq hoquqluq wekili bik, bu hökümetni emeldin qaldurup, hökümet ezalirini qolgha alidu. Yüz bériwatqan bu hadisilerge qarimay Xiwe jeditchiliri Sowétlerning merkezleshtürüsh siyasitige qarshi chiqish herikitini dawam qilduridu.

Xarezm xelq jumhuriyitining qurulishidin kéyin qaraqum

sehralirigha chékinip bériwalghan jüneydxan hökümetke qarshi urushni dawamlashturmaqta idi. Haji niyaz bilen ata haji qataridiki türmidin qachqan yaki basturulushtin qutulup qalalighan barliq kona hökümet ezaliri jüneydxan küchlirige bérip qoshulghan idi. 1924-yili yaniwarda Xiwediki bolshiwiklerge qarshi küchler zor kölemlik bir qozghilang bashlitidu. Bu arida jüneydxanmu sheherge hujum bashlaydu. Emma fiwral éyining kirishliride, bu yerlerge téz sür’ette yötkelgen qizil armiye küchliri weziyetni qaytidin tézginliwalidu. 1924-yilining 29-sintebir künisi, qizil armiye teripidin qorshawgha élin’ghan qurultay binasida yighin échiwatqan 5-nöwetlik xelq qurultiyi, xarezm xelq jumhuriyitini tarqitiwétish qararini maqullaydu. Shundaq qilip lénin éytqan sözlerning toghra ikenligi yene bir qétim ispatlinip, uruslardin bashqa milletlerdin yene birsi öz xahishi boyiche (!) öz hakimiyitini tarqitiwétip ‘öz ixtiyari bilen’ Sowét rusiyisige qoshulup kétidu. Bu weqelerdin kéyin, yash Xiwelikler herikitini shekillendürgen ziyaliylarning bir qismi Sowét da’iriliri bilen kéliship ular bilen hemkarlishishqa kirishidu. Ular bilen kélishishni xalimighanlar bolsa, ya Basmichilar teripige ötüp kétidu yaki bolmisa Iranning xurasanidiki

Türkistan Üchün Küreshler 69

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkmen rayonlirigha ötüp kétidu. 1924-yilining axirlirida Sowétler ittipaqi Türkistanni parchilash siyasitini ijra qilishqa kiriship, xarezm xelq jumhuriyitige tewe zéminlarni yéngidin qurulghan Türkmenstan bilen Özbekistan jumhuriyetliri otturisida bölüshtüridu (4-xeritige qaralsun)

Buxara xelq jumhuriyiti

1920-yili 6-öktebir küni chaqirilghan birinchi nöwetlik xelq qurultiyi, Buxara xelq jumhuriyitining qurulghanlighini jakarlighan idi. Mirza abdulqadir muhiddin jumhur re’islikige, peyzulla ghojayéw bolsa nazirlar shurasi re’islikige, abdulxemit arip herbi ishlar nazirliqigha, ata ghoja ichki ishlar nazirliqigha we Osman ghoja bolsa maliye nazirliqigha teyinlen’gen idi. Kéyin muhajirettiki yillarda, muhajirettiki Türkistan herikitining yitekchiliridin birsi bolidighan Osman ghoja, eyni waqitta Sherqiy Buxara (bügünki Tajikistan) rayonining bashqurushighimu mes’ul idi. U waqitlarda Sherqiy Buxara, basmichiliq heriketliri eng köp yüz bériwatqan rayonlardin biri bolup, yéngi qurulghan yash Buxaraliqlar hökümiti üchün bu rayonning tertiwini saqlash bekla muhim ehmiyetke ige idi. Hökümet, Sowét sistémisige asaslinip qurulghan bolup, yéngi qurulghan Buxara kommunistik partiyisige qaraytti. Bu partiye bolsa qaghan (qaghan − eMirlik rusiyige qaram bolghan yillardin bashlap ‹1873› Buxaraning 12 kilométr sirtida qurulghan bir ahaliler rayoni idi. Buxara eMirligini tizginlesh wezipisini üstige alghan char Rusiye wakaletchisi bu yerde turiwatqan idi. Trans’ezer tömür yolining tutashturulishi bilen teng, bu jay intayin muhim yol éghizliridin birsige aylinidu. − aptorning izahati) da turiwatqan Rusiye siyasiy wakaletxanisi teripidin nazaret qilinmaqta idi. Shuningdek yene bu yerde 40 kishilik bir parlaméntmu bar idi.

Sowét da’iriliri, taktikiliq sewepler tüpeylidin jeditchilarning tézginide

turidighan bir xelq jumhuriyitining qurulushigha yol qoyush bilen birge, Buxarani tartiwélish stratigiyisidinmu waz kechmigen idi. Bu jeryanda,

Türkistan Üchün Küreshler 70

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yeni 1921-yilining 4-mart künisi, Rusiye döliti bilen Buxara xelq jumhuriyiti ottursida bir hemkarliq shertnamisi imzalinidu. Moskwa da’iriliri bu shertnamigha asasen Buxaraning toluq musteqillighini étirap qilghan idi. Yene bir tereptin, bu hökümetning qurulishi bilen teng mesililermu otturigha chiqishqa bashlaydu. Dölet re’isi abduqadir muhiddinning Buxarada ijra qiliniwatqan Sowétleshtürüsh herikitige qarshi turghanliqi rusiyiliklerni ensiretmekte idi. Bir yildin kéyin chaqirilghan ikkinchi nöwetlik xelq wekiller qurultiyida hökümet ezaliri almashturulup, Osman ghoja jumhur re’islikige saylinidu. Peyzulla ghojayéf bolsa nazirlar shurasi re’isliki mensiwide xizmitini dawam qiliwéridu. (hökümetning bashqa ezaliri tüwendikiche idi: herbi ishlar naziri arip oghli abdulxemit, edliye naziri Mirza abdulraxman, ichki ishlar naziri ata ghoja, ma’arip naziri qari yoldash, yéza’igilik naziri ashur oghli xelim, sehiye naziri abdulwahit, maliye naziri abdulqadir muhididin oghli. − aptorning izahati) Buxara xelq jumhuriyiti, ichki jehettiki intayin zor qiyinchiliqlargha we uruslarning éghir bésimigha qarimay heqiqetenmu heyran qalarliq derijide heriketchan bir hökümet köz qarishini otturgha qoyup pa’aliyet qilmaqta idi. Yash Buxaraliqlar, hakimiyetni qanchiki mustehkemlise rusiyidin shunche asan ayrilip musteqil bolalaydighanliqigha, eng bolmighanda aptonomiyilirini izchil dawam qidUralaydighanliqigha ishinetti. Bu ishenchiliri bilen bu jehettiki ijra’etliri sewibidin, hetta Buxara komunistlar partiyisige eza bolghan waqitliridimu Moskwa da’iriliri teripidin «gumanliq» dep qarilip, heqiqi kommunist mu’amilisige hergizmu érishelmeydu. Dégendek, Moskwa teripidin toluq hoquqluq Buxara wekili qilip teyinlen’gen kuybishéw, eyni waqtida yéngi qurulghan Buxara xelq jumhuriyitige qarita mundaq baha bergen idi:

Komunistlar Buxarada inqilapni emelge ashurdi. Emma, iqtisadiy

we psixologiyilik shara’itlar tixi shekillenmigenligi üchün, qobul qilishqa bolidighan, emma emeliy sewepler tüpeylidin «sotsiyalizmchi» dep qarashqa bolmaydighan bir tüzüm qurup chiqqan idi.

Türkistanda turiwatqan sabiq Osmanli ofitsérliri, Buxara hökümiti

teripidin bixeterlik ishliri bilen qUralliq küchlerning telim-terbiyisi qataridiki ishlargha seplen’gen idi. Bu ofitsérlardin eli riza ependige herbi ishlar nazir yardemchiligi (meslihetchi) wezipisi bérilgen idi.

Türkistan Üchün Küreshler 71

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sowétlerning, buxra jumhuriyiti qUralliq küchlirini merkezi Tashkentte turidighan Türkistan fronti qumandanliq sh*tawigha qaraydighan bolsun dégen teliwini Buxara hökümiti qet’i qobul qilmaydu. Bu jeryanda Sherqiy Buxaradiki eMir tereptarliridin bolghan basmichi yitekchiler Buxara hökümitige qarshi qozghilang kötürishidu. Beljiwan rayonida dewletmendbeg, kölabta ashurbeg, qorghantöpide toghaysériq, darwazda eshan Sultan, qaratékinde fuzeyil mextum we qaratagh qismida abdurraxman begler qozghilang kötergen idi. Buxara jumhuriyitining qurulishidin kéyin derhal bu jaylargha iwertilgen Osman ghoja, uning jumhur re’islikige teyinlen’ginidin kéyin ornigha mes’ul qilip iwertilgen inisi ata ghoja, nurghun qétimliq söhbetler netijiside dewletmendbegni asas qilghan bir qisim basmichi yitekchiler bilen kélishim tüzishidu.

Yash Buxaraliqlar hakimiyet östige chiqar-chiqmayla Munewwer

qari, sedulla ghoja we übeydulla ghoja qataridiki jeditchilar herikitining bashlamchiliridin bolghan dangliq kishilerni Buxaragha tekilip qilip herxil wezipilerge teyinlishidu. Kelgüsining izbasarlirini yétishtürüsh ishi, ular eng bek ehmiyet béridighan ghayilardin biri idi. Yash Buxaraliqlar herikitining idiyiwiy yitekchisi bolghan fitrat, telim-terbiye ishliri bilen özi biwaste meshghul bolidu. Türkche (Türkistanda ishlitiliwatqan chaghatay shiwisi) resmiy dölet tili dep élan qilinidu. Türkiye bilen Yawrupa ellirige oqughuchi iwertish programmisi teyyarlinidu. Sowét wekilliri chiqarghan barliq tosalghulargha qarimay, 1921~ 1922-yilliri Buxara jumhuriyiti Gérmaniyige 70 neperdek oqughuchi iwertidu. Shuningdek yene Türkiye, Ezerbeyjan we gruziye qatarliq döletlergimu resmi yaki gheyri resmi yollar arqiliq nurghunlighan oqughuchi oqushqa chiqmaqta idi. (jeditchilik herikitining bashlinishi, usuliy jedit mekteplirining échilishqa bashlighinidin kéyin nurghunlighan oqughuchi Osmanli teweside bilim élish meqsitide, köpünche hallarda öz imkaniyetlirige tayinip Türkiyige kélip Istanbuldiki mekteplerge oqushqa kirgen idi. Emma dölet teripidin resmi shekilde guruppilar halida oqughuchi iwertish ishliri Buxara xelq jumhuriyiti we Türkistan a s s r qurulghan yillardila emelge ashurulghan idi. Türkiyige oqughuchi iwertish ishlirigha munasiwetlik ishlar heqqide Exmet na’im öktem eslimiliride mundaq dep yazidu: “kéyin Buxaradin Türkiyige 50 neperdek oqughuchi iwertildi. Ularning ichide méning ukammu bar idi. … Buxara hökümiti

Türkistan Üchün Küreshler 72

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

oqush rasxoti üchün xéli köp miqtarda astraxan eltir tirisinimu iwertip bergen idi. Enqere hökümitige bir wekiller ömiginimu yollighan idi.” … Türkistandiki jeditchi mektepliride uzun yil oqutquchiliq qilghan raji chéqir’öz kündilik xatiriside, 1922-yili ichide bir oqughuchilar ömigi Gérmaniyige, yene bir ömek Türkiyige iwertilgenligini yazidu. Anadolugha iwertilgenler Samsun bilen kastamono teweside oqughan idi. − aptorning izahati) Buxaradiki bu ishlargha oxshash, Türkistan aptonomiyilik Sowét sotsiyalistik jumhuriyitidimu shuninggha oxshaydighan bir qarash bar bolup, jeditchilar teripidin teshkillen’gen «kömek» (hemkarliq) namidiki teshkilat nurghun sandiki Türkistanliq yashni Gérmaniyige iwertken idi. Türkistandiki Sowétleshtürüsh ishlirining axirlishishi bilen teng, bu oqughuchilarning bir qismi qayturup kélin’gen bolsa, yene bir qismi qaytip kélelmeydu. Sirtta qalghanlar, kéyinki waqitlarda Yawrupa we Türkiyede dawam qildurulidighan Türkistan musteqilliqi üchün qanat yaydurulghan küreshlerde aktip rol oynaydu. Yash Buxaraliqlar hökümiti imkaniyet yar berginiche chet’eller bilen siyasiy munasiwet tikleshke kirishidu. Moskwa, Baku we Kabolgha siyasiy wekillirini iwertishidu. Qurulghan tünji hökümette tashqi ishlar ministiri bolghan hashim sayiq, kéyinche Afghanistan’gha bash elchi qilip iwertilidu.

Türkiyige yardem

Buxara jumhuriyiti, qurulghan künliriidin bashlapla Enqere hökümiti bilen yéqin munasiwette bolush üchün tirishchanliq körsetken idi. Parlamént hökümiti, Buxara xanlighi aghdurulghan waqitlarda Moskwagha ilip kétilgen Buxara xanliq ghezinisining bir qismini Enqere hökümitige yardem süpitide iwertilishi heqqide bir qararmu qobul qilishqan idi. Bu ish heqqide Türkiye bilen rusiyining resmi arxip menbeliride héchqandaq bir hüjjet uchurmasliqidin qet’i nezer, Türkistanliq yitekchiler bu ish üchün ching türüp küresh qilghanliqi bir emeliyet idi. Buxara xelq jumhuriyitining pirizdénti Osman ghoja’oghli xatire deptiride, peyzulla ghojayéf bilen birlikte Moskwada lénin bilen körüshkinide “Türkiyige bérilidighan yardem mesilisining otturigha qoyulghanliqini, ular özlirining bu yardemni qilishqa küchlirining

Türkistan Üchün Küreshler 73

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yétidighanliqini tilgha alghan” lighini körsitip ötken bolup, char Rusiye dewridin tartip Buxara eMirligining gheziniside turghan 100 milyon altun roblini Türkiyige iwertip bérish heqqide bir pikirge kelgenligini neqil keltüridu. Osman ghoja’oghli, uningdin kéyin yüz bergen weqeler üstide toxtilip kélip munularni yazidu:

Lénin bilen yoqurqidek pikirge kelginimizdin kéyin buxragha qaytip

kelduq. Parlamént re’isi abdulqadir Mirza oghli bilen körüshüp bu mesilini qurultay yighinigha sunduq. Men, xelqqe we parlaméntqa anadoludiki qérindashlirimiz bilen irqdashlirimizning intayin éghir qiyinchiliq astida qalghanliqlirini, gritsiyilikler teripidin rehimsizlerche bastüriliwatqanlighini sözlep kélip, ulargha, bizning aka qérindishimizgha yardem qilishimiz lazimlighini hayajanlan’ghan halda semimilik bilen tepsili izahlap öttüm. Bizning u waqittiki parlaméntimizda töt partiye bar idi. Bu partiyilerdin milliy birlik, azatliq we axrar partiyilirining hemmisila yardem qilish teripide turghan bolup, peqet kommunistik partiyining re’isi, awam xelq ichidin kelgen, tigi tatar nejip hüseyin oghli bu ishqa eqil yetküzelmey, xelq ammisi arisida tetür teshwiq qilip “bundaq yardem qilidighan ish héchqachan körülüp baqmighan, biz bu pulni én’gilizler bilen sulhi qilip shertname tüzüshken Osmanli Sultanlirigha bermektimiz. U Sultanlar bolsa, mana bügün impiriyalistlar bilen til biriktürmekte” déginiche jahanni malimatang qilip xelqni küshkürtüshke kirishti. Türkchi septikiler bu mesilini xelqqe chüshendürüsh üchün keng kölemde teshwiqat qilishqa kirishidu. Emma nejip hüseyin oghli yardem qilish mesilisige qarshi xelqni küshkürtish jehette bekla heddidin éship chichangship ketkenligi üchün, hökümet qarar chiqirip uni Buxara chégrisidin qoghlap chiqiridu. … Buxara parlaménti, Türkiyige 100 milyon altun robli yardimi bérishni derhal awazgha qoyup birmu qarshi pikir bolmighan halda qizghin alqish-sadalar ichide toluq awaz bilen qobul qilishidu. Parlamént alghan bu qarargha asasen, etisi derhal tutush qilip kéreklik hüjjetlerni pütküzüp, pulni derhal Enqere hökümitining qoligha yetküzüsh üchün Rusiye ghezinisige xewer qilduq.

Buninggha oxshaydighan yene bir izahat, Buxaraliq jeditchilardin

ehmet na’im teripidinmu otturigha qoyulghan idi. Ehmet na’im, özi bilen ötküzülgen bir söhbette mundaq deydu:

Türkistan Üchün Küreshler 74

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Buxara inqilawi jeryanida erk (eMirning sariyi) ichide eMirlik ghezinisi bar idi. … yash Buxaraliqlar bilen birliship heriket qiliwatqan uruslar eMir sariyini bombardiman qilishqa bashlaydu. … andin Buxara ghezinisini mashinilargha bésip Moskwagha toshop kétishti. … lénin Türkiyige yardem qilish oyida bolsimu, nediki pul bilen yardem qilishni bilelmey turatti. … lénin, Osman ghojini Moskwagha teklip qilip, uninggha “siz Türkler bilen bir irqtiki kishilerdin siz. Bu pulni ulargha iwertip béreyli” deydu. Buxara mejlisi, Moskwada tutup turiliwatqan u pulni Türkiyige bérish qararini alidu. … emma buning qanchilik qismini bergendu? … mesilen jem’iy 200 milyon dések, aran 50 milyoni bérilgen. … némila bolsa bolsun, bu pul Türkiyige bérildi.

Buxara eMirligining aghdurulishini öz közi bilen körgen barliq

Türkistanliq köchmenler arisida, “eMirlikning ghezinilirini poyiz bilen Moskwagha toshup kétishti” dégen sözler tarqilip yüretti. 1918~1919-yillirida Türkistanda mexpi wezipe bilen turiwatqan én’giliz ofitséri frédérik bayléy, kéyinki waqitlarda élan qilghan kündilik xatiriside, Buxara eMirligining ghezinisige munasiwetlik yüz bergen weqelerni testiqlaydighan tüwendikidek pakitlarni xatirlep qoyghan:

Urush ayrupilanliri we brownik wagonlar bilen qoghdalghan yoldash

fronzi qumandanliqidiki bolshéwik qushonliri, 1920-yilining sintebir éyida sheherni qolgha chüshiridu. Ghezinidin liq 3 wagon altun-yaqutlarni élip kétishidu.

Bu ish heqqide ehmet na’im öktemning bergen chüshendürishi

kishini téximu qayil qilarliq idi. Buxara mejlisining Türkiyige yardem qilish heqqide alghan qararini testiqlighan boliwalghan Sowét da’iriliri, amanet mal dégen bahane bilen Moskwada tutup turiliwatqan, emma, eslide alliburunla musadire qiliwélishqan bu altunlargha munasiwetlik kelgüside otturigha chiqish éhtimali bolidighan bir mal-mölük mesilisini hel qiliwetken hésaplandi. Yene bir tereptin Buxara jumhuriyitimu eslidinla qayturup alalmaydighanliqigha közi yetken bir pulni Türkiyige iwertküzüsh qararini élish arqiliq, héch bolmighanda shu bahanida bolsimu öz irqidiki qérindashlirigha yardem qiliwélishni oylighan bolushliri mumkin. 100 milyon altun roblidin ibaret bekla köp miqtarda pul yardem qilish qarari élin’ghanliqining sewebinimu shu shekilde chüshendürüsh mumkin. Emma rusiyilikler bu pulning aran

Türkistan Üchün Küreshler 75

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

11 milyon robli qisminila Türkiyige iwertip bérip, qalghan mutleq köp qismini özliri xiyanet qiliwalidu. (merkezi bankining sélishturma melumatlirigha asaslan’ghanda Türkiyige yardem qilin’ghan waqitlardiki 1 altun robli 0.59 Türk lirasigha teng idi. Bu boyiche hisaplighanda Buxara jumhuriyitining Türkiyige iwertip bérilishini telep qilghan puli 59 milyon Türk lirasigha teng kélidu. Sowétler ittipaqi bu pulning aran 11 milyon roblisini ‹6.4 milyon Türk lira qismini› Türkiyige tapshurghan. − aptorning izahati)

Türkiyige yardem qilish ishini ispatlaydighan yene bir shahit bolsa,

sibiriyidiki esirler lagiridin qéchip Türkistan’gha kéliwalghan, Tashkent we Buxara qatarliq sheherlerde uzun yillap oqutquchiliq kesipi bilen shoghullan’ghan bir Türkiye ofitséri raji chaqir’öz idi. Uning Türk dunya tarixi zhornilining 1987-yilqi sanida élan qilin’ghan xatirlirida mundaq bir sehipe yézilghan idi:

Men Tashkenttiki waqtimda, yéngidin qurulghan Buxara muwaqqet

hökümitining anadoluda musteqilliq kürishini qanat yayduriwatqan Enqere hökümitige pul yardem qilghanliqidin xewer tapqan idim. Epsuski, bu yardem bizning tariximizgha “uruslarning pul yardem qilishi” dep yézilmaqta. Lékin kéyinki waqitlargha kelginide hoquqluq kishilirimiz bu hadisining esli mahiyitini aydinglashturup béridu. Mesilen AtaTürkning tashqi ishlar ministiri yüsüf Kamal tengrishenk «aqsham» gézitide élan qilghan eslimiliride (1970- yili 4- may künidiki sanida) tariximizda “urus yardimi” dep xata chüshiniwélin’ghan hadisining eslide qérindash Buxara Türk hökümiti teripidin qilin’ghan yardem ikenligini körsitip ötken idi. … kéyinche, Türkiyige qaytip kelgendin kéyin oqushumche, Buxara hökümiti bergen 100 milyon altunining aran 10 milyonluq qismila Enqerege yétip kéleligen iken. Démek bu ishta wastichiliq rol oynighan Moskwa, toshup bérish heqqi üchün 90 milyon altunni özining ghezinisige séliwaptu. Mana bu − tariximizdiki urus yardimi dep köütürüp yürgen gépimizning esli mahiyiti.

Tengrishenk kechlik gézitta élan qilghan eslimiside bu mesile

üstide heqiqetenmu bekla éniq toxtalghan idi:

Türkistan Üchün Küreshler 76

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bügün men bu yerde, héch kimning xewiri bolmighan bir ishni ashikarilimaqchimen. Biz musteqilliq üchün urush qiliwatqan waqitlirimizda uruslar bergen altunlar toghrisida yoqurida toxtilip ötken idim. Uruslar bizge bu yardemni qildi, emma bu pul yardimini qilghanlar eslide uruslar emes belki Buxara Türkliri idi. Uruslar bu yerde peqet bir wastichiliq rolinila oynidi, xalas.

Shundaq qilip, tariximizda Sowét yardimi dep xatirlinip kélin’gen bu

yardem ishi, eslide Türkistan Türklirining bizge qoshqan bir töhpisi dep tüzitilishi lazim dégen bu pikir, yüsüf kemal tengrishenk teripidin tunji qétim otturgha quyulmaqta idi. Yash Türkiye dölitining qurulush yillirida maliye we tashqi shlar ministiri bolghan, s s s r bilen 1921-yili 16-mart künisidiki Moskwa shertnamisini imzalighan hey’etning bashlighi tengrishenk, u waqittiki ishlargha biwaste qatnashqan birsi bolup, u peyttiki siyasiy hadisilar heqqide birinchi qol matériyallargha ige birsi idi. (Yüsüp Kamal tengrishenk Istanbul ishghal qilin’ghandin kéyin Enqerege bériwalghan bolup, kastamono wekili bolup t b m m <Türkiye büyük millet mejlisi, türkiye aliy xelq qurultiyi> ge saylinidu. Desliwide maliye ishlirigha mes’ol bolup ‹1920~1921›, kéyin yene tashqi ishlar wekili bolup wezipe öteydu. S s s r bilen tüzüshken Moskwa ehditnamisi ‹1920-yili 16-mart› hemde Fransiye bilen tüzüshken Enqere ehditnamisi ‹1922-yili 20-noyabir› muzakiriliride Türkiye wekiller ömigining bashliqi bolghan idi. − aptorning izahati) epsuski, pütün bu chüshendürüshlerge qarimay Türkistan-Türkiye munasiwetliri jehetide bekla muhim orun tutidighan bu ish, tarixning qarangghu bulunglirida kömülüp qalmaqta.

Anadolu hökümitining Türkistan siyasiti

Türkiye intayin xeterlik ehwalda turiwatqinigha qarimay, Mustapa Kamal pasha Orta Asyadiki weziyetning tereqqiyatini yéqindin küzitip kelmekte idi. Mustapa Kamal pasha 1920-yili eskisheherde uchuratqan siyit hemze isimlik bir Türkistanliqqa “Türkistan’gha qaytip bérip u yerde tekshürüsh élip bérip, u yerdiki ishlardin méni xewerdar qilghin” dep wezipe tapshurghan idi. Siyit hemzining Mustapa Kamal

Türkistan Üchün Küreshler 77

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pashagha iwertken 1921-yili 16-öktebirdiki xéti, bu rayonlargha munasiwetlik bezi közütüshler bilen bezi meslihetlerni öz ichige almaqta idi. (bu xetning esli nusxisida munular yézilghan idi: ‹ötken yili zulum astida yashawatqan wetinimdin kélip zati fehimaneliri bilen eskishehirde musherref bolghinimdin kéyin Enqerede birinchi mewadta muxtewi boyruqi bilen weteni eslim bolghan Türkistan’gha ezimet qilin’ghan idim. U yerlerni aylinish jeryanida hal we rohi hökümiti milliyege merbut bolghan u hawali ahalisi Xiwe, Buxara, Tashkentte birerdin elchi, qazaqlar namigha bir konsul, Türkistan üchün bir konsul irsaline inayet boyrulishi arqiliq u yerlerning ahalisi her türlük pidakarliqni ixtiyar qilidighanliqini wede qildi we üch mah muddet bilen aji*zelirini iwertken halda alti aydin buyan intizar qiliwatqanliqini telep qilip küchlük sh*taning texmini hasa’ependi bilen hökümetiy milliyege eng chong pidakarliq körsitidighan Asiya’iy kebir Türklerige matluplarining isafini menpe’etiy omumiye namida istirham we üch ay muxlet bilen kelgen bolghinimgha qarimay alti aydin béri bu yerlerde turiwatqanliqimdin chiqim jehetindenmu muzayakada bolghanliqimni we bezi muhim masrufatta bolush üchün tayin boyrulghan waqitqa muntazar bolghanliqimni ipadilimekchimen.› − aptorning izahati) Türkiye büyük millet mejlisi (Türkiye büyük millet mejlisi, Türkiye ali xelq qurultiyi − qisqartilip t b m m depmu atilidu) hökümitining tünji qétimliq déplomatiye siyasitige munasiwetlik kélishimliridin birsi bolghan 1921-yili 1-mart künisi Moskwada imzalan’ghan Türkiye-Afghanistan ittipaqliq mu’ahedenamesi (dosluq shertnamisi) ning ikkinchi maddisida, “her ikki dölet Buxara bilen Xiwe dölitining musteqilliqini itirap qilidu” dep teklitligen idi. (1921-yili 1-mart künisi Moskwada Türkiye teripidin maliye wekili Yüsüp Kamal ependi bilen ma’arip wekili doktor riza nur ependi, Afghanistan teripidin pewqul’adde elchi général mehemmet Welixanlarning qol qoyup imzalighan shertnamining ikkinchi maddisida mundaq déyilidu: ikkinchi madda: tarafeyni aliyeni akidening barliq sherq milletlerining azadi we hüriyeti Kamilege we heqqi istiqlalgha malik bolghanliqini we tarzi idare’iy hökümet ile özlirini bashqurushta muxtar bolghanliqini, Buxara we Xiwe döletlirining istiqlalini testiq étidu. − aptorning izahati)

1921-yilining fiwral éyida, Türkiye büyük millet mejlisi hökümiti

terepidin Moskwagha bash elchi qilip iwertilgen eli fu’at pasha

Türkistan Üchün Küreshler 78

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

(jebesoy) ning hey’itide, ataqta resmi Türk kommunistik partiyisining ezasi dep körsitilgen töt neper ademmu bar idi. Doktor tewfiq rüshtü (aras), fu’at (jarim), bésim (atalay) we isma’il suphi qatarliq ependilerdin teshkillen’gen bu 4 kishilik tekshürüsh ömigining wezipisi bolsa, rusiyidiki yéngi tüzümni tekshürüp tetqiq qilip chiqish idi. Bu hey’et ezaliridin soysalli’oghli isma’il suphi, 1921-yilining iyol éyida Türkistan’gha iwertilidu. Shundaq qilip bu ikki dölet ottursida gheyri resmiy bir yol échilghan idi.

Raji chéqirközning kündilik xatirisige qarighanda, soysalli’oghli

Türkistanda bir küzetküchila bolup qalmay, yene nurghunlighan pa’aliyetler bilenmu shoghullinidu:

Türkiye büyük millet mejlisining burdur millet wekili soysalli’oghli

isma’il suphi ependi, tetqiqat’i ilmiyye (ilmiy tetqiqat) muraxhasi süpiti bilen 1921-yilida Enqeredin Moskwa arqiliq Tashkentke kelgen idi (chéqirközning eslimiliride 1920-yili dep yézilghan bolsimu, emeliyette u waqitta kélishi mumkin emes. Chunki eli fu’at ependi hey’iti bilen Moskwagha seper qilghan waqti 1921-yili 19-fiwral künisi ikenligi éniq. Belkim, bu bir basma xatalighi bolishimu mumkin − aptorning izahatidin). Biz uninggha, hemmimizde weten’ge qaytish arzusi barlighini, bu heqte bizge yardem qilishini telep qilduq. Emma isma’il suphi ependi bizning Tashkenttiki pa’aliyetlirimizni körginidin kéyin, bu yerde yaxshi ish qiliwatqanlighimizni, shunga bu yerde yene bir mezgil qélishimizning téximu paydiliq bolidighanlighini chüshendürüp kélip bizge mundaq dédi:

<Eziz qérindashlirim! Türkistanda turup bu yerdiki irqdashlirimizgha

yardemchi bolushning özimu Türkiyidiki xizmetlerge oxshashla ulugh ish hésablinidu. Büyük millet mejliside sizler élip barghan pa’aliyetler toghruluq melumat bérimen. Bu yerde élip bériwatqan pa’aliyetliringizlerning Türkiyide wezipe ötewatqan’gha oxshash mu’amile qilinishige kapaletlik qilimen. Hetta, moskwagha qaytqinimda bash elchimiz éli fu’at pashagha ehwalingizlardin melumat bérip, sizlerge ma’ash bérilishige kapaletlik qilimen.>

Isma’il suphi ependining bu sözliri biz Türkiyilik ofitsérlargha meniwi

righbetlendürüsh bolup, Türkistanda yene bir mezgil qélishimiz üchün

Türkistan Üchün Küreshler 79

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

muhim teshwiqat bolghan idi. Dégendek uzun ötmeyla Türkiye bash elchixanisidin bizge pul keldi.

Isma’il suphi soysal’oghli Türkistanda turiwatqan waqitlirida,

Türkistanliq ziyaliylar qurushqa kirishken Türkistan milliy ittipaq teshkilatining teshkillinishidimu aktip rol oynaydu.

Osman ghoja’oghli Buxara xelq jumhuriyitige prézdént bolghan

waqitta, Türkiyide oqup kelgen rejep ependi bilen naziriy ependilerni sedirdin ependi bilen qoshup üch kishilik bir hey’et teshkillep Enqerege iwertidu. 1921-yili 31-dikabir künisi Enqerege yétip barghan bu hey’et, Mustapa Kamal pasha teripidin qobul qilinidu. Bu körüshüshte hey’et ezaliri Mustapa Kamal pashagha Türkistanning omumiy weziyiti heqqide melumat béridu. Buxaragha bir Türkiye sefaret (elchilik) hey’iti iwertilishi heqqidiki teliwi bildürilidu, axirida Kamal pashagha Buxara xelq jumhuriyiti iwertken soghatlar teghdim qilinidu. Mustapa Kamal pasha körüshüshtin kéyinki bir nutqida mundaq deydu:

Muhterem dostlar, Türkistanliq qérindashlirimiz sakariya

ghalibiyitimizni tebriklep bizge 3 tal qélich we bir qur’an kérim iwertiptu. Türk milliti namidin ulargha rehmet éytimen, bu muqeddes kitapni Türk millitige sogha qildim, bu üch tal qélichtin bir télini men özemge élip qaldim, ikkinchisini gherbiy aldinqi sep qumandani Ismet pashagha teghdim qilimen. Üchinchisini bolsa, Izmir fetihi üchün saqlap qoydum. Bu qélich Izmirge tünji ayaq basqan qumandan’gha teghdim qilinidu. (AtaTürkke teghdim qilin’ghan qolyazma nusxidiki qur’an kerim bügün qurultay (t b m m) kütüpxanisida saqlanmaqta. Altun qélichlardin ikki télini AtaTürk bilen Ismet pasha yénigha ésip yürgen. 1922-yili 26-awghust künisi chong qaytarma hujumgha teyyarliq qiliwatqan mezgillerde qojatöpide tartilghan dangliq resimdiki AtaTürk bilen Ismet Inönüning bélidiki qélichlar soghat qilin’ghan ene shu qélichlardur. Üchinchi qélichni bolsa Izmirge tünji ayaq basqan atliq eskerler ofitséri sherep ependining bélige ata Türk öz qoli bilen ésip qoyghan. − aptorning izahati)

Buxara hey’iti Türkiyide turiwatqan mezgillerde xuddi bir elchilik

hey’iti derijiside mu’amile qilinip, déplomatiyilik murasimlarghar teklip

Türkistan Üchün Küreshler 80

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilinidu. (1922-yili 3-mart künisi Afghanistan elchixanisi teripidin ötküzülgen musteqilliq bayrimini tebriklesh ziyapitide, Buxara ömigining ezalirimu qatnashqan bolup, ümek bashliqi naziriy ependi ‹sherq − sherqliqlarningdur› dégen pirinsip yaqlan’ghan bir notuq sözleydu. − aptorning izahati) bu jeryanda, yeni bu wekiller ömigining ziyaritidin uzun ötmey, Türkiyide Buxara xelq jumhuriyitige bir elchilik hey’iti iwertish heqqide qarar élinip teyyarliq xizmetler bashlinidu. Mustapa Kamal pasha 1922-yili 1-mart künisidiki qurultayning ikkinchi ijra’et yilining échilish munasiwiti bilen sözligen nutqida, Buxaragha iwertilidighan elchilik ömigi heqqide toxtilip mundaq deydu:

Buxara xelq Sowét jumhuriyiti Enqerege wekiller ümigi iwertip

mewjut hemkarliq munasiwetlirining sheklen tespitini arzu etmish we bu arzuning ifasi, teripimizdin uyghun körülmüshtur. … Buxaragha bügünlerde muhim rijalimizdin bir zatning bashqanlighi astida bir sefaret hey’etimiz seperge atlinish aldida turmaqta.

Elchilik wezipisige galip pasha, elchilik mes’olliqigha

(mustesharliqigha) bolsa, rushen eshref (ün’aydin) teyinlen’gen idi. Shuningdek yene, hemdulla suphi tengri’öwermu bu hey’etke kirgüzülüp, uninggha Türkistanda tekshürüp tetqiq qilish ishlirini béjirish wezipisi tapshurilidu. (jamal pasha, birer yil burun Tashkenttin m. Kamal pashagha iwertken bir parche xétide, hemdulla suphi bilen körüshüp rüshen eshrep ependinimu öz ichige alidighan bir hey’etning Tashkentke iwertilishini meslihet qilghan idi. Buxaragha iwertilidighan ümekning jamal pasha teripidin körsitilgen kishilerdin teshkil tapqanliqi, Ghazi Mustapa Kamal pashaning bu meslihetlerge diqqet qilghanliqini körsitip bermekte. − aptorning izahati) 1922-yili 9-mart küni Ezerbeyjan bash elchisi abilof, Afghanistan elchilikige teyinlen’gen fahrettin pasha bilen Buxara bash elchilikige teyinlen’gen ghalip pashalar üchün bir ziyapet oyushturghan bolup, bu ziyapetke Rusiye bilen Afghanistan elchiliri bilen bir qatarda Buxaradin iwertilgen wekiller ümigi ezalirimu qatnishidu. Epsuski, elchilik ümigining teyinlinishi, Enwer pashaning Buxaragha kelgen waqitqa toghra kélip qélip, Enwer pashaning Basmichilar teripige qoshulghan waqitlirida bolsa, elchilik hey’iti yéngila yolgha chiqqan bir ehwalda idi. Enqere hökümiti bilen Moskwa ottursidiki shunche yéqin munasiwetlerge qarimay, Sowétler ittipaqi Buxara jumhuriyiti

Türkistan Üchün Küreshler 81

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teweside barghansiri ulghiyip kétiwatqan basmichiliq tirkishishliri sewibidin, elchiler ümigining Batumdin algha qarap ilgirlishini cheklep qoyidu. Shöbhisizki, Buxara hökümiti bilen Enqere hökümiti otturisidiki siyasiy munasiwetlerning artip bérishini, Moskwa da’iriliri hergizmu xalayidighan bir ehwal emes idi. Bash elchi ghalip pasha bolsa Trabzonda tosilip qalidu. Aridin 6 aydek waqit ötkinige qarimay, elchi wezipe ötesh yérige yétip bérish imkanigha érishelmesligi tüpeylidin, t b m m qararigha asasen, bu wezipe ornining dawamliq saqlinip qélish sherti bilen, hey’et ezalirining wezipiliri emeldin qaldurilidu, ghalip pashamu salametlik sewebliri tüpeylidin wezipisidin istipa béridu. (tashqi ishlar wakaletchilik wekili doktor riza nurning burdur millet wekili isma’il suphi soysallining sorighan su’aligha bergen jawabi, t b m m mexpi jelse xatirilirida saqlan’ghan melumatta ‹Istanbuldin Türkistan’gha méngishta Batum arqiliq yolgha chiqqan idim. U yerdiki Türk konsuli Ibrahim tali ependining qéshigha bardim. Tuyuqsizla yan öydin hemdulla suphi ependi chiqip keldi. U kishi Türk uchaqlirining bashliqi idi. U, manga mundaq dédi: ‹na’im, oghlum, nedin chiqip kéliwatisen? Bu maskofluqlar bizni Türkistan’gha kirishimizge yol qoymaywatidu. Anqara hökümitimiz elchi teyinlidi. Elchi Trabzonda saqlap yatidu. Wiza bermigenliki üchün Trabzondin Batumgha kilelmeywatidu. Qarimamsen bu Türk-urus doslighi déginige …› dégenler yézilghan. − aptorning izahati)

Buxara xelq jumhuriyitining aqiwéti 1921-yilining öktebir ayliri Buxara jumhuriyiti üchünla emes, belki

Türkistan basmichiliq tarixi jehetidin alghandimu intayin muhim özgirishler yüz bergen bir yil idi. Enwer pasha, qushchizade selim semi (haji semi) bilen muhapizetchiler etiritidin bolghan muhittin ependilerni birge élip Buxaragha kélidu. Buxarada turghan 21 kün jeryanida Buxara hökümitining yitekchiliri bilen körüshüp omumiy weziyet üstide muzakire qilishidu. Bu waqitlarda uruslar Enwer pashaning Rusiye terepte turmaydighanlighini sezgen idi. Shunga, uruslarning pashagha tutqan pozitsiyisimu özgirishke bashlighan idi. Ularning bu xil pozitsiye özgertishliri Enwer pashaghimu éhtiyat ségnali bolup tuyulidu. Afghanistandin Moskwagha qarap yolgha

Türkistan Üchün Küreshler 82

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chiqqan jamal pashani Enwer pasha bilen körüshüsh üchün Türkistan’gha kelginide uchurishishigha yol qoyulmasliqi, Enwer pashani téximu gumanlandurghan idi. Shundaq qilip, 8-noyabir künisi yénidiki Türk ofitsér we bir qisim eskerlirini birge élip yoshurun halda Buxaradin ayrilidu. Aridin uzun ötmey bir parche bayanat élan qilip, Sowét Rusiye da’irilirige qarshi heriket qilish üchün Basmichilar herikitige qoshulup ketkenligini bildüridu. U künlerde, düshenbe shehiride jumhur re’isi Osman ghojigha munasiwetlik mundaq bir weqe yüz béridu: Buxara xelq jumhuriyiti hökümiti bilen Sherqiy Buxara teweside pa’aliyet qiliwatqan Basmichilar ottursida tüzülgen kélishim uzun’gha barmay bozulidu. Netijide, u yerdiki basmichi yitekchilerning pa’aliyetliri qaytidin ulghuyip kétidu. Bu weziyetni yéqindin küzitish we bu rayonda uzun muddetlik téchliqini qolgha keltürüsh meqsitide, jumhur re’isi Osman ghoja, meslihetchisi eli riza ependini birge élip bir qUralliq qoshun bilen birge u yerge özi bérishqa mejbor bolidu. Emma düshenbe shehiridiki uruslarning herbiy gazarmisida ötküzülgen bir qétimliq muzakire yighinida urus qUralliq küchlirining yitekchiliri bilen éghir ixtilap yüz béridu. Bu zidiyet tézlikte qUralliq toqunushqa aylinip kétidu. Bu ehwallargha asasen, Osman ghoja urus herbiy gazarmisini ötküziwalidu. Shuning bilen, yéqin etiraptiki urus qoshunliri düshenbige hujum qilishqa kirishidu. Bundaq bir weziyet astida, Osman ghoja xelqni Rusiye qoshunlirigha qarshi jengge atlish heqqide bir chaqiriqname élan qilip, Sowét da’irilirige qarshi urush bashlaydu (bu bayanatning esli tikisti: wetinimiz Türkistan tupraqlirigha yérim esirdin köpirek waqittin béri bésip kiriwalghan tajawuzchi düshmen küchliridin qutulup erkinlik we musteqilliqqa érishish − herbir Türkistanliqning qelbide saqlan’ghan eng küchlük ghaye ikenlikidin qilche guman qilmaymen. Mana endi, bu arzuyimizgha yétish waqti keldi. Qolida qUrali bolghan we qUral tutush imkani bar her bir Türkistanliqni bu shereplik wezipini orundashqa chaQirimen. Yashisun erkinlik we musteqilliq! − aptorning izahati)

Uruslar bu yerge zor kölemde qUralliq küch yighishqa bashlishi

bilen düshenbidin chékinip chiqishqa mejbor bolghan Osman ghoja, mudapiye ménistiri meslihetchisi eli riza ependi bilen birlikte 1921-yilining kirishliride Afghanistan’gha ötüp kétishke mejbor bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 83

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

(resim orni) Buxara xelq jumhuriyiti ministirlar Sowétining re’isi feyzulla ghojayéf Bu weqe Buxara hökümiti ichide éghir bölünüshlerning chiqishigha

seweb bolidu. Düshenbe weqesi tüpeylidin Buxaradiki Rusiye elchisi yurinéf, Buxara hökümitige qattiq ultimatom tapshuridu. Bu elchi, Osman ghojini “xa’in” dep élan qilinishini we Buxara armiyisini Tashkent Sowétige qarashliq Türkistan aldinqi sep qumandanliq sh*tawigha ötküzüp bérilishini telep qilidu. Hökümet feyzulla ghojayéf re’isligide yighin chaqirip, gunasizliqini ispatliyalisa andin hökümni emeldin qaldurush sherti bilen Osman ghojini “xa’in” dep élan qilidu, hemde weqeni sürüshte qilish üchün sabiq maliye naziri nasir mexdum yitekchiligide bir tekshürüsh ömigi (komissiye) teshkilleydu. Yash Buxaraliqlar, uruslarning bésimi astida ortaq ghayige ige bir sebdishini jazalashqa mejborlinishtin bekla narazi bolghachqa, bu heqte bashqa bir chiqish yoli izdinishke kirishidu. Nasir mextum yitekchiligidiki tekshürüsh ömigi, weqening uruslar teripidin bashlitilghanliqini, Osman ghojining bolsa gunahsiz ikenligini ispatlap chiqidu. Emma qarar élinip bolghachqa, qararni emeldin qaldurush imkani yoq idi. Shundaq qilip, Osman ghoja heqqide chiqirilghan qararni özgertelmeydu. Nasir mexdummu uruslarning ditigha yaqmaydighan bir xulase chiqarghan tekshürüsh ömigige mes’ol bolghanliqi sewebidin, béshigha kélish éhtimal bolghan aqiwetlerni molcherligechke otturdin jimmitila yoqap kétidu. U awal Bakugha, yeni Buxara dölitining wakaletchisi bolup turiwatqan inisi muhiddin mexdumning yénigha bériwalidu. Kéyin yene u yerdin Türkiyige ötüp, Türkistan milliy birligining ezasi süpitide pa’aliyitini dawam qilduridu.

Yene bir terepte, Bashqirdistanda izini yoqitiwétip xarezm xelq

jumhuriyitide peyda bolghan Zeki Welidiy, öktebirning kirishliride Buxaragha kélip Enwer pasha bilen körüshidu. Buxara jumhuriyitining ichiki ehwallirini yéqindin közitip kéliwatqan Welidiymu, siyasiy bir teshkilat qurup qUralliq küreshke qatnishish iradisige kelgen idi. Uning feyzulla ghojayéf bilen ötkezgen söhbiti heqqide yazghanliri, bu boran-chapqunluq yillarda Türkistanliq ziyaliylar bilen yitekchiler ottursidiki ixtilaplarni teswirlesh jehettin alghanda, kishini bekla heyran qalduridighan bir matiriyaldur:

Türkistan Üchün Küreshler 84

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

“Enwermu, senmu Basmichilar teripige ötüp ketkininglarda silerge qarshi ashkare urush élan qilishqa mejbormiz; Silerge mensüp dep guman qilin’ghanliki kishilerni ishtin qoghlap chiQirimiz; Aripowni herbiy ishlardin (nazirlighidin − aptor) élip tashlishimni uruslar alla burunla mendin telep qilip kelmekte. Bulardin xewiring bolsun. Éhtimal, séning bilen endi qayta körüshelmesligimiz mumkin. Shunisi éniqki, bekla rehimsiz heriket qilimiz. Belkim Sultanow öz ornida qélishi mumkin. Uning wastisi bilen silerge qarshi urush yolimiz ochuq tutulidu.” feyzulla ghoja bularni dep yighlap ketti.

Dégendek, feyzulla ghojayéf düshenbe weqelirining bashlinishidin

kéyin bir tereptin özining tughqini bolghan Osman ghojigha derhal xewer bérip siyasiy weziyetning bekla xeterlik ikenligini éytip hergiz qaytip kelmesligini jékileydu. Eger qaytip kelgidek bolsa qolgha élishqa mejbor idi. Bu arida, uruslar uzundin buyan könglige püküp yürgen Buxara armiyisining qumandanliq hoquqini Tashkenttiki Sowét da’irilirige ötküzüp bérish heqqidiki arzulirini ishqa ashuriwalghan idi. Bu qarar sewebidin, hökümet qurulup tünji kündin bashlap bir milliy armiye qurup chiqish üchün tirishqan herbi ishlar nazaritining naziri abdulxemit aripowmu Basmichilargha qoshulup kétish oyigha kélip, 1921-yili 23-mart künisi Enwer pashaning yénigha bériwalidu.

Buxaradiki weziyet, Sowét hökümitini Buxara jumhuriyitining

Sowétleshtürülishige bashlap baridighan yolgha qistimaqta idi. Bu hadisilardin kéyin, Buxaradiki Sowét Rusiye wakaletchisi “feyzulla gurohi üchün iytqanda, ularda kommunizmni ghaye qilish deydighan birer ang mewjut emes. Barliq ghojayéwlar üchün alghanda, kommunizm démek, hoquqini saqlap qélishning bir niqawidin bashqa menige ige emes” dep körsetmekte idi. Rusiye inqilawining aldinqi qatardiki yitekchiliridin bolghan ordzhonikidzé, 1921-yili 18-may künisi Buxarada sözligen bir nutqida, “ministirler Sowéti re’isining bir Buxaraliq bolishigha qarshi emesmen. Merkezi ijra’iye kommititining re’isliginimu bir Buxaraliq üstige alalishi mumkin, emma kommunistik partiyining sékritari bolidighan kishi, millet noqtisidin alghanda, biterep bolishi lazim idi. Nazirlardimu milliy tereppazliq bolmaslighi kérek. Shübhisizki ularmu bir Buxaraliq bolsa téximu muwapiq bolatti. Emma bir rus yaki gruzin bolishi, aripow (buningdin sel awal Basmichilar teripige ötüp ketken herbiy ishlar naziri abdullxemit aripow közde

Türkistan Üchün Küreshler 85

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tutulmaqta − aptor) ning bolghinidin ming mertiwe yaxshi” déyish arqiliq, bir menide Sowétler ittipaqining kelgüside bu rayonlarda ijra qilidighan hakimiyet sheklining tüpki mahiyitini ashkarilap bermekte idi. Digendek, aridin uzun ötmey Buxara hökümitining barliq ezaliri qolgha élinidu. Feyzulla ghojayéfni Moskwagha élip kétishidu. Kéyin uningdin Buxaraning Sowétleshtürülishi üchün kireklik barliq ishlarda hemkarlishimen dégen wedisini élip wezipisini eslige keltürishidu. 1923-yili Buxara jumhuriyitining Sowétleshtürülüshige tosalghuluq qilishqa urun’ghan abdurra’uf fitrat, ata ghojayéw, na’imjan yaqubzade, settar ghojayéw we shuninggha oxshighan barliq öktichiler asasen taziliwétildi. Axirida, 1924-yilining 19-sintebir künisi Buxara xelq jumhuriyitini sotsiyalistik jumhuriyet dep élan qilishidu, uningdin bir kün kéyin chaqirilghan xelq wekiller 5-nöwetlik qurultiyida, Buxara sotsiyalistik jumhuriyitini tarqitiwétish qarari élinidu. Aridin uzun ötmey, Türkistan teweside yéngi-yéngi jumhuriyetler qurulushqa bashlap, stalinning asasliq meqsetliridin biri bolghan “Türkistan dégen uqumni tarix bétidin öchürüp tashlap, urughdashlardin (qewimlerdin) millet yaritish” pilanini emelge ashurushqa kirishidu.

(xerite orni) Xerite-2: 1921-yillardiki gherbiy Türkistan siyasiy xeritisi

Osmanli impiriyisini menbe qilghan tesirler Osmanli impiriyisi, tarixtin buyan Türkistanda qurulghan dölet we

xanliqlargha biwaste yaki wastiliq halda her jehettin tesir körsitip kelgen idi. Emma biz bu yerde, 1920-yillardin bashlap chet’ellerde élip bérilghan pa’aliyetlerge asas sélip béreligen we bu pa’aliyetlerning shekillinishi üchün yardemchilik rol oyniyalighan tesirler üsitIdila toxtilip ötimiz. Bu rayon’gha körsetken tesirlerni mundaq ikki tür boyiche körsitish mumkin. Bu tesirlerning birsi, birinchi jahan urushi jeryanida kapkaz aldinqi sépide esirge chüshüp, rusiyining sibiriye qataridiki herqaysi jaylirigha sürgün qiliwitilgen Türkiye urush esirliridin, hemde uningdin bashqa herxil yollar arqiliq

Türkistan Üchün Küreshler 86

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan’gha kélip qalghan pida’ilardin kelmekte. Urush axirlashqandin kéyin, bu esirlerning bir qismi Türkistanning herqaysi rayonlirigha tarqilip, milliy musteqilliq kürishide jeditchiler we Basmichilar bilen birlikte küresh qilghan idi. Yene bir tesir bolsa, ittihat we tereqqi herkitidin kelmekte. Bu heriket, jeditchilik éqimi bilen birge, köz qarash we teshkillinish jehetlerde Türkistan téritoriyiside barliqqa kelgen siyasi xadimlargha öz tesirini körsitidu. Emeliy tesir noqtisidin alghanda, jamal pasha, Enwer pasha we haji semi qatarliq ittihatchilar bu rayondiki heriketlerge özliri biwaste qatniship, Türkistanning ichi we sirtidiki küreshlerni shekillendürüshte biwaste rol oynaydu. QUralliq küresh axirlashqan yillardin kéyinmu, Türkistanliq xadimlar bilen ittihat we tereqqiyning sabiq ezaliri ottursidiki munasiwetler dawamliq saqlinip kelgen idi. Shundaq bolghachqa, bu tesir körsitishlerni tepsili tehlil qilip chiqishqa toghra kélidu.

Urush esirliri we pida’ilar Birinchi dunya urushi jeryanida kapkaz aldinqi sépida minglighan

Türkiyilik ofitsér we jengchi rusiyige esir chüshken idi. Bu esirlerning omumiy sani heqqide Rusiye we Türkiye menbeliri 60~65 ming etirapidiki bir sanliq melumatni tilgha élishmaqta. Bolupmu urushning deslepki yilIdila bashlinip intayin paji’elik axirlashqan sariqamish (sériq qumush) jéngide awal 9-korpus (qol’ordu) qumandani ihsan pashanimu öz ichige alghan 300 ge yéqin ofitsér we 15 ming neperge yéqin jengchi esirge chüshüp qalidu. Uningdin kéyin, uruslarning erzurum bilen Trabzon’gha qilghan hujumlirida, shuningdek 2-Türkiye korpusining 1916-yilqi qaytarma hujumliri jeryanida yene minglighan jengchi rusiyige esirge chüshüp qalidu. Esirge chüshkenler armiyigila tewe xadimlar bilen cheklinip qalmay puxralarnimu öz ichige almaqta idi. Urush bashlinishtin awal, bolupmu qara déngiz tewesidiki sheherlerdin kelgen minglighan Türkiye puxrasi noworusisk, odéssa qataridiki urus sheherliride yashimaqta we tijaret bilen shoghullanmaqta idi. Urush bashlinishi bilen teng, bu ademlernimu yighishturup esirler lagirigha qamap qoyushqan idi. Uningdin bashqa yene Rusiye teripidin bésiwélin’ghan ardixan, qars we Batum qataridiki wilayetlerning Musulman xelqi ichide, uruslar teripidin

Türkistan Üchün Küreshler 87

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

gumanliq dep qarilip qolgha élin’ghan nurghunlighan kishiler bolup, bularmu esirlerge oxshash mu’amilige uchurighan idi. Bu türdiki kishiler ichide yene ittihat we terqqi da’irilirige qarshi küresh qilghan, kéyin rusiyige siyasiy panaliq tilep séghin’ghan bir Türküm kishilermu bar’idi. Bu esirler asasen alghanda omsk, tomsk, irkutsk, Uralsk, samara, Qazan, nijni nowgorod, xarkow we Baku qataridiki payansiz ketken zémin’ge tarqalghan sheherlerdiki mexsus lagirlargha qamalghan idi. Ularning mutleq köp qismi turiwatqan yerdiki yézilarda, zawutlarda we tash yol yasash ishlirida ishlitilmekte idi.

Deslepki waqitlarda, herbi esirlerning nede turidighanliqi heqqide

éniq bir melumat alghili bolmaytti. Emma waqitning ötishi bilen bu esirlerning Baku shehiridin xéli yIraqtiki déngiz ottursidiki qaqas nargin ariligha, irkutsk sheheri qataridiki sibiriyidiki herqaysi lagirlargha we Türkistanning yettisu rayonidiki lagirlargha qamalghanliqi ashkarilinidu. Bolupmu ofitsérlarni lagirdin qéchishidin saqlinish üchün sibiriye rayonidiki lagirlargha apirip qamiwétishken idi. Urush dawam qiliwatqan yillarda esirler lagirigha yéqin yerlerde yashaydighan Rusiye Türkliri, bu lagirlargha qamalghan Türkiye Türklirining turmush shara’itlirini yaxshilash we purset tapqan haman lagirdin qéchishlrigha yardemlishish pa’aliyetliri bilen shoghullinip kelmekte idi. Shundaq qilip, ixsan pashanimu öz ichige alghan xéli köp sandiki ofitsérlar, Qazan Türklirining yardem qilishi bilen Xitaygha qachuriwétilgen idi.

Bolshéwik inqilawi partilap birer ay ötkende Rusiye bilen

Gérmaniye ottursida bashlighan ténchliq söhbetliri mart éyida axirliship, 1918-yilining 3-mart künisi brést-litowsk shertnamisi imzalinidu. Bolshéwik inqilawining qalaymaqanchiliqi ichidiki Rusiye bu shertnamigha bina’en urushtin chékinip chiqidu. Sowét armiyisi Polsha bilen baltiq döletlirini bosh*tip béridu. Bu shertname, Gérmaniye bilen bir septe turup urushqa qatnashqan Osmanli impiriyisi üchünmu bezi paydiliq maddilarni öz ichige alghan idi. Bu maddilargha asasen, Rusiye teripidin ishghal qiliwélin’ghan qars, ardixan we Batum tewesi Osmanli impiriyisige qayturup bérilishi, shuningdek yene her qaysi terepler qolida tutup turiwatqan esirlernimu qoyup bérishliri kérek idi. Emma Sowét rusiyiside yüz

Türkistan Üchün Küreshler 88

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bergen ichki urushlar bu ishlarni emelge ashurushqa éghir tosalghu bolmaqta idi.

1917-yilining noyabir éyida, «Türk yurti» mejmu’esini neshir qilip

Türk dunyasida dang chiqarghan Qazan Türkliridin Yüsüp aqchura ependi, «hilal’i ehmer» (qizil ay, qizil hilal jemiyiti) teripidin kopinhagin’gha iwertilidu. Aqchura, telet pashaning teliwige asasen, brést-litowsk söhbitige hilal’i ehmer wakaletchisi salahiti bilen qatnishidu. Aqchura, shertnamining imzalinishidin kéyin bolshéwik hökümitining maqullighini élip, ispaniye elchixana teWeligide hilal’i ehmer wakaletchisi süpitide rusiyide qalidu. Osmanli döliti yene Gérmaniye esir tekshürüsh ömigi teweside bashqa bir organ teshkillep, uning re’islikige remzi pashani teyinleydu. Maliye nazaritining adwukatliridin bolghan eli heyder ependimu rusiyidiki hadisilarni küzitish we esirlerge munasiwetlik xewerlerni yighish meqsidi bilen Moskwagha iwertilgen idi. Bu arida Moskwa, Qazan, pétrborg, ufa we orénburg qatarliq sheherlerde Rusiye Türkliri teripidin esirge chüshken Türkiye Türklirige yardem qilish meqsitide bir munche komitit qurulghan idi.

Yüsüp aqchura ependi 1918-yili 14-mart künisi Moskwagha kélip,

rusiyidiki Osmanli esirlirige qaritip bir ochuq xet élan qilidu. Bu mektüp Rusiye Türkliri teripidin neshir qilin’ghan gézitlarghimu köchürüp bésilidu. Aqchura ependi bu ochuq xétide sibiriye qatarliq yIraq yerlerdiki lagirlardin xewer alalmaywatqanlighini alahide tekitlep, Osmanli esirlirining néme qilishliri kérekligi heqqide meslihet bergen idi. Moskwadiki gérman esir tekshürüsh ömigi teWeligide heriket qilidighan Türkiye ömigimu bu jeryanda nurghunlighan Türk esirlirini Türkiyige qayturush ishigha yardem béridu. Yüsüp aqchura ependi, 1919-yilining axirlirIdila Istanbulgha qaytip kétidu. «seher» géziti bilen «Türk dunyasi» namidiki zhornalda élan qilghan 2-öktebir künki «rusiyidiki esirge chüshken eskerlirimiz» serlewhelik maqalisida, rusiyide qalghan Türk esirlirige munasiwetlik bezi sanliq melumatlarni béridu. Aqchuraning maqalisidin qarighanda Moskwa da’iriliri hakimiyetni qolgha alghan yerlerde 400 neper, aqlarning qolidiki sibiriyide 6 ming neper, shimali kapkaziyide 2 ming neper, Ukra’inada 1800 neper we Türkistanda 300 neper Türk eskiri qalghan.

Türkistan Üchün Küreshler 89

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Rusiyide inqilap partlishi bilen teng, ittihad we tereqqiy da’iriliri, Ezerbeyjan bilen Türkistan’gha oxshash jaylarda Osmanli dölitining tesirini kücheytish we mumkin bolghinida bu jaylarni Türkiyige qoshiwélishini emelge ashurush pilanini Türkiyilik urush esirliri wastisi arqiliq ishqa ashurushnimu muzakire qilishqan idi. Brést-litowsk shertnamisidin kéyin Rusiye bilen Türkiye ottursida qurulghan birleshme komissiyide wezipige teyinlen’gen ghalip Kamal ependi 1918-yilining 21-dékabir künlirIdila, pétirgradtin Istanbulgha iwertken xétide bu mesilige munasiwetlik qarashlirini tüwendikiche bayan qilghan idi:

Rusiyide esirge chüshken zabitan’i Osmanlidin bezilirini hidemati

muxtelifede (bilinmigen wezipilerde) ishlitilish üchün Qirim, kapkaz, baxusus Türkistanda qaldurulishi xatiri aji*zanemge kelmekte. Buning qanchilik derijigiche mumkin we musib we mu’essir bolalishining tayin we teghdiri hökümet’i seniyening qarari wukufkaranesige manuttur.

Bu waqitta sibiriyide adMiral kolchak, jenubiy rusiyide bolsa général

dénikin bilen wran’gél qumandanliqidiki charpadisha tereptar qUralliq küchliri qizillargha qarshi urush qilmaqta idi. Sibiriye bilen Orta Asiyada qoyiwétilgen Gérmaniye, Chéx, awustiriyilik yaki bolmisa Polshaliq esirge chüshken eskerler, ichki urushta bitereplikini saqlimay qaysi bir terepni qollash halitide bolup beziliri aq uruslar teripige, yene beziliri bolsa qizillar sépige qoshulup urushqa qatnashmaqta idi.

Rusiyide merkizi hakimiyet tarqilip ketken künlerde, herqaysi esirler

lagiridiki esirlerning ehwali kündin kün’ge nacharlashmaqta idi. Yimek-ichmek bilen kiyim-kichek qiyinchilighi chékige yetken idi. Ezerbeyjan bilen Tataristandiki lagirlargha, xelq teripidin teshkil qilin’ghan islamiy xeyrxahlar jemiyetliri yardemchi bolush üchün küch chiqarmaqta idi. Öktebir inqilawidin kéyin esirler lagirlirida kommunizm teshwiqatlirimu keng kölemde qanat yaydurulghan idi. Sowét da’iriliri, esirge chüshken eskerlerdin intérnatsyunalizm qoshunlirini teshkillep aldinqi seplerde urüshqa qatnashturushni meqset qilishqan idi. Bu jeryanda, san jehettin bekla az bolsimu, bir qisim Türkiyilik esirlermu kommunistlarning tesirige yoluqqanliqi we qizil guwardiyichiler bilen birge urushqa qatnashqanliqi melum (1919-

Türkistan Üchün Küreshler 90

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yilida astraxan shehirini aq uruslardin mudapiye qilish üchün teshkillen’gen intérnatsyunal qoshunlar terkiwide yüzbéshi yaqub komandirliqida bir Türk pida’ilar qoshunining barlighi melum. Buninggha oxshash Fransiye ishghaliyetchi qoshuni terkiwidiki Musulman eskerler ichide yürgüzülgen teshwiqat pa’aliyetlirini odissa inqilawi komititige qarashliq Türk eskerlirige tayinip élip barghan iken. Türk komunistik partiye bash sikirtari Mustapa supi, üchinchi intérnatsyunalning birinchi qétimliq qurultiyida bergen doklatida «bügün rusiyining nurghunlighan urush sepliride Sowét hakimiyitini qoghdash yolida minglighan Türk qizil guwardiyichiliri aktip xizmet qilmaqta» dep körsitidu. Unidin kéyinki waqitlarda Türk komunistik partiyisining pa’aliyetliri bilen teshkillen’gen Türk qizil polki Bakuda turghuzulghan idi. Mustapa supi bilen uning sebdashlirining wapatidin kéyin bu polk Türkiyege qayturup kélin’gen idi. Shundaq qilip, 1920-yililarning bashlirida qizil armiye terkiwide Türk eskiri qalmidi diyishke bolidu. … − aptorning izahati)

Lagirlardiki Türkiyilik esirlerning ehwaligha munasiwetlik eng

ishenchilik matériyal qatarida, 1920-yili 26-afrilda Bashqirdistan jumhuriyiti herbiy ishlar komissari Zeki Welidiy (Toghan) ning lénin bilen trotiskige iwertken télégrafini körsitip ötishimiz mumkin. Bu télégrafta, esirge chüshken herbilerning qizil armiyige kirishige munasiwetlik programma heqqidimu melumatlar bérilmekte idi. Bu télégraf, rusiyidiki Türki yitekchilirining Türkiye urush esirlirige qanchiliq derijide köngül bölüp kelgenliki noqtisidin alghandimu muhim ehmiyetke ige.

Yoldash lénin’gha, yoldash trotiskigha: Sibiriyide 12500 Türkiyilik esir bar idi. Ularning köp qismi

acharchiliq, késelliktin yaki bolmisa ölüm jazasigha höküm qilishlardin ölüp tügidi. Qalghan 2500 nepirining köp qismi, hazir krasnoyarsk, omsk we wérné udinsk sheherliride tutup turulmaqta. Ularning ichide ishqa yarighidek nurghun sanda esker bar. Kéyinki ikki ay ichide Bashqirdistan’gha töt gurup keldi. Ular ana wetenlirige qayturulushini telep qilmaqta. Ularning xéli köp qismi késel, ularning ichide esker bolalighideklirining sani bekla az. Ularni sémipalatinskte bir yerge

Türkistan Üchün Küreshler 91

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yighip wérniy arqiliq piyade mangghuzup Tashkentke, u yerdin yene Iran’gha, axirida wetinige qayturiwétishke mumkin bolmasmu?

Xalighanliri Türk qizil armiye qisimlirigha kirsun. Bundaq bir qoshun

fronzi qumandanlighida hemde Türkiye kommunistliridin lütfi ömer bilen mustafa suphilarning yitekchiligide Tashkentte qurulmaqta. Qatnash yoli bolmighanliqi üchün odéssa terep bilen qayturulishini telep qilalmaymiz. Bu arida, Sowét Bashqirdistanida turup qélishni xalaydighan doxtur yaki mutexessislerning sibiriyidin stérlitamaq shehirige kélishige ruxset bérishingizlarni telep qilimiz. Bu kishilerning sibiriyidin Tashkent terepke ötelishi üchün pul ajritilishini telep qilimen. Chunki ular bekla ach qalghan bolup, hetta kiyim-kicheklirimu yoq dégidek échinishliq bir halda turmaqta. Ularni ölümdin qutquzup qélishingizlarni alahide telep qilimen.

−Stérlitamaq shehiri Bashqirdistan jumhuriyet herbi ishlar xelq

komissari Welidow Buningdin shuni köriwélishqa bolidiki, brést-litowsk ténchliq

shertnamisi imzalan’ghinigha ikki yil bolghinigha qarimay Türkiyilik urush esirlirining bir qismi téxiche wetinige qayturulmighan bir ehwalda idi. Bolshéwik inqilawi bilen brést-litowsk shertnamisidin kéyinki qalaymaqanchiliq muhiti astida, sibiriyidiki lagirlardin jenop tereplerge qéchip kiteligen Türkiye urush esirliridin Türkistan we kapkaziyige kéleligenliri Baku arqiliq Türkiyige qarap yolgha chiqqan idi.

Musteqil Ezerbeyjan jumhuriyitining qurulishidin kéyin, bu rayon

kona Osmanli ofitsérliri üchün jelip qilarliq bir merkezge aylanmaqta idi. Jamal pasha Afghanistanda En’giliyiliklerge qarshi bir urush sépi shekillendürüsh pilani üchün hul sélish meqsitide, Osmanli urush esirlirini Türkistan bilen Afghanistan rayonlirigha yollashni dawamlashturmaqta idi. Yash Buxaraliqlar teripidin qurulghan Buxara xelq jumhuriyitide herbiy ishlar nazirining shexsi wekillikige qoyulghan yüzbéshi eli riza ependining xelil pashagha yazghan mektübi bu ishlarni ochuq otturigha qoyghan bolup, bu mektüp 1921-yilining 23 awghust künisi Tashkenttin iwertilgen idi.

Türkistan Üchün Küreshler 92

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Muhterem Pasha heziretliri, Bendéngiz höküméti metbu’amdan (men tewe boliwatqan

hökümettin) héchqandaq bir emir almay turup yigane öz teshebbusü shexsiyim netijesi hésaplinidighan sibiriyide qalghan Türk esir qérindashlirimni qutquzushqa teshebbus ettim we bu ishta muweppiqiyetlikmu boldum. Bügün’giche sibiriyidin qayturup kélin’gen dostlarimizning miqtari 985 neperdur. Axirqi qétimqisi bolghan özem birlikte samaragha élip kéliwalghan ikki yüz ottuz yetti kishilik guruppining seksen nepiri Bakugha, mütebakisi (qalghini) teshkentke yolgha sélindi. Samarada jamal pasha heziretlirige teseddüf eyledim. Zati alilirige bérilishi üchün yazghan tezkere sureti zir (qoshumche bet) da muharrerdur. Tashkentke yollan’ghan dostlardin bir qismi jamal pasha bilen Afghanistan’gha müttehiy (birlikte) hareket bulunuyorlar. Bir qismi Xiwe jumhuriyitige mingbéshi Osman ependi yitekchiligide yolgha chiqidu. Mütebaki qalghan dostlarmu bügün Bakugha mütewejjihen hareket qilidu. … baqi arziy ihtiram bildürimen. …

− yüzbéshi eli riza Kapitan (yüzbéshi) eli riza, sibiriyining krasnoyarsk lagiridin köp

sanliqi ofitsérlerdin teshkil tapqan yüzligen urush esirini qutquzup bir qismini Türkistan’gha, yene bir qismini bolsa ana wetinige yolgha sélish ishini heqiqetenmu ongushluq bijiridu. Bu ariliqta, Buxara jumhuriyiti teripidin Bakugha iwertilgen wakaletchimu, bu yerdiki kona Osmanli ofitsérliri bilen telim-terbiye saheside yardemchi bolalighidek sewiyidiki pida’i puxralarni Türkistan’gha yolgha salmaqta idi. Netijide, uruslarning pütün küchi bilen tosqunluq qilishlirigha qarimay, Buxara bilen Xiwede qurulghan xelq jumhuriyetlirining qUralliq küch teshkillishi asaslighi kona Osmanli ofitsérlirining bashqurushida emelge ashurulmaqta idi. Osmanli urush esiri ofitsérlirining bu pa’aliyetliri, Enwer pashaning Buxaragha kélip Basmichilar herikitige qoshulghan waqitlargha kelgiche toxtimay dawam qilidu. Türkiyilik ofitsérlarning beziliri Enwer pasha bilen birlikte pa’aliyet qilghan bolsa, yene beziliri kéyinirek Basmichilar teripige ötüp kétidu. Basmichilargha qoshulmighan ofitsérlar bolsa, Sowét da’iriliri teripidin yighishturulup Türkiyige qayturiwétilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 93

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

(resim orni) Türk muhapizetchiliri bilen Türkistanliq jeditchilar: aldida

yangpashlighanlar (soldin onggha): 1. Abdulwahit, 2. Beshirulla; Ikkinchi qatardikiler: 1. Talipjan, 2. Musaxan mejit aqsaqal oghli, 3. Ataxan; Üchinchi qatardikiler: 1. Kebir bekir, 2. Sülayman sami ependi, 3. Miyan büzürk, 4. Qaymaqam (hakim) yüsüf ziya ependi, 5. Munewwer qari, 6. Yüzbéshi ghalip, 7. ... Yüzbéshi, 8. Isra’iljan; Öre turghanlar: éshan ghoja, heyder ependi, zahir jan, abdulqadir, Yüsüpjan Exmetjan oghli. Bu resim 1920- yili bahar aylirida Tashkentte tartilghan (Ehet Enjan arxiwidin)

Esirge chüshken Osmanli muhapizetchiliri alahide xizmet körsetken

yene bir sahe bolsa ma’arip sahesidiki xizmetler idi. Jeditchilik herikitining kéngiyishi bilen birlikte san jehettin köpiyip barghan usulü jedit mektepliride nurghun sanda Osmanli Türki (esirge chüshken ofitsérlar bilen puxralar) oqutquchi bolup xizmet qilidu. Jeditchilar mektiwide uzun yillar oqutquchiliq qilghan raji chakir öz eslimiliride bu heqte tepsili melumat bermekte:

1918-yili yaniwar éyining bashlirida Tashkentke yétip kelduq. …

telep qilip ching turiwalghachqa téxi yéngilatin échilshqa bashlighan okul (mektep) larda oqutquchiliq qilish üchün Tashkentte yene bir mezgil turup qélishqa maqul bolduq. DéMekki, anadoludin nechche ming kilométr yIraqtiki bir Türk dölitide oqutquchiliq qilish pishanimizgha pütülgen iken. Eslidinla bizdin burun bu yerlergiche yétip kelgen Türk subayliri (ofitsérliri) mu oqutquchiliq qilmaqta iken.

Bu dostlirimizdin heyder shewki, 1-nemune mektiwide ishligech

teMir tüdesini bashquratti. Galip, 6-turan mektiwide, yüzbashi shükrü, 2-muxtariyet mektiwide we turan güjü bolsa tüdening bashliqi bolup, se’it axrari bolsa 12-turan mektiwide izchi tüdening bashliqi idi. Istanbulda oqup kelgen abdurraxman ependi 10-irfan mektiwide bolup, tereqqiy jemiyiti (dernigi) tüdesining bashliqi bolup wezipe ötimekte idi. Menmu 6-turan mektiwige teqsim qilindim. U mektepning teWeligide Türk küchi tüdesini qurup oqutush ishlirini bashliwettim. Bu beshtin-beshtin sinipliq bashlan’ghuch mekteplerde Türkistanliq

Türkistan Üchün Küreshler 94

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

oqutquuchilar bilen birlikte, biz anadoludin kelgen esirge chüshken Türk subaylirimu ders bérettuq.

Tüde dep atalghan izchilar teshkilati bir yash-ösmürler jemiyiti

sheklide qurulghan idi. Bu tüdelerde yashlargha beden chéniqturush dersliri bilen tenterbiye pa’aliyetliri ögütiletti. … biz kelgen waqitlarda jeditchilarning bashlan’ghuch we toluqsiz ottura mektep sani 72 ge yetken (Tashkent shehridiki san közde tutulmaqta − aptordin) idi. Birining keynidin birsi échilishqa bashlighan bu mekteplerge oqutquchi tépish heqiqeten tes ish idi. Shu seweptin urusche lisse (gémnaziye yaki toluq ottura mektep) lirining yoquri yilliq siniplirida oquwatqan Türkistanliq oqughuchilardin bir qismi yerlik bashlan’ghuch mekteplerge oqutquchi qilip tallan’ghan idi. Shuningdek yene oqutquchi teliwini qandurush üchün 3 yaki 6 ayliq oqutquchi yétishtürüsh kuruslirimu échilghan idi.

(resim orni) Jeditchi mektepliride oqutquchiliq qilghan Osmanli zabitliri

(muhapizetchiliri) bilen Türkistanliq jeditchiler: birinchi rette, yerde olturghanlar (soldin onggha): 1. Ata xan nizamxan, 2. Üstteghmen (jongwéy) atif, 3. Mehemmet imin ependi efendizade, 4. Sultan ghoja oghli, 5. Raji chakirgöz 6. Kérim narbutabeg, 7. Shah is’hak qari; Ikkinchi rettikiler: 1. Kazim ependi, 2. Telet ependi, 3. Exmet rifat ependi, 4. Munewwer qari, 5. Nuri ependi, 8. Sadulla ghoja, 7. Tursun ghojayéf, 8. Yüzbashi (yüzbéshi, kapitan, shangwi) jamal, 9. Yüzbashi shükrü ependi; Üchinchi rettikiler: 1. ... ..., 2. Aliyéf, 3. Séyit ikram, 4. Üstteghmen ziya, 5. ... ..., 6. Yüzbashi lütfü, 7. Miyan büzürük, 8. Abdulgheni; Tötinchi rettikiler: 1. Muxter ependi, 2. Yüzbashi ghalip ependi, 3. Heyder shewki, 4. Sultan ghoja, sidiq ghoja, 5. Yüsüf ziya ependi, 6. Tashpolat narbutabékof, 7. Abdulkérim ependi, 8. ..., 9. ..., 10. .... Bu resim 1920- yili 14- afrilda Tashkentte Türkistanliq jeditchilardin Sultan ghojining béghida tartilghan. (Ehet Enjan arxiwidin)

Türkistanni Sowétleshtürüsh dewriliride bu kishilerning mutleq köp

qismi Türkiyige qaytip kétishke mejbor qilin’ghan bolsa, yene bir qismi Türkistan milliy musteqilliq kürishige qatnishidu. Buxara hökümitining teptish guruppisi 1922-yili élan qilghan bir hüjjette Buxara jumhuriyiti

Türkistan Üchün Küreshler 95

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tewesi ichide turiwatqan we Osmanli pasporti bilen yürgen barliq oqutquchilar bilen tijaretchilerning qisqa waqit ichide bu dölet chégrisidin chiqip kétishliri telep qilin’ghan idi. Bu oqutquchilar élan qilin’ghan bu uqturushqa pisent qilmay, öz wezipilirini dawamlashturushqa tirishidu. Bu seweptin 7 nepiri ayal, 24 nepiri er kishidin terkip tapqan Osmanli wetendishi qolgha élinip Moskwagha iwertip bérilidu. Bulardin, Sowét bésimi eng éghir bolghan yillardimu bu ghayiliri üchün özlirini pida qilghan bu pida’ilar, tewrenmes ishench bilen küchlük gheyret körsitip öz wezipilirini dawamlashturushqa tirishchanliq körsetkenligini köriwélish mumkin.

Ittihat we tereqqiy teshkilati bilen munasiwetler Türkistanliq jeditchilarning ittihat we tereqqiy éqimi bilen yéngi

tonushqan waqitliri, bir qisim ezalirining oqughuchi bolup Istanbulgha kelgen waqitlirigha toghra kélidu. U yillarda hakimiyet üstide turghan ittihat we tereqqiy partiyisi taza ronaq tépiwatqan waqitlar idi. Bilim élish waqtini tamamlighan yaki birinchi dunya urushi sewibidin dölitige qaytip ketken jeditchilar, Osmanli dölitining öktichiler sépidiki ziyaliylargha bérilgen zhön Türk digen namidin ilham élip Buxara bilen Xiwe eMirliklirige qarshi qanat yaydurghan siyasiy herikitige “yash Buxaraliqlar” we “yash Xiwelikler” dégen namni bérishidu. Qiziq yéri bu Türkistanliq yashlar ittihat we tereqqiy bilen bolghan shunche qoyuq munasiwet qilip kéliwatqinigha qarimay, Türkistanda bu teshkilatning shöbilirini échish ishini oylashmighan idi.

Ittihat we tereqqiy teshkilatining Türkistan téritoriyiside qanat

yaydurghan tunji herikiti, telet pashaning boyriqigha asasen rodosluq hebibizade Exmet Kamal (ilqul) ni 1914-yili 16-fiwralda Sherqiy Türkistan’gha iwertish bilen bashlan’ghan idi. Qeshqerge yétip barghan Exmet Kamal, Qeshqerde dar’ül mu’elliminiy ittihat namida bir oqutquchi yétishtürüsh mektiwi achidu. Shu yilisi Enwer pasha tarqatqan uqturushning rohigha asasen, teshkilatiy mexsusning ikkinchi orundiki adimi qushchibéshi eshref ependi yene bir gurup teshkil qilidu. Bu gurup Türkistan’gha bérish, u yerdiki Türklerni oyghutush, teshkillesh we charusiyige qarshi qozghilang partlitish

Türkistan Üchün Küreshler 96

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

herikiti bilen shoghullinishni özige wezipe qilghan idi. Eshref ependi, öz inisi bolghan haji selim semi yitekchiligidiki besh kishilik tizimlik teyyarlap Enwer pashaning testiqlishigha sunidu. (bu gurup Selim Sami ependi, Hüsiyin Emirullah <باركان> ependi, Adil Hikimet ependi, silistreliq tatar hüseyin ependi we bursaliq Ibrahim <قئ�ر <ه�قلependilerdin teshkil tapqan. − aptorning izahati) Istanbuldin yolgha chiqqan bu gurup, Hindistan arqiliq Qeshqerge kélidu. Emma u yerdin Afghanistan’gha kiriwatqinida teliyi ongdin kelmey uruslarning qoligha chüshüp qélip Türkistanning ichki qisimigha sürgün qiliwétilidu. Ular, texminen on besh ay ötkendin kéyin turiwatqan yéridin qéchip qazaq-qirghiz qewimliri bashlighan qozghilanggha bérip qoshulidu. Bu qozghilang basturiwétilginidin kéyin teklimakan chölidin ötüp sherqqe qarap qéchip, eng axiri shangxeyge yétip baridu. 1920-yili afril éyida haji selim semi ependi bilen Ibrahim ependi ikkisi manjuriye arqiliq rusiyige ötüp, shu yilisi Moskwada turiwatqan Enwer pashaning yénigha bériwalidu. Ularning guruppisidiki qalghan ezalar uzun’gha sozulghan japaliq seperdin kéyin axiri Türkiyige kéliwalidu.

1917-yilqi Rusiye inqilawidin kéyin otturgha chiqqan qalaymaqan

weziyet, ittihat we tereqqiy rehberlirini qulluqta qalghan Orta Asiya Türk xelqlirini teshkillep bu jaylarda musteqil Türki qewimlar döliti qurup chiqish yaki imkan bolsa bu jaylarni Türkiyige qoshiwélish arzusigha keltürgen idi. Bu heqte muzakire qilishqan partiye merkezi orgini, ittihat we tereqqiy pirqisining kapkaz shöbisini qurush qararini élip bu shöbining re’islikige hasan rusheni ependini teyinlishidu. Bolshéwik inqilawidin kéyin derhal Bakugha yétip kelgen hasan rusheni ependi bir tereptin Ezerbeyjanda teshkillesh ishlirini bashliwetken bolsa, yene bir tereptin Türkistandimu teshkil qurush ishigha kapaletlik qilish üchün mehmet émin efendini Tashkentke iwertishidu.

Eslide, 1917-yilqi bolshéwik inqilawidin xéli burunla urushlarda

esirge chüshken Osmanli ofitsérliri teripidin Türkistanda «ittihat we tereqqiperwerler» namida bir teshkilat qurulghan idi. Türkistan jeditchiligining bashlamchiliridin bolghan Munewwer qarining kündilik xatirilirida bu heqte xéli tepsli melumat bérilgen:

Türkistan Üchün Küreshler 97

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Öktebir inqilawi harpisida teshkillen’gen jemiyetning nizamnamisini Osman ependi bilen heyder ependi yézip bergen idi. Men bu nizamnamini özbek Türkchisige aylandurdum. … 1917-yili awghustning axirlirida bizning öyde ötküzülgen bir yighinda bu nizamname qobul qilindi. Bu yighinda, üch kishilik bir riyaset hey’iti saylap chiqtuq. Osman ependini re’is, heyder ependini bolsa rehber qilip körsettuq. Üchinchi kishini yerliklerdin (Türkistan yerlikliridin − aptordin) körsitish lazim idi. U namzatni tallash ishi Osman ependi bilen heyder ependige qalduruldi. … jemiyet ezaliri, nizamnamida körsitilgen menpe’etlirimizge toqunush kelmeydighan herqandaq bir partiyige eza bolup kirish hoquqigha ige idi. Shu seweptin bir qisim ezalirimiz bolshiwiklerge qatnashqan bolsa, yene beziliri es-ar (sotsiyalist réwolotsiyunar) partiyisige eza bolghan idi. Menmu birer partiyige eza bolush oyumni heyder ependi arqiliq riyasetke uqturghan idim, riyaset manga, hazirche hökümet éniq bir shekilde muqimlashmighanlighi, qaysisining axirida hakimiyetni saqlap qalalishi téxi éniq bolmighanlighi üchün bir mezgil sewri qilip saqlap béqing dégen meslihetni bérishti.

1918-yilining béshida Türkistan ittihat we tereqqiperwerler jemiyiti,

öz ezaliridin biri bolghan abidjan mehmudni bir parche mektüp bilen hasan rusheni ependining aldigha iwertishidu. Abidjan mehmud, efendizade mehmet émin ependi we zahitjan ependiler bilen birge Ezerbeyjan’gha yétip baridu. Ittihat we tereqqiy jemiyitining kapkaz shöbisi re’isige sunulghan 1918-yili 9-yaniwar künidiki bu mektüpta, Türkistanda milliy qUralliq küch teshkillesh üchün tejribilik kishilerdin bir qanchisini telep qilishqan idi:

Türkiye nümayendesi (mumessili) Hasan Rusheni ependige Türkistan umuru daxiliyisini islahi (ichki ishlirini ongshash üchün)

we milliy qUralliq küch teshkili üchün Türkiyining muqtedir kishilirige jiddi éhtiyajliq bolmaqtimiz. Terefiy aliliridin Türkistan’gha iwertilgen mehmet émin efendining delaleti (wastisi) ile zatiy alingizden telimat we adem élish üchün Türkistan nümayendisi süpiti bilen bendengiz Türkistanliq milletdashliringiz teripidin Bakugha keldim. Ruxsitingiz bilen xilafetiy kübra (muwapiq) programmilar we barliq ishlirimizgha

Türkistan Üchün Küreshler 98

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yarighidek ademliringizdin bérishingizni üzür bilen telep qilimen efendim. 1918- yili 9-yaniwar

(resim orni) Türkistan ittihat we tereqqiperwer teshkilatining ezasi abidjan

mahmud ependi (aldi qatar ongda olturghan saqalliq we tumaqliq kishi), ittihat tereqqiy jemiyitining wakaletchisi hasan rusheni bilen resmi munasiwet baghlawatqan waqitlarda Bakuda chüshken resimi. Efendizade mehmet émin (solda olturghan kishi), Türkistanliq zahitjan (solda öre turghan kishi) we bir Osmanli muhapizetchisi, 1918- yili 10- yaniwar Baku. (Ehet Enjan arxiwidin)

Hasan rusheni ependi bu mektüpni Türkistan milletchilirining

telepliri bilen birge qoshup Istanbuldiki ittihat we tereqqiy merkizi komititigha derhal iwertip bérish bilen birge, söhbet jeryanida abidjan mexmud ependige tüwendikidek jawap béridu:

Türkistan umuru dahiliyesini islah (ichki ishlirini tüzesh) we

quwwe’iy milliyesi (milliy qUralliq küchliri) ni teshkil qilish üchün Türkiye memuri kadirliridin we zabitliridin bir qanche efendining Türkistan’gha izami (iwertilishi) we xilafet’iy kübraning siyasitige muwafiq (uyghun) destur (teyyarlan’ghan hüjjet) memnunluq bilen oqup körüldi. Zat’iy aliyleri ile muhterem Türkistanliq qérindashlirimizning bu parlaq teshebbusi qelbimde zor ümidler we chongqur meserretler (xushalliq) yaratti. Dölet we milletim namida sizni tebrikleymen we muweppeqiyitingizni janabiy heqtin temenni eyleymen.

Arzuyingizni jayigha keltürüsh üchün döletiy aliyyening Bakuda

turidighan eng qimmetlik memuri kadirliridin sabiq bayburt qaymaqami (nahiye hakimi) yüsüf ziya ependi, barliq Türkistanning siyasiy we memori ishlirini tanzim étish üchün zatiy alileringizge hemra bolidu. Xilafetiy kübraning we dewletiy aliyye’iy Osmanlining arzusigha we siyasitige muwafiq bolghan program we telimatname ile bir siyasiy resmiyetname we bir itimatname nusxisi ziya ependige bérildi.

Türkistan Üchün Küreshler 99

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu program mujibinche kapkazlarda qilin’ghinigha oxshash, ziya ependining yardimi ile Türkistandimu bir ittihat we tereqqiy firqasi teshkil qilinidu we Türkistanning xilafetiy kübragha qoshulup kétishi üchün tirishchanliq körsitilidu. Shuningdek yene firqaning teshekkülini (teshkil qilinishi) müte’aqip, Türkistanning ilhaq (qoshulup kétish) arzusini muqeddes xelifemizge resmen uqturush we Türkistanning éhtiyajlirini teswiye (tertipke sélish) qilish arqiliq, barliq Türkistan namigha nümayendeler (mumessiller) tallinip mezkür resmiyetname (protokol) we itimatname ile Istanbulgha iwertilidu. Nümayendeleringizning Bakudan itibaren rawan bir shekilde Istanbulgha bérishlirini bendengiz temin qilimen.

Bulardin bashqa Türkistanda zabit (muhapizetchiler) yétishtürüsh

üchün bir herbiy mektep échish, teshkilat’iy eskeriye qurush we milliy alay (polk) lar teshkil qilish üchün tüwende isimliri zikri qilin’ghan zabitlermu iwertildi. Zabit efendiler bila kayd we shert (mutleq türde shertsiz) ittihat we tereqqiy firqasigha ita’et qilidu we peqet eskeri ishlar bilenla meshghul bolidu. Ene shu shekilde ish qilin’ghinida zor muweppiqiyetlerge maz’har bolalaydighanlighingizni ümid qilimen we Türkiyening her wechhile Türkistanliq qérindashlirimizgha yardm qilidighanlighini wed we teyid eyleymen, efendim.

25-reb. H. 1336 (1918-yili 8-mart) Türkiye nümayendesi h. Rusheniy Ittihat we tereqqi pirqisi teripidin testiqlan’ghan bu mektüpke

asaslan’ghanda, Türkistan siyasiti mundaq ikki asas üstige qurulghanlighini köriwélishqa bolidu: awal milliy qUralliq küchlerning teshkillinishini meqset qilip bu jaylargha Osmanli muhapizetchiliri iwertilidu we imkaniyet yar berse bir herbiy mektep échilidu. Bundin bashqa yene Türkistanliq wakaletchiler Istanbulgha bérip, Osmanli Sultanigha Türkistanning öz ixtiyari bilen Osmanli dölitige qoshulup kétish arzusini bildürüp bu heqte yardem telep qilishidu. Shundin itiwaren bu siyasetler tézlikte ijra qilinishqa bashlandi. Hasan rusheniy ependi 1916-yilining béshida bayburtta uruslargha esirge chüshüp nargin arilidiki lagirgha iwertilgen, 1918-yilining béshida lagirdin qéchip Bakugha kéliwalghan bayburt qaymaqami yüsüf ziya ependini ittihat we tereqqiy pirqisining Türkistanda turushluq wekili qilip

Türkistan Üchün Küreshler 100

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teyinligen idi. Abidjan mehmud ependi bilen yüsüf ziya ependi ikkisi 20 neperdek Osmanli zabitliri bilen birge Türkistan’gha qarap derhal yolgha chiqidu.

Yüsüf ziya ependi bilen hemraliri Türkistan’gha yétip bérip

kütmigen bir ehwalgha düch kélidu: ular Tashkentke kélip bolshéwiklar qurup chiqqan bir hökümetni köridu. Ular Semerqent shehirige yétip barghinida bolsa, qoqan shehiride élan qilin’ghan Türkistan muxtariyet hökümitini qizillar rehimsizlerche basturiwetkenligidin xewer tapidu. Yüsüf ziya ependi 1918-yili 16-iyol künisi Tashkenttin Moskwa bash elchisi ghalip Kamal ependige bir parche mektüp iwertip, yüz bergen bu hadisilerni tepsili tonushturidu:

Alti ay muqeddem (awal) nargén jeziresi uséra (esirler)

qarargahidin firar (qachqan) qilghan idim. Bir muddet Bakuda qalghandin kéyin, memuriyetiy mexsuse (mexsus wezipe) ile Bakuda turiwatqan rusheniy ependining teklip we tewisiyisige asasen yigirme neperdek zabit bilen birge Türkistan jihetige keldim. Semerqentke muwasalat qilar-qilmay (yétip barar-barmayla) qoqan hadise’iy faji’esi weqe boldi. Bu hadisining keynidinla Buxara we Ashxabat weqesi (Buxara we Xiwege qaritilghan rus hujumi közde tutulmaqta − aptordin) yüz berdi. Yekdigerini weyleden (keynidinla roy bergen) bu weqeler programmimizni astin-üstün qiliwetkenligi üchün, ming bir müshkilat ile zabitani Bakugha qayturiwettim. Bir yérim aydek Semerqentte, birer ay Buxarada we yene bir yérim aydek Ashxabat etirapida bekla aware we qiyinchiliq ichide yashighinimdin kéyin orénburgqa mutewejjihen (qarap) heriket eyledim. Orénburgqa muwassalat etmekten ewel, qazaqlar bilen bolshéwiklar ottursida yéngidin weqe bolghan müsademe (toqunush), shimendüfer (poyiz) neqliyatigha ijra’iy tesir eyleginiden (qatnishini tesirge uchiratqini üchün), Tashkentke awdet eyledim. Bu yerde künyeleri zirde muherrer (kimlikliri qoshumche bette yézilghan) zewat teripidin teshkil qilin’ghan jemiyetke tewe boldum. Melfuf (qoshumche qilin’ghan) hüjjet muta’alasidinmu müsteban (melum bolghan) körsitilgendek bu “firqe” teripidin babi’alige (Osmanli hökümiti turidighan kabint binasi −t) bir hey’et intixap (tallandi) we izam (iwertildi) étildi. Bendengizmu bu hey’et réfaqatida (bilen biirlikte) Moskwagha bérish we Türkistan

Türkistan Üchün Küreshler 101

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

heqqide arz’iy melumat eylemek xiyalida idim. Mate’essüf yollarda yéngidin zuhur qilghan qalaymaqanchiliqlar heriketimge men’iy boldi.

Hey’et Moskwa tariqiyle (yoli bilen) Türkiye terepke ötishi lazim.

Yedleride (qollirigha) “bayburt qaymaqami yüsüf ziya ependi” imzaliq hawi birer yol xéti bérildi. Zat’iy dewletlerige murajetleride melfuf (qoshumche qilin’ghan) hüjjitining özlirige tapshurulishini we hareketlerining tesxilini (asanlashturup bérilishini) arz we istirham eyleymen.

Yüsüf ziya ependi xétining qalghan qisimlirida Türkistan ahalisining

ehwali, En’giliyilikler bilen Iranliqlarning bu rayonda élip bériwatqan pa’aliyetliri, özining bu jaylarda yene bir mezgil qélishi lazimlighi qatarliq mesililer heqqide toxtilish bilen birge, eger Osmanli döliti bu jaylarni igellimekchi bolsa, derhal heriketke atlanmighinida bekla kéchikip qalidighanlighini alahide tekitlep körsetken. Xétining qoshumche qismida bolsa, Türkistanda özidin burun ittihat we tereqqiperwer jemiyitini qurghan ikki Osmanli zabitining isimlirini qoshup qoyghan. Bu kishiler mulazimi ewwel Samsunluq heyder azmi bin shewki (dala armyisi topchilar polki 4, rota 3, otildiye 8) we mulazim sulayman semi bin tewfiq (polk 88, rota 1 yaweri) isimliq ofitsérler idi. Yüsüf ziya ependi Türkistandiki weziyetning yénida birge élip kelgen 20 neper zabit bilen hel qilghili bolidighan unchiwala ongay bir ish emesligini tonup yetkenligi üchün, ularni derhal Bakugha qayturiwetken idi. Özi bolsa, ittihat we tereqqiy jemiyitining mümessili bolup Türkistanda qélip pa’aliyetlirini dawam qildurush qararigha kelgen idi.

Shundaq qilip, yüsüf ziya ependining maqullighidin kéyin, burun

qurulup bolghan jemiyet yéngidin retke sélinip, nizamnamisighimu tigishlik tüzütüshler kirgüzilidu. U waqittiki ishlarni Munewwer qari bilen müfti sedriddinxanning kündilik xatiriliridin köriwélish mumkin. Münewwer qari öz xatire deptiride, nizamnamidiki tüzitishler heqqide toxtulup kilip munularni yézip qaldurghan idi:

Bakuni Türkler tartip alghinidin kéyin bizning “ttihat we

tereqqiperwerler” jemiyitimizning ismidiki “perwer” qismi élip tashlinip, “ittihat we tereqqiy” gha özgertildi. … gerche burunlardimu bu

Türkistan Üchün Küreshler 102

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

jemiyitimiz “ittihat we tereqqiy” dep atilip kélinmekte idi. … bundaq özgertilishning sewibini sorighinimda heyder ependi manga, “Bakuni ittihat we tereqqiy jemiyitining rehberligi tartip aldi. Ular bilen bolghan munasiwetni asanlashturush üchün jemiyetning ismini ittihat we tereqqiy dep alduq” dédi. Shuningdek, heyder ependi yene burunqi re’is Osman ependining kétip qalghanliqini, uning ornigha ittihat we tereqqiy teripidin ziya ependining iwertilgenliginimu qoshup qoydi.

Kündilik xatiriliri arqiliq u dewirdiki ishlarni yurutup bergen

sedreddinxan, jeditchilik herikitige yaryülek bolup kelgen bilimlik diniy zatlardin birsi idi. Qoqan muxtariyitining qurulush ishlirigha qatnashqan, kéyin yene Munewwer qari teripidin Tashkentke teklip qilinip u yerde pa’aliyetlirini dawamlashturghan idi. U kündilik xatire deptiride yüsüf ziya ependining kélishidin kéyin qilin’ghan ishlar, uning Istanbulgha hey’et iwertish ishliri heqqide toxtilip tüwendikilerni yazidu:

Sabiq bayburt qaymaqami yüsüf ziya ependi mexfi (yoshurunche)

halda’ittihat we tereqqiy jemiyitige keltürülüp jemiyetning programmisi bilen nizamnamiliri qayta tüzitildi. Türkiye eskerliri Bakugha mütewejjih bolghinida (yolgha sélin’ghinida) jemiyet teripidin Türkistanning weziyitini, jemiyetniyng wezipilirini yerlik til arqiliq ipadilesh üchün abidjan mehmud, Mir adil we Mir Exmetler ferghanidin, übeydulla ghoja bilen men Tashkenttin, haji merdanqul Semerqenttin, séyit nasir Mir jélil Türkistan shehridin bolup bir murahhas hey’iti teshkillep chiqtuq. 1918-yilida Osmanli dölitining Moskwa bash elchisi wastisi bilen matériyallirimiz iwertildi. Abidjan maxmud bilen ubeyidulla ghoja Moskwada qaldi. Biz Istanbulgha kelduq. Telet we Enwer pashalar bilen hemde tashqi ishlar naziri nesim ependi we merkeziy komitit ezaliri bilen körüshtuq. … manga Türkiye pasporti bérilip Türkistan weziyitini tonushturushum üchün qazi abdurreshid we köprülü fu’at ependiler bilen birlikte shiwitsariyige iwertildim. Awstriyide inqilap boliwatqini üchün ümigimiz odissagha qaytip keldi. … Istanbulda ittihat we tereqqiy ezaliridin ghalip Kamal ependi bilen körüshtüm.

Türkistandiki ittihat we tereqqiy ezaliridin teshkilligen bu hey’et

ezaliri Enwer pashani ziyaret qilghinida, pashagha üch qisimdin

Türkistan Üchün Küreshler 103

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teshkil tapqan sekkiz betlik bir doklad sun’ghanliqliri melum. Bu dokladta Türkistanning tarixiy, joghrapiyilik tüzülishi we iqtisadi ehwali tonushturulghandin kéyin kéyinki waqitlardiki siyasiy weziyet etrapliq chüshendürülüp, uruslarning ijra qiliwatqan Türkistan siyasetliridin shikayet qilin’ghan idi. Doklatning telepler qismida munu sözler yézilghan idi:

Endi bizning qelbimiz, pütünley ulugh Türkiyige qoshulup kétish

ixtirasi bilen soqmaqta. Pütün Türklükning birlishishi peqet bizning ulwi meqsetlirimizge uyghun kelgen bir yoldur. Bizning barliq arzuyimiz we herikitimiz budur. Bu mu’ella (ulugh) emel, chong-kichik pütün xelqimiz we barliq siniplarning eng yüksek ghayisidur.

Ezerbeyjanni Osmanli armiyisi ötküziwélishidin barliqqa kelgen bu

türdiki hayajan peyda qilghuchi muhit ichide yézilghan bu jümliler, Enwer pashaning kéyinki waqitlarda béridighan qararlirighimu tesir körsetti déyilse, hergizmu mubalighe qiliwetkenlik bolmaydu.

Ittihat we tereqqiy rehberlirining bu rayonlargha munasiwetlik köz

qarashlirigha tesir qilghan yene bir amil, Moskwa bash elchisi ghalip Kamal ependi teripidin iwertilgen doklatlardur. Eli riza ependi qatarliq kishilernimu öz ichige alghan Türkistanda turiwatqan Osmanli zabitliridin kelgen hemde bash elchini Moskwada ziyaret qilghan Türkistanliq milletchiler bergen melumatlarni derhal Istanbulgha iwertip turghan Kamal ependi, bolupmu Bakuning ishghal qilinishidin kéyin, Türkistannimu asanla qolgha keltürüshke bolidu deydighan qarashta idi. Sadrazam (wezir) telet pashagha iwertilgen doklatlarda “Baku shehiri ishghal qilin’ghan waqitlarda krasnowodskta turup Türkistanda milliy teshkilat qurush we En’giliyiliklerning u jaylarni ishghal qiliwélishigha qarshi turush meqsitide, muqtedir (qabiliyetlik) 5~10 herbiy telim-terbiyichi we yiterlik miqtarda qUral, oq-dora iwertilse, u jaylarda qUralliq küch jehettin bekla aji*z turiwatqan bolshéwiklarni yoqutush arqiliq muxtariyet élan qilish mumkinchiligining barlighi” yézilghan idi.

Bu waqitlarda Enwer pashaning ügey qérindishi nuri pasha

qumandanliqidiki islam armiyisi 20-iyol künisi genjeni tartip élip, bu sheherde bir milliy Ezerbeyjan hökümiti qurup chiqqan idi. Uzun’gha

Türkistan Üchün Küreshler 104

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

sozulghan urushtin kéyin 1918-yili 15-sintebirde nuri we xelil pasha qumandanliqidiki Türkiye armiyisi Bakugha kiridu. Genjediki Ezerbeyjan hökümitiinmu Bakugha yötkep kélidu. Ezerbeyjandin kéyin daghistanni ishghal qilish üchün yolgha chiqqan Türkiye qoshonliri 6-ötebir künisi derbent shehirini qizillardin tartip élip, 13-öktebir küni “shimali kapkaziye jumhuriyiti” ni élan qilishidu. Türkiye qoshunlirining kapkaziyidiki utuqliri Türkistanliqlarnimu ümidlendürüp, Türkiye jengchilirining uzun’gha qalmay Türkistan rayonlirighimu yétip kélidighanlighi heqqidiki gep-sözler köpiyishke bashlaydu. Epsuski, bundaq hayajan peyda qilidighan muhit uzun dawam qilalmaydu. Kapkaziyide bundaq ghelibiler qolgha keltürilginige qarimay, Osmanli döliti, ittipaqdéshi Gérmaniye bilen birge urushta yéngilidu. 1918-yili 30-öktebir künisi imzalan’ghan mondros kilishimi bilen Türkiye qoshunliri daghistan bilen Ezerbeyjanni bosh*tip chiqip kétishke mejbor bolidu.

Bu weqeler, Türkistanliqlarning kütken ümidlirinimu yoqqa

chiqiriwitidu. Ittihat we tereqqiychilarning Osmanli döliti hakimiyitidiki tesir küchining axirlishigha egiship, Türkistandiki jemiyetmu özgirishke bashlaydu. Jemiyet ichidiki özgirishlerni müfti sedreddinxan tüwendikidek bayan qilidu:

1919-yilining fiwral éyida Tashkentke awdet ettim. Jemiyet

huzurida seyahitimiz heqqide doklat berdim. Jemiyetning ismi milliy ittihadqa tedbil (özgertildi) qilindi. … 1919- yilida Tashkentte turiwatqan jamal pasha bilen jemiyet ishliri heqqide söhbetleshtim. Pasha bir qanche kün ötkendin kéyin Afghanistan’gha qarap yolgha chiqti. Xelil pasha bilen haji semi ependimu Tashkenttin ayrildi. …

1920-yili, Buxarada turiwatqan komitit merkizining boyrighi bilen,

arf kerimi bilen yüsüf ependiler En’giliye we Yaponiye hökümetlirige Türkistanning ehwalini tonushturush üchün yolghachiqip, ewliya ata shehirige kelgende barliq hüjjetliri bilen birlikte ruslarning chékasigha tutulup qalidu. Men bu yéqin etirapta turiwatqan raxmanqul qurbéshining yénigha qéchip bériwaldim. U yerdin qaytip kelginimde jemiyet ezalirimizdin bolghan ferghana herbi qisimining mudiri hemdem hajining xa’inliq qilishi bilen bolshéwiklargha tapshurup bérildim. … hüjjetlirimning yalghandin yasalghan ikenlikige iqrar qilip,

Türkistan Üchün Küreshler 105

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bundaq bir jemiyetning barliqini inkar qilip turiwaldim. Netijide ölüm jazasigha mehküm qilindim. … jamal pashaning Türkistan omumiy chéka re’isi pétréske qilghan murajetliri sayisida ölüm jazayim emeldin qaldurulup, 5 yilliq qamaq jazasigha höküm qilindim.

Osmanli dölitining meghlobiyitidin kéyin, tükistandiki ittihat we

tereqqiy shöbisi milliy ittihad namidiki musteqil bir teshkilat halitige özgertilip, Türkistanda qalghan Osmanli ofitsérliri bilen Türkistanliq milletchilerning ortaq hemkarlishishi arqiliq pa’aliyetlirini dawamlashturidu. Derweqe, Enwer pashaning taghisi xelil pasha (qut) özining kündilik xatire deptiride, Sherqiy Türkistanni musteqil qilish tekliwige uruslar maqul kelgenlikige asasen, 1921-yili Moskwadin Türkistan’gha kelgenligini, Tashkentte bolsa, Türki qewimliri üchün ittihat we tereqqiy inqilawiy jemiyiti programmisi asasida mexpi bir jemiyet qurghanliqini bayan qilghan. Xelil pasha yene, pidakar we eqilliq yashlarning ittihat we tereqqiyge qatnashqanliqigha oxshash, bu jemiyetkimu tizimlatqanliqlirini éytip jemiyet nizamnamisini Türki qewimlirining shiwilirida yézip mexpi tarqatqanliqinimu kündilik xatirisige qoshup qoyghan. Bu pa’aliyetlerning hemmisini Tashkentke kiler-kelmey tonushqan esirge chüshken Osmanli ofitsérliridin heyder ependi (tashxan) ning yardimige tayinip ishqa ashurghanliqini tekitlesh arqiliq, Tashkentte tonushqan Türkistanliq yashlar ichide hapiz qari, tajettin ependi we molla sedriddin qataridiki kishilerning ismlirini yézip körsetmekte idi. Enwer pashaning teliwige asasen Moskwagha qaytip ketken waqitlirida, Orta Asiya ittihat we tereqqiy jemiyiti barliq merkezlerde téz sür’et bilen kingeytilgenlikinimu tilgha alghan. Emma, xelil pasha Tashkentke kelgen waqitlardin burunla bu teshkilat öz pa’aliyetlirini dawamlashturmaqta idi. Éhtimal, xelil pasha Tashkentte bu jemiyetning ezaliri bilen uchurashqan, melum waqit bu teshkilatning pa’aliyetlirige qatnashqan we uningdin kéyin bu hadisilerni bir jemiyet qurdum dep tonushturghan bolishi kérek.

1920-yillirining kirishliride, Türkistan teweside Sowét hakimiyitining

saqlinip qélishi muqimliship qalghandek körünmekte idi. Bundaq bir weziyet astida ittihat we tereqqiyning dawami bolghan milliy ittihadning saqlinip qélish éhtimali bekla aziyip ketken bolup, bu mexpi jemiyet tarqilip kétish noqtisigha yéqinliship qalghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 106

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Munewer qari özining kündilik xatire deptirige bu tarqilip kitish jeryanini tüwendikidek yézip qaldurmaqta idi:

Shura (Sowét da’iriliri) hökümitining put tirep qalidighanliqi

muqimliship qalghandin kéyin, jemiyetning ehwali bilen uning pa’aliyet qilip qilalmasliq ishi bizni oygha salmaqta idi. Eslidinla bundaq bir pa’aliyetning hajiti qalmighan diyish mumkin idi. Shundaq bolghachqa, menmu bolshéwiklar partiyisige eza bolushni toghra tadptim. Jemiyet riyasiti (rehberlik guruppisi) dikiler méning bundaq qilishimgha qarshi chiqmay, mundaq bir qarar chiqirishti: “shura hökümiti öz hakimiyitini saqlap qalidighanliqi éniq. Shunga, jemiyet ghayilirini hökümet bilen kéliship turup emelge ashurush téximu muwapiq we eng asan yol dep qaraymiz. Shundaq bolghachqa, bu jemiyet bügündin bashlap tarqitiwitildi. Munewwer qari bilen qalghan ezalar bashlighan ishini axirghiche dawamlashturishi üchün bolshéwiklar partiyisige eza bolushlirigha ruxset qilindi.”

Munewwer qari bu jemiyetning tarqilip kitishige Türkiyining urushta

yéngilip qalghanliqi hemde ittihat we tereqqiy tereptarlirining burunqi küch-quwitidin ayrilip qalghanliqi, ezalar arisida rehberlik guruppisigha bolghan ishenchilirining aziyip ketkenliki we maddiy imkaniyetlerning bolmighanliqi qatarliqlar sewep bolghan dep körsitip ötidu.

Qisqisi, Türkistanda ittihat we tereqqiyning teshkiliy pa’aliyetliri bu

heriketke tewe Osmanli urush esiri ofitsérliri teripidin bashlitilghan idi. 1917-yilqi öktebir inqilawidin burun bu ofitsérlar ittihat we tereqqiyperwerler jemiyitini qurup chiqip, turkistanning her qaysi sheherliride teshkillen’gen idi. Ezerbeyjan’gha Türkiye armiyisi kirip kelginidin kéyin, bu jemiyetning nami ittihat we tereqqiyperwerler jemiyiti digen’ge özgertilidu. Osmanli impiriyisining urushta meghlop bolishidin kéyin ittihat we tereqqiy xadimliri tarqilip ketken bir weziyette, bu teshkilatning nami milliy ittihatqa özgertilidu. Dimek, bu jemiyet 1917~21-yillar arisida öz tesirini körsiteligen bolup, Munewwer qari özining eslimiliride “jemiyetning ezaliri unchilik köp emes idi, emma ularning tesiri bilen qudriti bekla küchlük idi” dep yazidu. Enwer bilen jamal pashalarning turkistan bilen Afghanistandiki pa’aliyetliri jeryanida jemiyet xadimliri qaytidin aktip pa’aliyet

Türkistan Üchün Küreshler 107

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilidighan haletke keltürülgen bolsimu, bu ikki tarixiy shexsning sehnidin ayrilishi ittihatchi ofissérlarning tarqilip kitishige, siyasiy septe bolsa ittihat we tereqqiy rohining yoqulishigha sewep bolidu. Shuninggha qarimay, Türkistanliq xadimlarning ittihatchilar bilen bolghan hemkarliqi üzülmey dawamliship baridu. Ular chet döletlerge chiqip küresh qilghan yilliri boyiche bashta nuri pasha, uningdin qalsa xélil pasha, Mexmut shewket esendal qataridiki kona ittihatchilar bilen bolghan munasiwetliri üzülmey dawamliship turidu.

Jamal pashaning Afghanistandiki pa’aliyetliri Türkiyining birinchi dunya urushidiki meghlobiyitidin kéyin, 1920-yili

mayning axirlirida jamal pasha Moskwagha kélip, Sowét Rusiye hökümitige bir parche mexpi teklip sunidu. Jamal pasha sun’ghan bu pilani boyiche Afghanistan’gha bérip en’gliyiliklerge qarshi bir teshkilat qurup Hindistanda qozghilang kötermekchi idi. Bu meqset üchün kéreklik küchler jamal pasha rehberliki astidiki Osmanli ofissérliridin, Türkistan tewesidiki uruslargha qarshi jeng qiliwatqan Basmichilardin, Afghanistanda pasha teshkillep chiqidighan hindi inqilapchiliridin, Afghanistan-Hindistan chigraliridiki musteqil peshtu qebililiridin we eger mumkin bolghinida Afghanistan hökümitining biwaste qatnishishidin teshkil tapidighan bolatti. Bu pa’aliyetke ittihadiy islam, yeni islam ittipaqi pikiri yitekchi idiye qilip talliwélinmaqchi idi. Shuningdek yene lazim tépilghan yerlerde “jahan’girlikke qarshi sotsyalizm” idiyisinimu ishqa sélishqa bolatti. Bundaq qilishtiki meqset, Hindistan bashchiliqida barliq sherq eller xelqlirini En’giliye jahan’girlikining changgilidin qutquzup chiqishni ishqa ashurush idi. Afghanistan eMiri amanullahning En’giliyiliklerge qarshi küresh qiliwatqanliqi bu layihe üchün muwapiq bir muhit yaritip bermekte idi.

Moskwa da’iriliri asasen emelge ashurush imkaniyiti bolmighan bu teklip layihisini shunche paydisiz shertlerni öz ichige alghanliqigha qarimay qobul qilishidu. Nawada islam hemkarliqi heqiqetenmu tesir körsiteligidek qilsa, shuningdek yene Afghanistanni merkez qilghan haldiki bu heriket muweppiqiyetke érisheligidek qilghinida, russiyilikler bir chalmida bir nechche qush uriwalghan bolatti. Yeni, birinchi bolup en’gliyining béshigha bir munche bala tépip bergen bolatti. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 108

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

heriketke Afghanistan biwaste qatniship qalghidek bolsa, bir mezgil ötkendin kéyin tashqi jehettiki yardemge muhtaj bolup qalidighanliqi muqerrer idi. Shundaq bir weziyet shekillen’ginide, bundaq yardemni peqet Sowét rusiyisidinla telep qilalishi mumkin idi. Bundaq bir weziyetning shekillinishi Afghanistanning Sowét rusiyisining tesir da’irisige kirgenlikidin direk biretti. Axirida yene, Türkistanda rusiyiliklerni qattiq awarichiliqqa sélip kéliwatqan Basmichilar herikitining nishanini en’gliyige qarshi terepke buriwétishke bolidighanliqi üchün, buningdin Sowét ittipaqi xélila aram tépip qalalighan bolatti. Bundaq bir ehwal qismenlikte ishqa ashurilghinidimu basmichiliq heriketliri zor derijide aji*zlap kétidighanliqi choqum idi. Bu pilan zadila emelge ashmay qalghandimu, Sowétler ittipaqi bu ishqa biwaste ariliship qalmighanliqi üchün, olargha birer ziyinimu tegmeydighan bir ish bolatti.

Jamal pasha, ruslarning wastisi arqiliq Afghanistan hökümiti

teripidin qizghin qarshi élinidighanliqi heqqide kapalet éliwalghan idi. Afghanistan eMiri amanullah en’gliyiliklerge qarshi yürgüzgen kürishidin kéyin dölitige qarita yürgüziliwatqan süyiqest heriketliridin qutuliwalghan bolup, musteqil diplumatiyilik munasiwetler tiklesh hoquqigha érishken idi. Shundaq qilip öz teleplirini en’gliyiliklerge qobul qilduriwélip, en’gliyiliklerge yaxshi körmeydighan bir hükMIran dep tonulmaqta idi. Yene bir jehettin islam xelipisining shehiri bolghan Istanbulning en’gliyilikler yitekchilikidiki chet’el küchliri boyiche ishghal qiliniwélishi islam dunyasida küchlük dawalghushlarning kilip chiqishigha sewep bolghan idi. Dangliq mewlewi mehemmed’eli re’islikidiki hilafet jemiyiti, “hoquqiy Osmaniye (Osmanli hoquqi) Kamilen (pütünley) mehfuz (bixeter) haletke kelgiche hindi Musulmanliri jihad qilish kürishini toxtatmay dawamlashturushi lazim, buning üchün Musulman hindilar bashqa bir döletke hijret qilishqa mejbor” deydighan bir petwa chiqiridu. Buning netijiside yüzmingdin artuq hindi Musulmanliri Afghanistan tewesige kiriwalghan idi. Rusiyilikler bu hindi inqilapchilirini teshkillep chiqish üchün Kabolgha iwertken bash’elchixana ömügidikiler bilen birge qoshup hindi komunist rehberliridin bir kishinimu kabulgha iwertken idi. Emma Afghanistan hökümiti uruslarning bu meqset üchün pa’aliyet qilishigha yol qoymay, u hindi yitekchisini öz gurupisidikiler bilen qoshup chigradin qoghlap chiqiridu. Yüz bergen bu weqelerge qarimay, jamal

Türkistan Üchün Küreshler 109

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pasha rusiyiliklerge ruxset qilinmighini bilen choqum manga ruxset qilidu dep ishinip, Afghanistandiki hindi Musulmanlirini teshkillep en’gliyige qarshi sep uyushtUralaymen diginide ching turmaqta idi.

Jamal pasha, 1920-yilining awghust éyi otturlirida Tashkentke

kélip, u yerde Türkistan tewesidiki herbi qumandan frunzé teripidin herbiy murasim bilen kütiwélinidu. Pashani kütiwélishqa chiqqanlar ichide Tashkenttiki mekteplerde oqutquchiliq qiliwatqan on kishi we sibiriyidiki urush esir lagirliridin yéqindila kelgen 70 kishi bolup jem’iy 80 neper Türkiyilik ofitsérmu bar idi. Jamal pasha Tashkentke kilip turghan ikki yérim ay jeryanida Türkistanliq jeditchiler bilen, u yerdiki ittihat-tereqqiy jemiyitining ezaliri we bu tereplerdiki urush esiri bolghan Türkiye ofitsérliri bilen körüshüp chiqidu. Bu jeryanda Afghanistan’gha birlikte élip kitish meqsitide her türlük herbi saheliri boyiche bilimi bar Türkiyilik ofitsérlardin 15 neper kishi talliwalidu. Shuningdek yene Xiwede yéngidin quruliwatqan xarezm xelq jumhuriyitide herbiy, memoriy we telim-terbiye ishliri saheliride ishleydighan’gha yene 15 neper Türkiyilik ofitsér iwertish heqqide uruslarning maqulliqini éliwalidu. Jamal pasha, awghust éyining axirlirida Afghanistan sepiri üchün barliq teyyarliqlirini pütküzüp, yénigha 14 neper Türkiyilik ofitsér, 9 neper Türkistanliq esker we hindi inqilapchiliridin mewlewi bereketullah ependi qatarliqlarni élip yolgha chiqidu.

Jamal pasha Tashkenttin ayrilip uzun ötmeyla Buxarada eMirlik

aghdurulup, uning ornigha yash Buxaraliqlar teripidin bir xelq jumhuriyiti qurulidu. Shundaq bolghachqa, xarezm xelq jumhuriyitige iwertilish üchün tallan’ghan ofitsérlardin 9 nepiri Buxaragha, qalghan 6 nepiri xarezmge mangghuzulidu. Ulardin éship qalghan ofitsérlarning bir qismi Tashkentte qaldurulup, yene bir qanchisi perghanigha, yene bir qanchisi Bakugha iwertilgen idi. Ene shu ofitsérlardin birsi bolghan raji chéqirköz, öz kündilik xatire deptiride jamal pasha bilen körüshüshlerde uning ikki yolluq bir pilan tüzgenliki heqqide toxtulidu:

Jamal pasha, Afghanistan armiyisini zamaniwilashturush,

Hindistanda en’gliye changgilidin qutulush üchün bir qozghilang kötürüsh sépi teshkillesh meqsitide Afghanistan’gha qarap yolgha

Türkistan Üchün Küreshler 110

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chiqqan idi. Bu pilan, Moskwa terepni bekla xosh qilidighan we ular teripidin qollap quwetleshke érishken bir pilan idi. Emma uruslar bilmeydighan ikkinchi basquchluq bir pilanmu bar bolup, u pilan boyiche jamal pasha Hindistanda qozghaydighan heriketler muweppeqiyetke érishkidek qilghinida, bu qozghilangni jamal pasha shimaliy tereplerge, yeni Türkistan tereplerge kingeytish, shundaq qilip Türkistanning herqaysi jaylirida, bolupmu perghane wadisida Sowétler hakimiyitige qarshi qanat yéyiwatqan basmichiliq namidiki qUralliq musteqilliq kürishini téximu kücheytip bérish idi. …

Jamal pasha, özining Moskwa da’iriliridin mexpi tutup kelgen

ikkinchi basquchluq pilanini nöwiti kelginide ishqa ashurush meqsitide Buxara eMirligi, perghane rayoni we Xiwe teWelirige Türkiyilik ofitsérlarni iwertip yerleshtürüsh kérekligini hés qilghan idi. Shu seweptin arimizdin u jaylargha iwertilidighan kishilerni tallap chiqqan iduq.

Bu xil adem tallashta, herqaysi rayonlargha iwertilidighan Türkiyilik

ofitsérlarni imkan bar armiyining herqaysi bölümliridin (zembirekchiler, akopchilar qatarliq) tallinishigha diqqet qilattuq. Shundaq qilip her bir gurup Türkiyilik ofitsérlar öz teweside armiye qisimlirini teshkilliyeligidek iqtidarigha érisheligen bolatti. (bu ofitsérlerdin Buxaragha iwertilgenlerdin mingbéshi < Shyawshyaw > Osman ependi < Xarputluq > mes’olliqida yüzbéshi < Kapitan, shyangwéy > imin ependi, üsteghmen < Jongwéy > nafi < Manastirliq >, zapas ofitsér mehmet ayashli, zapas ofitsér xelil < Bartinliq >, miltiqchi arip we se’it jamal < Muzika oqutquchisi > qatarliq kishilerdin teshkil tapqinigha oxshash. − aptorning izahati)

Jamal pasha kabul sepirige atlan’ghan waqitta, bir mezgil

Afghanistan hökümiti üchün xizmet qilghandin kéyin Türkiyige qaytip kitiwatqan ikki Türkiyilik muhapizetchi ziya bilen rifat ependiler bilen uchurishidu. Jamal pasha bu ofitsérlardin Mustapa Kamal pashagha bir parche xet yézip iwertidu. Jamal pashaning bu xétida, Afghanistan eMiri muntizim bir armiye teshkilliwélishi üchün Mustapa Kamal pashadin yardem sorap, bu ishigha kéreklik ofitsérlardin iwertip bérishi telep qilin’ghaniken.

Türkistan Üchün Küreshler 111

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Mustapa Kamal pasha, qanat yayduriwatqan musheqqetlik küresh jeryanida düch kiliwatqan éghir qiyinchiliqlirigha qarimay, bu ishqa alahide ehmiyet bérip dölet mudapiye re’isi fewzi pashagha Afghanistan armiyisini yitishtürüp chiqish üchün bir ofitsérlar hey’iti teshkillep chiqish wezipisini tapshuridu. AtaTürk öz qoli bilen yazghan boyruqida, bu ümek en’gliyiliklerni yIraq yerlerde aware qilip tutup turush weziyitini shekillendürüsh wastisi arqiliq anadolugha kéliwatqan bésimlarni azaytishqa bolidighanliqini körsitip ötken. Shuningdek yene, Afghanistan’gha iwertilidighan ofitsérlar Afghanistan hökümitige xizmet qiliwatqan waqitliridiki emilini östürüsh we ma’ash ishlirida Türkiye armiyisi sh*tatida hisaplinishi heqqide boyruq béridu. (AtaTürkning 1920-yili 12-ayning 21-kunisidiki öz qelimi bilen fewzi pashagha yézip iwertken bu hüjjet, azatliq urushi jeryanida ulugh dahining Afghanistan we Türkistan rayonliridiki weziyetke hemde Türk we islam dunyasi bilen munasiwetlik weziyetlerge qandaq qaraydighanliqidin xewerdar bolushimiz noqtisidin intayin muhim ehmiyetke ige bir matériyaldur. Bu hüjjetning mezmonidin qarighanda, AtaTürk, jamal pashaning bu rayonlarda qanat yayduriwatqan pa’aliyetlirini qollap quwetlimekte, Türkiyilik ofitsérlar teripidin yitishtürilidighan herbiy quwwetning u rayondiki küch tengpungluqigha tesir körsitip, Türklük we Türkiye paydisi üchün paydilinish imkani yaritishqa bolidighanliqini közde tutqan idi. U xetning esli nusxisi mundaq idi:

“müdafa we maliyemiz ijabati ile qabili telif bolghan teghdirde

afghan armiyisini tensiq qilish üchün bir hey’eti zabitaning izamini ehem we elzem körmektimen. Jemal pashaning merbut mektubida zikretilgen wechhide, buning itiqbalde anadolu üstige chüshken bari saqili tahfifqa yarighidek nuku’ati atiyege riyayet qilin’ghan teghdirde asyayi wustada emrimizge amade quwwetlik bir armiyege malik bolalishimiz xususu alahide temin qilin’ghan we shundaq qilip her ijabet qilghan waqitta anaweteni gawa’ili urushtin siyanet üchün én’gilizlerni téximu yIraqlarda ishghal qilish üchün bir wasite qolgha keltürgen bolimiz. Fikiri aji*zanemege qarighanda bu hey’eti teshkil qilidighan zabitaning intixabinda we özlirige bérilidighan telimatta zirdeki nuqu’at nazari diqqetke élinishi lazim. Ewwelen: bu hey’etning bidayette qet’iyen siyaset bilen ishtighal qilmastin peqet wezife’iy eskeriyesini ifa we özini meyli afghan we meyli Türkistan we Buxara

Türkistan Üchün Küreshler 112

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ahali we eskerlerige fewqul’adde süyündürishi; Saniyen: baridighan zabitaning zahiren afghan hökümitining ademliri bolghandek körünüsh bilen beraber da’ima we her xalükarada Türkiye hökümetining biljümle ewaMirigetewe bolidighan exlaq we metanette intixap qilinishi we buni bir derejegiche temin zimninda Afghanistan xizmetide boliwatqan muddette östürülüsh we bashqa xususatta Türkiye armiyisi sh*tatigha tewe qilinishi; Salisen: ishbu hey’et ile simliq weya simsiz telgraf muhaberatining qurulushigha tirishishi; Rabi’en: Afghanistan mudIran’i umuru sirtida hilililer sayeside islamiyet we Türklükning menafi’igha mugheyir bir sürette heriketlerige tosqun bolalighidek we islam we Türk menafi’isige xadim bir afghan hizbi mewqi’i iqtidargha keltüreligidek derijide qawi bir orun igellesh;” AtaTürkning milliy tashqi siyasiti. 1-tom, 218~219, hüjjet nomuri: 36. − aptorning izahati)

Jamal pasha Afghanistan’gha kile-kelmeyla eMir amanullah bilen

körüshüp, özining pilanini pütün tepsilati bilen uninggha körsitidu. Bu körüshüsh jeryanida, eMir amanullah Afghanistan bilen Rusiye ottursida imzalan’ghan, emma téxi testiqlanmighan kilishimname bilen En’giliyilikler bilen tüzgen kilishim arginalini jamal pashaning aldigha qoyup uni birlikte muzakire qilip chiqishni telep qilidu. EMir shundaq qilish arqiliq belkim jamal pashaning ishenchisige érishishni meqset qilghan bolishi mumkin. Bu heqtiki muzakirilerdin kéyin, eMir amanullah Hindistandiki En’giliye hökmüranliqigha qarshi Afghanistanda turiwatqan hindi inqilapchilirining teshkillinishi we herbiy telim-terbiye bilen shoghullinishini maqullaydu. Afghanistan hökümiti bu türdiki pa’aliyetlerge yar-yülek bolidighanliqini, buning hisawigha afghan eMiri yüz ming kishilik afghan armiyisini teshkillep qUrallandurup chiqmaqchi boliwatqanliqini we En’giliyilikler ishqa sélishi éhtimal bolghan birer iqtisadiy cheklimige (ambargogha) taqabil tUralishi üchün her yili 20 milyon rubli qimmitide maddiy yardem bérilishini telep qilidu. Jamal pasha, ortaq kilishimge kelgen noqtilardin xewerdar qilish, bularni testiqlatquziwélish üchün bediri ependini Moskwagha iwertidu. Bedri ependi qaraxan, chicherin we stalinlar bilen körüshüp jamal pashaning iwetken doklatini ulargha sunush bilen birge ulargha bu heqte melumat béridu. Shöbhisizki, Moskwa da’iriliri öz chigrasining yénida, künlerning biride özlirige qarshi ishqa sélinishi ihtimal bolghan zor bir qUralliq küchni öz qolliri

Türkistan Üchün Küreshler 113

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bilen qurup béridighan axmaqlardin emes idi. Shu seweptin, Sowét reberliri bu teklipke mundaqla anglap qoyush bilen cheklinip, jamal pashaning bu layihisini bir chetke tashlap qoyushidu. Bir mezgil saqlap baqqan jamal pasha, Sowét rusiyisidin ümidini üzüp qUral yardimi telep qilish üchün Gérmaniyidin ümid kütüshke mejbor bolidu.

Bu arida, jamal pasha birge élip yürgen Osmanli ofitsérlirini ishqa

sélip afghan armiyisini qurup yétishtürüsh ishigha tutush qilidu. Her birsige birerdin Türkiyilik komandiri qoyulghan nemune rotilarni qurup chiqidu. Bu ofitsérlar yene herbiy mekteb oqughuchiliri bilen hindi inqilapchilirighimu herbiy telim-terbiye bermekte idi. Jamal pasha, Basmichilar yitekchisi shir muhemmetbegning teliwige asasen afghan hökümiti xan’abad shehiride échip bergen qurbéshilar mektiwigimu alahide köngül bölüp, ularning terbiyilinishige yardemlishish üchün u yergimu Türkiyilik ofitsérlarni iwertken idi. Yene bir jehettin, jamal pasha perghane bilen Pamir rayonliridiki uruslargha qarshi jeng qiliwatqan Basmichilarni En’giliyiliklerge qarshi paydilinish üchün Hindistan terepke qarap yüzlendürüsh arzusida idi. Shunga ofitsérliridin raghip ependini hemde Türkistanliq qari Kamilni Basmichilar bilen söhbetliship kilish üchün Tashkentke yolgha salidu. Bu ümekning jamal pasha namida élip barghan “qUralinglarni hemde teshkilatingizlarni saqlap qélish sherti bilen uruslar bilen sulhi qilinglar” digen tekliwi Basmichilar arisida küchlük naraziliqlarni peyda qilidu. Basmichiliq herikitini siyasiy asasqa ige qilish üchün küch chiqiriwatqan Orta Asiya milliy awam inqilawiy jemiyetler ittipaqi merkezi komititi, jamal pashagha bir parche xet iwertip uning “bu rayonda ishqa séliwatqan siyasitining Türkistanning kilechigini weyran qilghuchi, islam dunyasini parchilimaqchi bolghan küchlerge xizmet qilmaqchi” liqi heqqide agahlandurush bérishke mejbor bolidu.

Jamal pashaning Sowét rusiyisidin kütken ümidliri yoqqa chiqidu.

Shundaq bolghachqa, u Gérmaniyidin ümid kütishke bashlaydu. Enwer pashaning Gérmaniye herbiy qumandanliri bilen bolghan munasiwetliridin paydilinip baqmaqchi idi. Uning 1921-yili 4-ayning 29-künisi kabilda turup Enwer pashagha yazghan xéti mu heqtiki köz qarashlirini ochuq körsitip bermekte. (yama’uchi, «renjigen adem − Enwer pasha», 197-bet. − aptorning izahati) bu mektupta körsitilishiche, Afghanistan eMiri qUral yardimi élish üchün 400 ming

Türkistan Üchün Küreshler 114

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

En’giliye altuni ayrighan bolup, bedri ependini bu heqtiki söhbet ishigha mes’ul qilghan idi. Eger bu ish emelge éship qalghidek bolsa, Afghanistanning rusiyige yaki En’giliyige muhtaj bolup qalmaydighanliqi éniq idi. Bu meqsette Enwer pashaning Gérmaniyidiki tonushliridin géniral fon sékt we géniral krés bilen körüshüp béqish mölcherlen’gen idi. Epsuski, wérsay shertnamisi tüpeylidin gérmanlarmu qUral bilen teminlesh jehetide öz béshigha heriket qilalmaytti. QUral bilen teminlesh ishi emelge ashqan teghdirdimu gérmanlardin alghan qUralni Sowét Rusiye tupriqi arqiliq Afghanistan’gha toshup kélishtin bashqa yolmu yoq idi. Buning üchün yene Moskwaning testiqini élishqa toghra kiletti. Eslide, bularning hemmisi emelge ashmaydighan ishlar idi.

Bu arida, yeni 1921-yili 2-ayning 28-künisi Sowét-Afghanistan

shertnamisi imzalinidu. Imzalan’ghan bu shertnamigha asasen, gazne bilen qendihar sheherliride Rusiye konsulxanisi échilidighan (5-madda), Buxara bilen Xiwe jumhuriyetlirining özini özi bashqurush hoquqliri qoghdilidighan (8-madda), ötken esirde Afghanistandin tartip élin’ghan bezi yerler Afghanistan’gha qayturulup bérilidighan we Rusiye hökümiti Afghanistan’gha maliye yardimi béridighan bolidu. Emma bu shertnamining bezi maddilirigha da’ir ishlarni ijra qilishta her ikki terepningmu birqisim qiyinchiliqliri bar idi. Afghanistan terep konsulxanilarning échilishi mesiliside, Sowét terep bolsa chigra rayonlirining qayturulup bérilishi mesiliside bek qizghin emes idi. Shuningdek yene, Türkiyilik komunist Mustapa suphi teripidin yétishtürülüp Hindistan’gha qarshi pa’aliyet qilish meqsitide Afghanistan’gha iwertilgen Sowét teshwiqatchilirining Afghanistan xelqi arisida teshwiqat bilen shoghullinishliri afghan hökümdarlirini bekla ensiritip kelmekte idi. Netijide, Afghanistan hakimiyiti abdurrab re’islikidiki bu teshwiqatchilar gurupisini chigridin qoghlap chiqirishqa mejbor bolidu.

Bu weqeler Afghanistan da’irilirini En’giliye terepke

yéqinlashturushqa bashlighan idi. Bolupmu tashqi ishlar weziri Mexmut tarzi bilen ichki ishlar weziri shüja’üddewle ikkisi Sowét ittipaqi bilen hemkarliq ornitishqa qarshi chiqip, En’giliye bilen kilishim tüzüsh kireklikini pilanlashmaqta idi. Hetta bu mesile üstide jamal pasha bilen Mexmut tarzi ottursida qattiq bir munazirimu yüz béridu.

Türkistan Üchün Küreshler 115

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Pasha, tarzigha “yolgha qoyiwatqan siyasitiningiz pütünley xata bir siyaset, Rusiye bilen bolghan dostluq munasiwetliriningizni üzüp En’giliye bilen hemkarliq ornitishingiz Mustapa Kamal pasha, Enwer pasha we bashqa islam mujahidlirigha qarshi chiqqanliq hésaplinidu, buning aqiwiti islam dunyasigha xa’inliq qilghanliq bolidu” dep jikileydu. Jamal pashaning bu digenlirge qarita Afghanistan tashqi ishlar weziri Mexmutxan tarzi (Mexmut tarzi, abduraxmanxan eMirlik qilghan waqitlirida <1881~1901> yéngiliqchi idiyisi sewibidin Afghanistandin qéchip Osmanli dölitige panaliq tilep bérip, kéyin shamgha orunliship shu yerdin öylen’gen bir siyasetchidur. 1901-yilisi hebibullahxan eMir bolghinidin kéyin Afghanistan’gha qaytip kélip yéngi eMirning meslihetchisi bolghan idi. Bu jeryanda qizi süreyyani eMirning nikahigha bérip uning qéyni atisi bolghan idi. Tashqi ishlar ministirliki, ma’arip ministirliki qatarliq wezipilerni üstige alghan idi. 1928-yili bechche’iy saqa qozghilingi waqtida qaytidin Afghanistandin ayrilip Türkiyige panaliq tilep bériwalghan idi. − aptorning izahati) ning sözliri bekla éniq idi:

Biz aldi bilen Afghanistanning menpetini közde tutishimiz kérek.

Rusiyining Musulmanlargha séliwatqan zulumliri hemmige melum. Shundaq iken, biz ular bilen hemkarliq ornitalmaymiz. Emma sizmu anadoluning menpe’etini kzde tutup ulargha xizmet qilmaqchi boliwatisiz, shuningdek biznimu shu siyasitingiz üchün xizmet qildurushqa mejborlimaqchi boliwatisiz. Bizning mölcherlishimizche Türkiye hökümitining ishi tügidi. Anadoluning héchqandaq bir qimmiti qalmidi. Biz anadolu üchün özimizni xeterge atalmaymiz. Shuningdek sizgimu shuni meslihet qilimenki, shu rusiyiliklerni öz haligha tashlap, en’gliyilikler bilen dostane munasiwet tikleshke tirishing. Shundaq bolghanda sizmu qutulup qalalaysiz, gep tamam.

Bundaq bir ehwalda, eger Afghanistan’gha rusiyining yardimini

keltürelmiginide En’giliye-Afghanistan teng-barawerlik kilishimining imzalinidighanliqini sézip qalghan jamal pasha, Sowét rehberliri bilen biwaste körüshüsh we ularni qayil qilish meqsitide Moskwagha bérish qararigha kéldu. Eger lazim bolghinida Gérmaniyige bérip qUral hel qilish üchün özi biwaste tiriship baqmaqchi bolidu. Enwer pasha Buxaragha kelgen 1921-yili öktebir éyida, jamal pasha uning bilen körüshiwélish üchün Tashkent arqiliq Moskwagha bérish yolini

Türkistan Üchün Küreshler 116

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tallighan idi. Emma rusiyilikler ikki ittihatchi dahining uchurishishigha yol qoyushmaydu. Jamal pasha, Moskwagha, u yerdin Yawrupagha ötidu. Uning barliq tirishchanliqliri netijisiz qélip quruq qol qaytishqa toghra kélidu. Bu jeryanda Mustapa Kamal pasha bilen bolghan alaqisimu üzülüp qalghandek körünetti.

Eslide Enqere rehberliki jamal pashagha, sel ilgirisigiche Enwer

pasha bilen bolghan alaqisini üzüp Afghanistandiki pa’aliyetlerni retke séliwalalisa uninggha yardem bireleydighanliqini uqturghan idi. Mustapa Kamal pasha Moskwada turushluq bash elchisi eli fu’at pashagha iwetken shifirliq télgrammisida, u waqitlarda Enqere hökümitining Afghanistandiki pa’aliyetlerge yardem qilishni toxtatmighanliqini körsetmekte idi:

Télgrafnamengizni 1921-yili 8-teshirinisani <noyabir> künisi yigirme

ikki künde tapshurup aldim. Jamal pasha bügün’giche körsitip kiliwatqan semimiyitini dawamlashturghinida uninggha yardem iwertishimiz mumkin. Her halda Enwer pasha qataridikiler bilen bolghan alaqisini üzgen bolishi kérek. Buni uning özige méning namimda ochuq uxturup qoyghaysiz. Medine muhapizetchisi faxrettin pashani Afghanistan’gha bash elchi qilip teyinliduq. Jamal pashaning Afghanistandiki qilghan xizmitini asta-asta xelqqe uxturup uning ornini muqimlashturushqa tirishimiz. Hazirghiche bolghan isharetini aq niyetlik pikirlirini hemde mumkin bolidighanlirini emelge ashurup keldim. Uningdin télgraf we ishari dewletingizge kütimen. … mustafa kemal.

Emma bu kona buyruqwazliqqa könüp ketken pashaning Enqereni

özining qol astidiki bir organ dep tonishi hemde rusiyilikler bilen ötküzgen söhbetliride Enqere hökümiti namida sözlep yüridighan aditi, Mustapa Kamal pashani renjitip qoyidu. Shunga yoquridiki télgrammini iwertip birer aymu ötmey uning bilen bolghan munasiwetlerni toxtitishqa mejbor bolidu. Mustapa Kamal pasha Moskwada turushluq bash elchi eli fu’at pashagha iwetken shifirliq xétide bu mesilini ochuq körsitip ötidu:

Axiren Enqerege muwasalat qilghan < Yétip kelgen > Ukra’ina

hey’eti re’isi yoldash frunzé bilen jemal pashaning iwetken bir

Türkistan Üchün Küreshler 117

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mektubida bizning weziyet we efkarimiz bilen qabili telif bolmighan we hazirghiche kona zihniyetining idamesige tewe tewisiyeliridin bilin’ginige nazaren tilgha élin’ghan Türkiye büyük millet mejlisi hökümetini keyf we arzugha köre sewk we idare qilinidu deydighan mahiyetide körmektedir. Men, xelqni ittihat we tereqqiy bayraghi astigha dewet qilalmaymen. Enqerege nesihet bérish emes, Enqerening tamamen noqte’i nezeri we telimati da’ireside hareket qilish bilen paydiliq bolalaydighanliqini we shundaq qilip köz qarishini özgertishige qeder özi bilen munasiwetni saqlap qélishimning uyghun bolmaydighanliqini tebligh qilishingizni telep qilimen.

Shundaq qilip, jamal pasha üchün anadoluning yolimu itilip qalghan

idi. Enwer pashaning Basmichilargha qoshulup ketkenliki rusye

da’irilirige bekla éghir kélidu. Yene bir jehettin meyli dawam qiliwatqan ichki urush bolsun yaki En’giliyining yolgha qoyiwatqan iqtisadi cheklimiliri keltürüp chiqarghan qiyinchiliqlar bolsun, rusiyining Afghanistandin Hindistan’gha heriket qollnish pilanlirimu ehmiyitini yoqatqan idi. Eng muhimi, anadoludiki Mustapa Kamal hökümiti öz ornini mustehkemliwalghan idi. Bularning netijiside Rusiye ittihat tereqqiy guruppisining ezaliridin qilche ümudliri qalmighandek körünetti.

Jamal pasha Moskwada bir mezgil turup Afghanistan’gha kéreklik

yardem élish üchün yol méngip baqqan bolsimu héch nimini hel qilalmaydu. U waqitlarda hüseyin jahit ependi bilen ötküzgen bir söhbette “ghayisining Hindistanda En’giliyiliklerge qarshi bir isiyan chiqirishqa teyyarliq qilish ikenlikini, bu ishta muweppeqiyetlik bolalaydighanliqigha ishinidighanliqini, emma Enwer pashaning Türkistanda pa’aliyet qilishi bekla chong xataliq ikenlikini, shunga qaytidin Afghanistan’gha qaytip bérip burun bashlap qoyghan ishlirini dawamlashturmaqchi boliwatqanliqini, Enwer pashanimu Afghanistan’gha apiriwélishqa tirishidighanliqini” éytidu. Yene shu hüseyin jahit ependige iwertken, kéyinki yillarda «tonush» gézitide élan qilin’ghan bir mektubidimu tüwendikilerni yazidu:

Enwerning bu xataliqi tüpeylidin Hindistan inqilawini qozghash

yolidiki ikki yilliq ishim astin-üstün bolup ketti. Mana endi russiyilikler

Türkistan Üchün Küreshler 118

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bilen birliship heriket qilishning héchqandaq bir imkaniyiti qalmidi. Endi rusiyidin pütünley ayrilimen. Éhtimal Afghanistan’gha qaytip kétishim mumkin. Emma tiblisqa bérip u yerdin télégraf mashinisining üstide turup Mustapa Kamal pasha bilen sözliship éniq bir heriket pilani tépip chiqip Iran tariki arqiliq Afghanistan’gha qarap yolgha chiqimen. Bu ishni, nime bolishidin qet’iy nezer Hindistanda inqilap qozghash oyumdin hergiz waz kechmeydighanliqimni, nime bolishidin qet’iy nezer Afghanistan’gha qaytip baridighanliqimni qaraxan’gha éyttim. Afghanistan’gha bérip Enwer bilen körüshken’giche bolghan ariliqta Rusiye qoshunlirining hereketni toxtutup turushini telep qilghan bolsammu ular qobul qilishmidi. Men hem yurtum üchün, hem sherq elliri üchün salamet yoli afghanistadin bashlinidu dep hisaplaymen. Hindistan ishliri texir qilinsa Afghanistan ishliri bilen u yerde armiye qurup chiqish ishlirigha ehmiyet bérimen.

Enwer pasha Basmichilar sépigha ötüp kétishi bilen birge, Sowét

rehberlirining ittihat we tereqqiy yitekchilirige munasiwetlik közqarashlirimu pütünley özgergen idi. Jamal pashamu rusiyini aldashqa uruniwatqanliqini, Afghanistan’gha barar-barmayla u yerdiki egeshküchiliri bilen birlikte Enwer pashagha qoshulup kitidighanliqi yaki bolmisa uninggha yardem qilidighanliqidin guman qilmaqta idi. Ene shu sewepler tüpeylidin jamal pashaning Afghanistan’gha bérishini cheklesh lazim idi. Bu waqitta chicherin shu waqitta Moskwada turiwatqan xelil pashani yénigha chaqirip “ittihatchi dahilarning rusiyide turup qélishi ular üchün birer mesile peyda qilmaydighanliqini, emma ret qilghili bolmaydighan yoquri derijilik orunning ching turiwalghanliqi sewebidin ular rusiyidin chiqip kétishi lazim boliwatqanliqini” éytidu. Xelil pasha özining kündilik xatire deptiride bu yoquri derijilik orunning Enqere hökümiti ikenlikini gep aylandurup yürüp chicherindin éliwalghanliqini yazidu.

Tarix nurghunlighan tesaddipiliqlardin barliqqa kélidu. Jamal pasha

Afghanistan’gha bérish pilanida ching turiwalmay, xelil pashadek herqandaq bir Yawrupa dölitige ketken bolsa, belkim hayat qalghan bolar idi. Xelil pashaning yazghanliridin qarighanda, Sowét merkezi shurasida ishleydighan yéqin bir dosti uning yénigha kélip “shura merkizide jamal pashaning öltürülishi heqqide qarar élindi. … emma bu ish Moskwada ishqa ashurulmay tibliste ijra qilish qarar qilindi. …”

Türkistan Üchün Küreshler 119

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

dep éytqan iken. Xelil pashaning agahlandurushlirigha qulaq salmighan jamal pasha tibliske kélidu. Bir mezgil u yerde turup Enqere bilen alaqe baghlimaqchi bolghan. Uningdin kéyin Afghanistan’gha qaytip bérip awal Hindistanni, andin Türkistanni mustemlikiliktin qutquzushni pilanlighan idi. Epsuski, teghdir uninggha arzulirini emelge ashurushqa purset bermeydu. 1922-yili 6-ayning 21-künisi, tiblisning chong kochiliridin birside, Rusiye jasusluq orgéni teripidin bashquriliwatqan ermen térrorchiliri teripidin süyiqest bilen shéhit qilinidu. Uning qoghdighuchiliridin nüsiret bilen süreyya ependilermu birlikte qurban bolidu.

Enwer pashaning pa’aliyetliri Enwer pashaning Türkistan’gha kélishi Buxara jumhuriyiti üchünla

muhim ehmiyetke ige bolup qalmay, Türkistan basmichiliq herikiti tarixi noqtisidin alghandimu intayin muhim bir weqe hisaplinidu. Enwer pasha, qushchizade selim semi (haji semi) bilen zapas qoghdighuchilar eskiri muhittin ependi ikkisini birge élip kelgen idi. U Buxaragha kilip Buxara rehberliri arisidiki ilghar kishiler bilen körüshüp chiqidu. Bu körüshüshlerdin kéyin mundaq 3 asasliq yüzlinish otturigha chiqidu: Buxara jeditchilirining bir qismi Enwer pashadin Buxara jumhuriyiti bilen Sowétler ittipaqi ottursida wastichiliq rol oynap, Buxara jumhuriyitining küchlinishi üchün yardemde bolushini ümid qilishmaqta idi. Osman ghoja bilen abdulxemit aripow qatarliq yitekchiler bolsa pashining Basmichilargha qoshulup, ularni teshkillep Türkistanni rusiyining changgilidin qutuldurushini ümid qilmaqta idi. Zeki Welidiy bashchiliqidiki bir guruh kishiler bolsa Enwer pasha udul bérip urushqa yitekchilik qilghidek bolsa, Sowét terep pütün küchini bu terepke merkezleshtürüshke kirishidighanliqini, En’giliyini öz ichige alghan Türkistandiki küreshke yar yülek bolush ihtimali bolghan tashqi küchler bundaq bolishini xalap ketmeydighanliqini, bolupmu Türkistan üchün qanat yaydurilghan bundaq bir küresh rayon xaraktirliq bir küresh bolush alahIdilikini yoqutup panTürkisizm bilen pan’islamizm xaraktirini alghan bir heriket körünishige kirip qalidighanliqini otturigha qoyidu.

Türkistan Üchün Küreshler 120

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ene shundaq sewepler tüpeylidin pasha Afghanistan’gha ötüp kétishi, Türkistan milliy musteqilliq herikitige shu yerde turup yardem qilishi lazim dep qaralmaqta idi. Emma Enwer pasha bilen birge Buxaragha kelgen haji semi bolsa “Türkistan xelqi partlashqa teyyar bolup qalghan bolup, ulargha Enwer pashadek küchlük bir lidérningla kamliq qiliwatqanliqi” ni tekitlep ching turiwalghan idi.

Enwer pasha Buxaragha kélipla Sowét Rusiye xelq komisarliqigha

qaritip yazghan bir parche xétidin qarighanda uning éniq bir qarargha kelmigenlikini, nime qilarini bilelmey turiwatqanliqini körsitip béridu. Enwer pasha bu xétide munularni yazmaqta idi:

Sowét rusiyisining inqilawiy rehberliki astidiki musteqil Buxaraning

yardimige tayinip biz islam Asiyasini Béritaniye jahan’girlikidin azat qilish wezipimizni muweppeqiyetlik halda qolgha keltürelishimiz mumkin. Ene shundaq bolghachqa, Moskwa xelq komissarlar komititidin Buxara tewesini xuddi ishghal qiliwalghan düshmen tupriqida turiwatqinidek mu’amile qilishiwatqan qizil armiye qisimlirini chékindürüp chiqip kétishingizlarni telep qilimen. ... Sherqiy Buxaradiki isiyan kötürüsh weqeliri barghansiri kingiyip barmaqta. Bu türdiki qozghilanglar jumhuriyetning bashqa rayonlirighimu yaMirap kitishi mumkin. ... Yash buxraliqlar ichidimu Moskwagha qarshi isyan kötürüshler ösüp yitilmekte. Bu hadisiler sizlerning sherq aldinqi sépingizlargha éghir tehdit peyda qiliwatqanliqi heqqide sizlerni agahlandurmaqchimen. Buxara xelqige öz teghdirini özliri belgilesh pursiti bérilishi lazim dep qaraymen. Buxara xelqining teliwige asasen Sowét Rusiye hökümiti bilen Buxara jumhuriyiti ottursida ötküzülidighan sözlishishlerde Buxara xelqige wakaliten qatniship béridighanliqimni ipadileymen.

Enwer pasha Moskwadiki Sowét da’irilirige yoquriqi qurlarni yézip

iwertiwatqan waqitlarda, tatarlardin bolghan Sultan Ghaliyéw prolitariyat milletliri we üchinchi intérnatsyonal nezeriyisini munazirige qoyup, sherqtiki inqilaplarni peqet Musulman milletlerning biwaste qatnishishi arqiliqla ishqa ashurush mumkinligini otturigha qoymaqta idi. Buninggha oxshap kétidighan pikirdiki yene bir Türkistanliq lidér bolghan turar risqulowmu, jenopta musteqil bir sotsyalistik Türkiler fédératsiyisi qurup chiqish, shu arqiliq bu musteqil fédératip döletni

Türkistan Üchün Küreshler 121

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Asiyada sotsyalizimni kingeytishke waste qilish lazim deydighan qarashni otturigha qoymaqta idi. Enwer pashaning yoqurida neqil keltürülgen mektubidiki köz qarashliri bilen Sultan Ghaliyéw we turar risqulowning köz qarashlirining bir noqtidin chiqiwatqanliqi heqqide öz’ara xewiri barmidi, bu heqte bir néme dimek tes. Emma bolshéwiklar inqilawining lidérliri uruslardin bashqa milletlerning milletchilik heqqidiki ghayilirini emelge ashUralishi üchün sotsyalizm bilen inqilapni bahane qilishlirigha yol qoymasliq jehette qet’iy ching turmaqta idi. Ularning qarishi boyiche, Sultan Ghaliyéwning tilgha alghan ‘prolitariyat milliti’ peqetla ‘Rusiye inqilawining qulliri’ bolushtin bashqiche bolmasliqi kérek idi. Shundaq bolghachqa, meyli Sultan Ghaliyéw bolsun yaki turar rizqulow bolsun, ularning her ikkisinila kompartiyidin heydep chiqirish lazim dep qarashmaqta idi.

Uruslar, Enwer pashani yerlikler bilen alaqe qilish yaki pa’aliyet

qilshigha qoshulmaytti. Afghanistandin Tashkentke kelgen jamal pashani Enwer pasha bilen uchurishishighimu ene shu seweptin yol qoyushmighan idi. Buxarada turushluq Rusiye bash elchisi yurinéw, jamal pashani meyli Afghanistan’gha qaytip kétishi yaki Türkistan’gha bérishining her ikkisigila ruxset qilishqa bolmaydighanliqini bildürishi Enwer pasha üchün bir agahlandurush bolghan idi. Rusiye bash elchisi, pashagha uning barliq pa’aliyetlirini yéqindin küzitip kiliwatqanliqini, uning bu türdiki pa’aliyetler bilen shoghullinishidin bekla narazi ikenlikini éytqan idi. Bu geplerge qarap uruslar teripidin qolgha élinishi yaki öltüriwitilishi mumkinlikini perez qilghan Enwer pasha, endi qet’iy bir qarargha kilish waqtining kelgenlikini tonup yétidu. Uning köz aldida “Türkistan musteqilliqi üchün jeng qilish” saqlan’ghili bolmaydighan bir mejboriyet bolup namayen bolmaqta idi. Xuddi söygen ayali najiye Sultan’gha yazghan xétide körsetkinidek, endi qélich qénidin chiqip bolghan idi. Shundaq bolghachqa, toluq bir netijige érishmey turup ayalining yénigha qaytip baralmasliqi éniq idi.

Enwer pasha, 11-ayning 8-künisi Türkiyilik ofitsérlar bilen bezi

eskerlerni birge élip yoshurun shekilde Buxaradin ayrilidu. (Enwer pasha bilen birge haji semi, tirmiz herbiy gazarma qumandani hasan ependi, manastirliq bashmulazimetchi nafi ependi we 30 dek qUralliq saqchi eskiri bar idi. − aptorning izahati) u yerdin Sherqiy Buxaragha yétip barghinida bekla xeterlik bir ishqa düch kélidu. Basmichilar

Türkistan Üchün Küreshler 122

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yitekchiliridin laqay Ibrahim beg “ras Enwer pasha ikenliki namelum” digen bahane bilen Enwer pashani qolgha élip qamap qoyidu. Kéyin sabiq Buxara eMiri se’id alimxan bilen Afghanistan emri amanullahxan qatarliqlarning wastichiliqi netijiside, aridin üch ay ötkende qoyup bérilidu.

Enwer pasha, Ibrahim laqay begning qolidin qutulup chiqip

basmichi yitekchilerni bir yerge yighip rusiyiliklerge qarshi omumiy yüzlük urush bashlaydu. Éghir wehime astida qalghan uruslar bu jaylargha zor miqtarda herbiy quwwet toplashqa kirishidu. Islam qoshunlirining bash qumandani, xelipining küy’oghli bolghan Enwer pasha, ghayisige sadiq bolup, gheyret shija’et bilen arzulirini ishqa ashurush yolida rusiyiliklerge qarshi nechche ay toxtimay urush qilidu. Enwer pasha eMir amanullahqa yazghan bir parche xétide özining kelgüsi ghaye we ümidlirining neqeder büyük ikenlikini ochuq bayan qilghan idi:

Yardimingiz sayiside Buxara bilen Türkistan teweside

rusiyiliklerning hakimiyitini yoqutush arqiliq öz qolimiz bilen tiklinidighan bir Sherqiy islam hökümetler ittihadi barliqqa kélidighan boldi. Shundaq qilip, sherqte qisqa waqit ichIdila qudretlik Gérmaniye fédératsiyisige oxshaydighan dunyagha özini tonitalaydighan bir hökümet tiklen’güsi.

Enwer pasha, natunush bir tupraqlarda, intayin musheqqetlik

shara’itlargha düch kelginige qerimay alahide utughluq jenglerge qumandanliq qilidu. Epsuski, tarix emelge ashmaydighan arzular bilen tolup tashqan idi. Enwr pasha, 1922-yili 8-ayning 4-künisi, beljiwandiki (bügünki Tajikistanning bir shehiri. − aptorning izahati) bir qétimliq urus hujumida tekken miltiq oqida shéhit bolidu. (uning qanat yaydurghan bu büyük kürishining chégra halqighan da’iriliri heqqide “amu deryasining nériqi qirghaqlirida” dégen bapta muzakire qilinidu. − aptorning izahati)

Türkistan Üchün Küreshler 123

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Haji semi we bashqa ittihatchilar Enwer pashaning wapatidin kéyin, rusiyiliklerge qarshi jengge haji

semi rehber qilip belgilen’gen idi. Pütün ömürini teshkilat qurush pa’aliyetler bilen ötküzgen bu qaram ittihatchi, Basmichilar bilen birliship yene birer yildek jeng qilghandin kéyin Türkistandin ayrilidu.

Chet’eldiki Türkistan musteqilliq kürishi üchün qanat yaydurulghan küreshlerde töhpisi bolghanlardin yene birsi, yazghuchi we déplomat Mexmut shewket esendal idi. Ittihatchi heriketler Moskwagha yighiliwatqan waqitlarda Türkiye jumhuriyitining Baku wakaletchisi bolup turghan esendal, ittihatchi yitekchiler bilen izchil alaqiliship turghan birsi idi. Uning bu türdiki munasiwetliridin Enqere hökümitining xewiri bolup-bolmighanliqi heqqide éniq bir melumat yoq. Esendalning bi’ografiyiside bu türdiki munasiwetliri tüpeylidin Enqere da’iriliri uninggha bir mezgil soghoq mu’amile qilghanliqini, shu seweptin bir mezgil xéli qiyin ehwalda qalghanliqi yézilghan. Bu ehwallargha qarimay, esendal awal Téhran’gha, kéyin yene Afghanistan’gha elchi qilip teyinlinidu. (esendal 1925-yili 6-öktebirdin 1930-yili 31-awghustqiche bolghan ariliqta Téhran’gha, 1933-yili 11-yoldin 1941-yili 31-öktebirgiche bolghan ariliqta Kabolgha bash’elchi bolidu. 1931~1933-yillar ichide elazigh xelq wekili bolup saylinip, milliy mejlis − Türkiye büyük millet mejlisi, yeni Türkiye ali xelq qurultiyida wezipe öteydu.) esendal, bu tür wezipilerni üstige alghan mezgillerde Türkistanliq rehberler bilen yéqin munasiwet baghlap her jehette ulargha yardem qolini uzartip kelgen idi.

Enwer pashaning wapatidin kéyin, uning taghisi xelil pasha bilen

inisi nuri pashalar üchün, Türkiye jumhuriyiti üchün xewiplik adem dep qarilidighan dewirmu ötüp ketken idi. Shundaq bolghachqa, bir mezgil ötkendin kéyin ularning her ikkisila Türkiyige qaytip Enqere hökümiti bilen yariship ötidu. Ularning her ikkisila kéyinki dewrlerde Türkiyige kelgen Türkistanliq yitekchiler bilen körüshüp turidu. Zeki Welidiy Toghan kündilik xatire deptiride Istanbulgha kelginide (1924-yili) uni Enwer pashaning muhapizetchisi muhittin ependi aldigha chiqip kütiwalghanliqini, Fransiyige méngish aldidimu Izmirdin ötkinide u yerde 3 kün turup xelil pashaning méhmini bolghanliqini yazidu. Bu türdiki munasiwetler kéyinki waqitlardimu dawamlishidu.

Türkistan Üchün Küreshler 124

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sabiq ittihatchilar 1920-yillarning kéyinki yérimida Istanbulda bashlinidighan Türkistan milliy birligi (ittipaqi) herikiti we Türkistanliq yashlar ittipaqining pa’aliyetlirini yéqindin küzitip, ularni emeli heriketliri bilen qollap quwetlep kélidu.

Orta Asiya xelq ammisi inqilawiy jemiyetler ittipaqi 1920-yillargha kelgende, bolshéwizmni qobul qilmaydighan

Türkistanliq ziyaliylar, Türkistanning kelgüsi teghdirige munasiwetlik mesililerde aktip tesir körsitish hemde dawam qiliwatqan milliy küreshke yitekchilik qilish üchün bir siyasiy teshkilat qurup chiqish lazim, dep qarar qilishqan idi. Emma bu heqte ishni nedin bashlash we qandaq qilish mesiliside nurghunlighan ixtilaplar peyda bolidu. Buxaraliq jeditchilar bilen Türkistanliq shura’iy islamchilarni asas qilip chaqirilghan yighinida, tereqqiy perwer jeditchilar gurupisi we sotsiyalistchilar gurupisi (kéyinche erk partiyisi dep nam bérilidu) dégen ikki siyasiy éqim otturgha chiqidu. Sotsyalistchilarning programmisida déhqanlarni “prolitariyat” dep qobul qilmaqta idi. Shundaq qilip sana’et tereqqiy qilmighanliqi sewebidin wetinide mewjut bolmighan ishchilar sinipining ornigha déhqanlar sinipini qurulghusi musteqil Türkistanning asasi heriketlendürgüchi küchi dep qobul qilmaqchi idi. Yer bilen suni öz ichige alghan barliq mölük dölet igilikige ötküzülüp, kolliktip mülükchilik yolgha qoyulidighan tüzüm tiklesh meqset qilin’ghan idi. Dölette ilgharliq pirinsipliri qobul qilinatti. Buni yighinchaqlap ipadiligende, sotsyalistchilar gurupisining programmisi prolitariyatning ornigha déhqanlar sinipini dessitish, medeniy xaraktirdiki milletchi sotsyalizm tüsini alidighan bir xil tüzüm berpa qilish idi.

Tereqqiyperwerler bolsa dini mesililerni köpirek tekitlishetti.

Shuningdek yene, ular xelqni herqandaq bir sinipqa ayrip mu’amile qilishqimu qoshulmaytti; Yerning xususiy mölük bolidighanliqini qobul qilishatti. Ularning asasiy ghayisi din saqlap qélinidighan, hakimiyet ishliri herqandaq bir sinipqa mensüp bolmaydighan, tereqiyatqa burzhu’aziye yitekchilik qilishni étrap qilidighan bir xil dölet tüzümini otturigha qoymaqta idi. Memliketning her qaysi bolung-puchqaqlirigha

Türkistan Üchün Küreshler 125

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tarqilip qanat yéyiwatqan milliy musteqilliq küreshlirining chéchilangghu halitining aldini élish hemde ortaq bir siyasiy qarashqa asasen bir yerge kélish mesilisi intayin muhim wezipilerning biri idi. Buning üchün her qaysi gurupilarning bir merkez astigha yighilip pa’aliyet qilishini kapaletke ige qilish üchün mexpi bir teshkilat qurup chiqish pikiri otturgha qoyulidu. 1921-yilining 7-éyida Türkistan’gha yétip kelgen Türkiye aliy xelq qurultiyi xelq wekili isma’il suphi (soysalli’oghli) ependimu ene shundaq ortaq pa’aliyet qilish asasini tikliwélish heqqide meslihet bermekte idi. Shuningdek yene, bir qisim jeditchi yitekchilerning teliwige asasen, hakimiyet yürgüzüsh, herbiy xizmet ötesh, ma’aripni yolgha qoyush, saghliqni saqlash we sehiye ishliri, iqtisadi pirinsip we omumiy ishlar qataridiki ishlargha munasiwetlik 72 maddiliq bir siyasiy we ijtima’iy qanun-pirinsip teyyarlinidu. Yash Buxaraliqlarning yitekchiliri asasen alghanda tereqqiyperwerler guruppisigha mensüp kishilerdin teshkil tapmaqta idi. Zeki Welidiy, abdulxemit aripow we yene bir qisim Alash-Orda wekilliri bolsa sotsyalistchilar guruppisigha tewe kishiler idi. Shundaq qilip 1921-yili 12-ayning 29-künisi ötküzülgen bir qétimliq yighinda 7 maddiliq ortaq pa’aliyet qilish pirinsipi tüzüp chiqirilidu, bu asasta qurulghan mexpi ittipaqqa “Orta Asiya Milliy Awam Inqilawiy Jemiyetler Ittipaqi” dégen nam bérilip, adette qisqartilip “jemiyet” depla atilidu. Barliq guruppilar ortaq emel qilmaqchi bolghan 7 maddiliq asasiy pirinsip tüwendikiche idi:

1. Jemiyetning ghayisi Türkistan musteqilliqini qolgha keltürüsh

bolup, Türkistanning teghdirini Türkistanliqlar öz qolida tütüshi shert; 2. Musteqil Türkistanning ijtima’iy tüzümi démokratik jumhuriyet

tüzümini asas qilidu; 3. Musteqilliqni qolgha keltürüsh ghayimiz peqet milliy armiye

qurup chiqish arqiliqla ishqa ashürghili bolidighan ish bolup, milliy hökümet peqet ene shundaq milliy armiyige tayinish arqiliqla mewjut bolup tUralaydu;

4. Türkistan musteqilliqi iqtisadi jehettiki musteqilliq arqiliqla emelge ashidighan bir ishtur. Türkistan igilik ishlirining omumiy pilanini belgilesh, sana’et bilen yéza igiligining qaysi türlirige alahide ehmiyet bérish lazimliqini békitish, yasilidighan tömür yollar bilen échilidighan ortaq qanallarning tarqilishini belgilesh qataridiki ishlar Türkistan xelqining qolida bolishi lazim;

Türkistan Üchün Küreshler 126

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

5. Omumiy ma’arip bilen mexsus ma’aripni tereqqiy qildurush, Yawrupa medeniyitini ögünüshte russiye medeniyitini waste qiliwalmay, Yawrupadin biwaste ögünishke gheyret qilish lazim;

6. Milletler mesilisini memliketning tebi’iy bayliqliridin paydilinishta nopus sanigha qarap teqsim qilish usulidin paydilinish arqiliq hel qilish lazim;

7. Diniy ishlarda toluq erkinlik bérish; Dölet ishliri bilen diniy ishlarni bir-biridin ayrish lazim.

Jemiyet re’isi wezipisige awal Munewwer qari teklip qilin’ghan idi.

Emma Munewwer qari bu wezipini qobul qilalmaydighanliqini bildürgendin kéyin, yazghuchi sedridin eynige teklip qilinidu. Umu bu wezipini üstige alalmaydighanliqini bildürginidin kéyin, isma’il suphi ependining tekliwige asasen Exmet Zeki Welidiy jemiyet re’isi wezipisige saylinidu. Deslepki qedemde tüzüp chiqirilghan 7 maddiliq bu pirinsip, jemiyetning 1921-yilqi Semerqent we 1922-yilqi Tashkent qurultaylirida asasen özgertilmey saqlap qélinidu. Zeki Welidi Toghan, Semerqent qurultiyida milliy Türkistan bayrighi layihilinip andin testiqlan’ghanliqini yazghan idi. Türkistan teweside hemde chet döletlerde uzun yil qanat yaydurulghan musteqilliq üchün élip bérilghan küreshlerning heqiqi xususiyitini ipadilesh jehettin alghanda, bu teshkilat pirinsip qilghan nizamname intayin muhim ehmiyetke ige idi.

Nizamnamining birinchi maddisida, bu ittipaq özbek tereqqiperwer

jeditchiliri, yash Buxaraliqlar pirqisi, yash Xiwelikler pirqisi, Qazaqistan Alash Orda pirqisi, Bashqirdistan pirqisi, charjuy milliy Türkistan teshkilati we Türkistan sotsyalistik fédéral Türk we ademi merkeziyet partiyisi qatarliq teshkilatlarning ezaliri teripidin qurulghanliqi körsitilmekte. U waqitlarda Türkistanda qurulghan barliq teshkilatlar oxshimighan siyasiy közqarashlargha ige bolghinigha qarimay, musteqilliq dégen ortaq ghaye asasida hemde peqet birla Türkistan qurush deydighan közqarash boyiche birlisheligenliki heqiqetenmu ehmiyetlik bir ish idi.

Joghrapiyilik noqtida Türkistan éniqlimisi 2-maddida otturigha

qoyulghan bolup, “burun Türkistan bash gobérnatorliqigha tewe wilayetler, burunqi Buxara we Xiwe xanliqlirigha tewe yerler, burunqi

Türkistan Üchün Küreshler 127

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qazaq sehra wilayetliri bash gobérnatorliqigha tewe jaylar” dep körsitilgen idi. Bu maddining axirida Rusiye, sibiriye we Ural bilen ortaq chégrisi bolghan jaylarda eger uruslar köp sanliqni teshkil qilghan bolsa, bu jaylar téritoriyidin chiqirip tashlinip, buning ornigha Türkler köp sanliqni teshkil qilghan jaylar Türkistan tewesige qoshiwélinishi kérek dégen teshebbus otturgha qoyulghan idi. Bu xil hel qilish usuli arqiliq Bashqirdistan, bükey xOrda we boghtarma qataridiki Türk nopusi zich jaylar Türkistan teWelikige kirgüziletti. Uruslar zich olturaqlashqan Tataristan bilen sibiriye Türkliri orunlashqan jaylar mesiliside, u yerlerde peqet Türkistan musteqilliq herikitige yardemchi bolidighan teshkilatlarnila qurup chiqishqa bolidighanliqi belgilen’gen idi.

(resim orni) 3-xerite. Musteqilliq kürishi yillirida Türkistanliq jeditchiler teripidin

qurup chiqmaqchi bolghan «muxtariyetlik Musulman eller fédératsiyisi» ning xeritisi. (bénnigséndin élindi)

Bu ittipaqning asasiy programmisi bu ittipaqqa qoshulghan

partiyiler teripidin qobul qilin’ghan 7 maddiliq asasiy pirinsipqa asasen békitilgen idi. Merkezi komitit bilen uning her qaysi jaylardiki shöbiliri qewmlar asasida teshkil qilin’ghan bolmastin, belki rayonlarni asas qilip teshkil qilinatti. Türkistan musteqilliqigha chin qelbidin ishinidighan qalmuq, yerlik yehudiy, Iranliq, afghan, hindi, ukra’in we hetta uruslarningmu bu ittipaqqa qatnishalaydighanliqi körsitilgen (5-madda). Bu belgilime teshkillinishning irqlar asasigha emes belki erkinlik, démokratiye dégendek chüshenchilerni qobul qilish-qilmasliq asasigha tüzülgenlikini köriwélish mumkin. Rusiyiliklerge qarshi musteqilliq kürishi bilen shoghullinish meqset qilin’ghan bir teshkilatqa uruslarningmu qatnishishigha yol qoyush, bu küreshning birer milletke qarshi chiqishni meqset qilghan bolmay, belki bolshéwikchilik jahan’girlik tüzümige qarshi turush pirinsipigha asasliniwatqanliqini körüp élishqa bolidu. Bu yerde kishining diqqitini tartidighan yene bir noqta shuki, tajiklarni bashqa bir gurupqa mensup kishiler dep qarimasliqidur. Eslide bu jemiyet qurulushi üchün uyushturulghan deslepki yighindila re’islik wezipisini awal Tashkentlik Munewwer qarigha bérish teshebbus qilinip, uningdin kéyin tajik yitekchiliridin biri bolghan sedridin eynige tewisiye qilin’ghan bolup, ularning her ikkisila

Türkistan Üchün Küreshler 128

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mexpi yer asti pa’aliyet bilen shoghullinishni xalimaydighanliqini bildürüp bu wezipini qobul qilghili unimighan idi. Uningdin kéyin, teshkilatning re’islikini bashqirt Türkliridin bolghan Zeki Welidiyge tewisiye qilishqan idi. Bu ishlar, 1920-yillardiki Türkistanliq ziyaliylarning qebile we uruqdashliq perqini közde tutmasliqni emelge ashUralighanliqining ochuq ipadisi idi. Musulman yaki Türk bolmighanlarnimu bu jemiyetke eza qilip qobul qilishqa maqul kileligenliki, jemiyet qurghuchilirining Türkistan ittipaqi bilen Türkistan musteqilliqigha ishinishinila shert qilip, millet we din perqlirige qarimay Türkistanda yashaydighan barliq kishilerni Türkistanliq dep qobul qiliwatqanliqinimu ipadileydu.

Teshkilatqa eza bolushning usulliri ittihat we tereqqiy jemiyitige eza bolush usullirigha oxshap kétetti. (t b m wekili Ibrahim yarqin <Arifxan> chet’elde pa’aliyet qiliwatqan yilliridimu t m b <Turkistan milliz birliki> ge eza bolush üchün shuninggha oxshaydighan ishlar ishlen’genlikini körsitip ötidu. Uning diyishiche, bundaq usul ittihatchilardin öginiwélin’ghan usul iken. Eza bolghuchi kishi, teshkilatqa kiridighan waqtida qesimini bozusa we teshkilatning sirrini ashkarilap qoysa öltürülishi qobul qilin’ghan <1991- yili 10- yanwar künisi, istanbul ghazi’osmanpasha teweside yarqin bilen ötküzülgen shexsi söhbet xatirisidin élindi .> − aptorning izahati). Nizamnamining 7- we 8-maddilirida bu teshkilge eza bolush usulliri tepsili tonushturulghan. Eza bolghuchi namzat programmini toluq oqup chiqip qobul qilidighanliqini bildürginidin kéyin, aldigha qoyulghan qUral (miltiq, tapancha yaki bolmisa qélich) ni ong qolida tutqach, yene bir qoli bilen qur’an kerimni kötürüp turidu. Eger Musulman emes bolghinida qur’an ornigha milliy bayraqni kötürüp turup tüwendiki qesemni oquydu:

Türkistan musteqilliqi üchün, ulugh Türkistan ghayisigha

ishinidighan Türkistanliqlar bilen millet yaki qebile perqige qarimay birliship, Türkistan milliy birliki yoli boyiche hürriyetni qolgha keltürgen’giche pütün jénim bilen xizmet qilidighanliqimni wijdanim bilen qesem qilimen. Jemiyetning sirlirini saqlaymen. Buning üchün jénimni pida qilimen. QUralgha, qur’an’gha yaki milliy bayriqimizgha

Türkistan Üchün Küreshler 129

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qolumni qoyup turup jemiyet ezaliri aldida bergen qesimimge xilapliq qilghidek bolsam, qénim bu qUral üchün halal bolsun!

Teshkilatning pa’aliyet shekli komunistik partiyining yachika

sistémisigha oxshap kitetti. Her bir yachika bir qanche kishilik guruptin teshkil tapatti. Tüwen derijilik yachikidin peqet birla kishi yoquridiki yachika bilen munasiwet tikliyeleytti. Shundaq qilip yachika ezaliridin birersi qolgha chüshüp qalghidek bolghinida qalghan yachikilarning ezaliri pash qilinishtin saqlan’ghili bolatti. Bu nizamnamining qalghan maddilirida qurultay omumiy yighini teshkilatning asasliq qarar chiqirish orgini dep belgilen’gen bolup, bu qurultayning qandaq chaqirilidighanliqi heqqidiki tepsili basquchlar körsitilgen. Merkezi komitit orginida qewimlerge tewe kishiler asasiy orunda turmastin, qabiliyet bilen inawet asas orunda turidu dep tekitlen’gen. Merkezi komitit − siyasiy, maliye we medeniy xaraktérdiki pa’aliyetlerde birdin-bir höküm chiqiralaydighan organ dep belgilen’gen. (13-, 14- we 15- maddilar). Iqtisadiy menbe bolsa ezalar töleydighan bedel puli, metbu’atchiliq kirimliri we zörür tépilghanda yighidighan baj-siliq kirimliridin teshkil tapidu dep belgülen’gen.

Teshkilatning intizami hemmidin üstün tutulmaqta idi. Birer qarar

élinishtin burun her xil pikirler erkin otturigha qoyulishi, emma her terepning pikiri élinip qarar qobul qilin’ghandin kéyin, tAlash tartish qilmay qet’iy ijra qilishqa sunulidighanliqi körsitilgen (17-madda). Adettiki ehwalda sirtta qurulidighan wakaletxanilar merkezge biwaste qaraydighan bolidu. Emma her qandaq bir shekilde Türkistandiki merkezi komitit tarqilip kétip qalghinida chet’eldiki merkezi komitit hoquqni öz üstige ötküzüp élip, musteqil qarar chiqiridighan organ’gha aylandurilidu (20-, 21- we 23-maddilar).

Bu jemiyetni teshkil qilghuchi her qaysi gurupilar kingiship qarar

qilin’ghan pa’aliyetler mundaq otturigha chiqidu: “Türkistan musteqilliqqa érishtürilishi kérek, wetenning kilechigi Türkistanliqlar teripidin belgilinishi kérek. Qurush pilanlan’ghan musteqil dölet zamaniwiy we milliy armiyige tayinidu. Étiqat erkinliki kapaletke ige qilinidu. Dölet, iqtisadiy, ma’arip we yézilarda xelqning medeniyet sewiyisini östürüshni özige meqset qilidu.”

Türkistan Üchün Küreshler 130

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shöbhisizki, bu ghayilarni emelge ashurush üchün aldi bilen

musteqilliqni qolgha keltürüsh lazim idi. Buning üchün yene jemiyet Semerqent, Xiwe we ferghane rayonlirida urush qiliwatqan basmichi yitekchilerning yénigha meslihetchiler guruppisi iwertish arqiliq ishni bashlighan idi. Buningdiki meqset, basmichi gurupilarni ortaq bir siyasiy sehne etirapida bir yerge keltürüsh hemde élip bériwatqan jengni pilanliq bir shekilde qanat yaydurushni meqset qilatti.

Basmichiliq heriketliri Basmichilar herikiti, Sowét hakimiyitige qarshi qanat yaydurulghan

Türkistan milliy musteqilliq kürishining qUralliq küresh sépini teshkil qilmaqta idi. Qoqan aptonomiyisi Tashkent Sowéti teripidin tarqitiwétilginidin kéyin otturigha chiqqan bu heriket, qisqa waqit ichIdila pütün Türkistan’gha kéngiyip 1930-yillarning kirishlirigiche dawam qilidu. Qoqan muxtariyiti élan qilin’ghan waqitta, hökümet sheher amanliqini saqlash wezipisini ergesh begke tapshurghan idi. Qoqan saqchi bashliqi wezipisige teyinlen’ginidin kéyin “qurbéshi” üniwanini alghan ergesh beg, qoqan aptonomiyisi tarqitiwétilginidin kéyin taqqa chiqip kétip, perghane rayonida Sowét hakimiyitige qarshi qUralliq küresh bashliwétidu. Desliwide qoqan shehiri bilen uning etirapi bilenla cheklinip qalghan bu qozghilang, 1918-yilining otturlirigha kelginide pütkül perghane tewesige kéngiyip kétidu. Shu seweptin qoqan muxtariyitining tarqitiwétilgen küni, basmichiliq herikitining bashlan’ghan kuni dep qobul qilinmaqta.

Sowét da’iriliri, bu heriketni xelq arisida we dunya jama’etchiliki

aldida kichik körsitish üchün “basmichiliq” digen nam bilen tonushturushqa urun’ghan idi. Shundaq qilip bir tereptin yerlik xelqning bu heriketke yardem qilish istigini azaytishqa urun’ghan bolsa, yene bir tereptin xelqaragha bu heriketni adettiki bulangchiliq herikiti qilip körsitishni meqset qilmaqta idi. Sowét da’irilirining bu tür urunushlirigha qarimay, bir mezgil ötkendin kéyin ‘basmichi’ digen bu atalghu esli loghat menisini yoqutup, xelq arisida “musteqilliq jengchiliri” yaki “mujahitlar” digen menini bildüridighan söz ornida

Türkistan Üchün Küreshler 131

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

istimal qilinishqa bashlaydu. Eslide, basmichi yitekchiliri deslepki künliridin tartipla özlirini “qurbéshilar”, küresh pa’aliyetlirini bolsa “qurbéshilar herikiti” dep tonutup kelgen idi. Emma Sowét terepning izchil türde teshwiq qilip kélishi netijiside, “Basmichilar” digen bu atalghu dunya metbu’at sehniside muqimliship, bu rayon bilen munasiwetlik ishlirida keng kölemde qollunush weziyitini barliqqa keltürgen idi.

(resim orni) Basmichilar bilen Sowét da’iriliri ottursida ötküzülgen ténchliq

söhbet sorunliridin bir körünüsh. Perghane shehiri, 1921-yilining yaz ayliri

Basmichiliq herikitining teshkili shekli asasen qoqan xanliqida

yolgha qoyulghan herbi tüzümge asasen tüzülgen idi. On kishilik guruppilargha on béshilar, yüz kishilik guruppilargha yüz béshilar qumandanliq qilatti. Besh yüz kishilik guruppilargha pansadlar mes’ol idi. Qur béshilar üchün eng kamida ming kishilik bir qUralliq qoshun teshkil qilinishi lazim idi. Bir qanche qur béshigha mes’ol bolidighan yitekchiler “leshker béshi” dep atalghan idi. Adette basmichi yitekchiliri xelq ammisining barliq tebiqiliridin kelgen kishilerdin terkip tapmaqta idi. Ularning ichide rayonlargha tewe yitekchiler, diniy kishiler, kona herbiler, sabiq hökümet emeldarliri yaki oqughan jeditchilermu bar idi. Peqet mushu alahIdilikige asasen basmichiliq herikitini Sowét da’iriliri teripleshkinidek undaq fyodal xaraktirige ige bolmay, eksiche xelq ammisining barliq sahelirige wekillik qilidighan bir omumiy xelq herikiti ikenlikini köriwélishqa bolidu. Bolupmu ferghane rayonidiki Basmichilar teripidin otturgha qoyulghan “Türkistan − Türklerningdur”, “Sowét hakimiyiti Türkistandin chiqip ketsun”, “bizge mustebitlerdin tazilan’ghan Türkistan kirek” digendek shu’arliri, bu heriketning asasliq ghayisini toluq ipadilep bermekte idi.

Basmichiliq herikitining Sowétler teripidin qaysi türde

teripleshkenliki frunzéning özi biwaste qizil armiyige élan qilghan bir buyruqida éniq körülmekte idi:

Yoldashlar, Türkistanning ünche-merwayiti dep tonulghan ferghane

ikki yildin artuq waqittin béri qanliq urush meydanigha aylinip

Türkistan Üchün Küreshler 132

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qalmaqta. … bu yerdiki Sowét hakimiyiti qurulghan deslepki yillirida Yawrupaliq we yerlik bolup keng ishchi-déhqanlar ammisini öz etirapigha jelip qilishning ornigha, emgekchiler xelqini özliridin yIraqlashturush üchün qolidin kélishiche heriket qilip kelgen idi. … mölükning kolliktiplashtürülishi ornigha peqet burju’aziye sinipining qolidiki mülüklerni musadire qilish bilenla qalmay, orta halliq déhqanlarnimu bulang-talang qilishqan. … bu jaylarda pa’aliyet qiliwatqan qizil armiye qoshunlirini, inqilapni himaye qilidighan yitekchilerdin bezi kishiler we emgekchi xelq istibdat qUrali süpitide paydilinip ketken. Basmichilar herikiti dep éytiliwatqan bu heriketler, ene shu sewepler tüpeylidin otturigha chiqqan bir herikettur. Shunga, Basmichilarni addi bulangchilar herikiti dep qarimasliqimiz lazim. Eger rastinla adettiki bulangchilarning herikiti bolghinida idi, ularni allimu qachan yighishturup bolar iduq.

Basmichiliq heriketliri asasen alghanda xelq ammisining diniy

hisiyatlirining qozghitilishi we milliy hisiyat asasida küchiyip barghan bir heriket idi. Bu heriketning eng aji*z yéri, ularda ortaq bir siyasiy progirammining yoqliqi idi. Shundaq bolghachqa, bir merkez etirapigha uyushush, ortaq sitiratigiyiler tüzüp chiqish imkaniyiti yoq idi. Orta Asiya milliy awam inqilawiy jemiyetler ittipaqi ortaq bir siyasiy programma tüzüp chiqish, basmichiliq heriketlirini birla yitekchi organ etirapida birleshtürüsh üchün tirishchanliq körsitip baqqan bolsimu tüzük bir netijige érishelmeydu.

1918-yili ferghane rayonida bashlan’ghan basmichiliq herikiti téz

sür’et bilen kéngiyip, 1919-yilining otturlirigha kelginide perghane rayonidiki barliq merkezi sheherler Basmichilarning qoligha ötüp bolghan bir weziyet shekillen’gen idi. Desliwide örgesh qurbéshi teripidin bashlitilghan bu heriket, bir mezgil ötkendin kéyin madaminbeg (muhemmed imin), shir muhemmetbeg qataridiki qabiliyetlik qurbéshilirining otturgha chiqishi netijiside rasa küchip barghan idi. Sowét da’iriliri bu heriketni basturush üchün sofonow, filipow we sipasibowlardin teshkil tapqan bir inqilawiy aldinqi sep teshkl qilidu. Bu rehberlik gurupisi bu ishni kilishtürelmigendin kéyin, qaytidin 5 kishilik inqilawiy komitit teshkil qilip chiqidu. Bu komitit bilen qizil armiye shunche tirishqinigha qarimay bu heriket bésiqmaq turmaq kündin kün’ge küchlinip kéngiyishke bashlaydu. Sowét da’iriliri

Türkistan Üchün Küreshler 133

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan basmichiliq herikitige xatime bergüzüsh üchün téximu keskin tedbir qollinishi lazim dep qaraydu. 1919-yilining otturlirigha kelgende Türkistanda Sowét hakimiyitini saqlap qélish meqsitide “Türkistan fronti” teshkilleydu. Buninggha général frunzéni bash qumandan qilip teyinlishidu. Fronzé, özining sh*tap hey’itini élip 1920-yili fiwralda Tashkentke kélip pa’aliyetlirini bashliwétidu.

1920-yillargha kelgende Türkistan teweside perghane rayoni,

Türkmen sehrasi we Sherqiy Buxara rayoni qartarliq üch muhim basmichiliq rayoni barliqqa kélidu. Qoqan muxtariyiti aghdurulishi bilen teng tunji bolup basmichiliq herikiti otturigha chiqqan perghane teweside ergesh qur béshi, madaminbeg, shir muhemmetbeg we xal ghoja qatarliq kishiler eng dangdar basmichi yitekchiliridin idi. Madaminbegning qoshuni terkiwide aq urus ofitsérliri bilen urus eskerlirimu bar idi. Xiwe xanliqining aghdurilishi bilen teng, jüneytxan bashchiliqidiki Türkmen basmichiliri xarezm jumhuriyitining yéza-qishlaqlirigha chékinip bériwélip shu yerlerde jeng qilmaqta idi. Charjoyda qurulghan mexpi milliy Türkmen komititimu u jaylardiki ushshaq guruppilarni bir merkez astigha yighishqa kirishken idi. Sowétler da’irisi Buxara xanliqini aghduriwétip Sherqiy Buxarani asasen öz tézgini astigha éliwalghan idi. Shuninggha qarimay Semerqent rayoni bilen zerepshan boylirida ushshaq-chüshshek nurghunlighan basmichi gurupiliri heriket qilmaqta idi.

Bezi qur béshilar öz rayonlirida hökümet qurush wastisigha tayinip

téximu küchlük asas tiklesh üchün tirishmaqta idi. 1919-yili 24-sintebir küni madaminbeg Sherqiy Türkistan chégrasigha yéqin bir yer bolghan örkeshtamda perghane waqitliq hökümitini qurup chiqidu. Emma Sowét qUralliq qoshunining tinmay hujum qilishi netijiside besh aydek waqit ötkendin kéyin umu ténchliq söhbitige olturushqa mejbur bolidu. Buninggha oxshaydighan ehwaldin yene birni 1920-yili 3-mart künisi shir muhemmetbeg emelge ashurup, Türkistan waqitliq hökümitidin birni qurup chiqqan idi. Özini eMir’iy leshker’iy islam (islam armiye eMiri) dep élan qilghan shir muhemmetbeg, qoqan xanliqigha oxsh*tilghan hökümet orgini teshkillep chiqidu. Uning üstige yene perghane tewesidiki dangliq kishiler arisidin 12 kishilik bir meslihetchiler kéngishinimu teshkilleydu. Inisi tash muhemmetbegni Afghanistanda turushluq wekili qilip iwertidu. Yene bir inisi bolghan

Türkistan Üchün Küreshler 134

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

roza muhemmetbegnimu Sherqiy Türkistan’gha wekil qilip teyinleydu. Epsuski, rozi muhemmetbeg bu wezipini üstige élish üchün Qeshqerge kitiwatqinida tagh ichide düch kelgen bir qétimliq qar köchüsh hadisiside pütün ademliri bilen qar astida qélip qurban bolidu. Shir muhemmetbeg perghane rayonida urushni ikki yilghiche izchil dawamlashturidu. Andin 1921-yilining sintebirliride düshenbige qéchip bériwalghan eMir se’id alimxanning yénigha bériwilip, u yerde eMir Afghanistan’gha mangidighan waqitqiche uning yénida turup pa’aliyet qilidu. Uningdin kéyin, Basmichilargha kélip qoshulghan Enwer pashaning qéshigha inisi nur muhemmedbegni iwertip, Enwer pasha qanat yaydurghan barliq küreshlerge izchil türde yardem qilip kélidu. Enwer pashaning wapatidin kéyin, shara’itning barghansiri qiyinliship kitiwatqanliqi üchün, inisi bilen birlikte 1922-yilining sintebir éyida Afghanistan’gha ötüp kétishke mejbor bolidu.

(resim orni) Epsanilashqan Basmichilar rehbiri shir muhemmetbeg dostliri bilen

birge: 1. Shir muhemmetbeg; 2. Ukisi, leshker béshi nur muhemmetbeg; 3. Leshker béshi molla hatem; 4. Bash katiwi nezir qabawiy (1922-yili)

1922-yilining axirlirida Türkistan teweside heriket qiliwatqan

Basmichilarning omumiy sanini atmish ming etrapida, ulargha qarshi turush üchün Sowét da’irilirining bu jaylargha yötkep aparghan esker sani yüz ming etirapida dep xatirlen’gen. Enwer pashaning qoshulishi bilen Sherqiy Buxara tewesi basmichiliq herikitining merkizige aylinip, basmichiliq heriketlirimu xelq’araliq siyasiy mesililer kün tertiwige kirgen idi. Bu rayon’gha qiziqidighan barliq döletler Enwer pashaning bu jaylardiki barliq herikitini yéqindin küzitip kelmekte idi. Enwer pasha özining urush tejribisini toluq ishqa sélip, qisqa waqit ichIdila bu jaylarni öz tesir da’irisige éliwalghan idi. Bu jaylardiki Ibrahim laqaybegdin bashqa barliq basmichi küchliri ichide önümlük hemkarliq tiklen’gen idi. Fuzeyl mexdum, éshan Sultan we döletmendbeg qatarliq qur béshilar Enwer pashaning rehberliki astida küreshni dawamlashturup kelmekte idi. Bu jeryanda, Enwer pasha Afghanistan eMiri amanullaxan bilen dostane munasiwet tikligen idi. Yene bir tereptin, yüz bériwatqan bu hadisiler Sowét da’irilirini bu jaylargha téximu köp esker yötkesh, Enwer pashagha yardem bérish éhtimali

Türkistan Üchün Küreshler 135

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolidighan barliq sahelerge küchlük bésim ishlitish weziyitinimu keltürüp chiqarghan idi. Uruslar shu arqiliq 1922-yilining otturlirigha kelgiche sabiq Buxara eMiri tereptari bolghan Basmichilar yitekchilirini Enwer pashadin ayriwitish üchün tutush qilidu. Bu jeryanda Afghanistan eMirining tutqan siyasetlirimu ulargha paydisiz terepke qarap özgermekte idi. Yüz bergen bu türdiki qiyinchiliqlargha qarimay, Enwer pasha urushni qet’iy ching turup dawamlashturmaqta idi. Epsuski, beljiwan uning baralaydighan eng axirqi menzili bolup qalidu. Enwer pasha, 1922-yilining 4-awghusit künisi bir qétimliq urus hujumida shéhit bolidu. Enwer pashaning wapati basmichiliq heriketlirining asasen tarqilip kétishige sewep bolidu. Uning ornini alghan haji semiyning körsetken pütün tirishchanliqliri bu xil tarqilishning aldini élishqa yétishmey, basmichiliq herikiti 1923-yilidin kéyin özining burunqi küch qudritige zadila érishelmeydu.

Ichki-tashqi qiyinchiliqlirining mutleq köp qismidin qutiliwalghan

muskwa da’iriliri, Türkistan tewesidiki basmichiliq heriketlirini toluq yoqutush iradisige kélip 1923-yilining béshida Türkistan tewesige zor miqtarda qizil armiye qoshunlirini yötkeshke kirishidu. Yene shu yilisi Sowétler ittipaqi armiyisi bash qomandani s. S. Kaménéwning Türkistan’gha kilishi, bu yerdiki Basmichilargha qarshi urushqa biwaste qumandanliq qilghanliqi, Sowét da’irilirining bu ishqa alahide ehmiyet bergenlikini körsitip bermekte idi. Yene bir tereptin, Sowét da’iriliri basmichiliq heriketlerge qiliniwatqan yardemlerni cheklesh üchün xelqning könglini élishqa ehmiyet bérilishi kireklikini tonup yetmekte idi. Rusiye kompartiye merkezi komititining Türk biyrosi küchlük naraziliq qozghiwetken weqpe mülüklirini musadire qilish qararigha tüzitish kirgüzidighanliqini élan qilidu. Shuningdek yene islamiy oqutush mu’esselirini qaytidin échiwétish hemde sheri’et mehkimilirining pa’aliyet qilishigha yol qoyidighanliqinimu élan qilidu. Chiqirilghan bu qararlar bilen birge, yéngi iqtisadiy siyasetliri (n. É. P) ni muzakirige qoyushi xelqning naraziliqlirini tinjitish hemde bolshéwiklar hakimiyitige bolghan öchmenliklerni azaytish rolini oynaydu.

(resim orni)

Türkistan Üchün Küreshler 136

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Tilla qari medrisisining qorosida teshkillen’gen birla qarilighuchi we sotchidin teshkil tapqan Sowét ochuq sot mehkime meydanidin bir körünüsh. Semerqent, 1923

(resim orni) Mehkimide sotqa tartilghan Basmichilardin bir körünüsh.

Semerqent, 1923 1923-yilining axirlirigha kelgende basmichi guruplarning köp qismi

tarmar qilin’ghan weziyet shekillen’gen idi. Basturulushtin aman qalghan basmichi yitekchilirining bir qismi Sowét qUralliq küchlirige teslim bolidu. Yene bir qismi bolsa tarqaq shekillerde ushshaq gurupilar halida küreshni dawamlashturidu. Sherqiy Buxara rayonidiki laqay Ibrahimbeg, Türkistan teweside jüneytxan qatarliqlar rusiyiliklerge qarshi kürishini yene bir qanche yil dawamlashtUralighan yitekchiler idi. Emma yiterlik derijide arqa sep teminat yardimige érishelmigen, öz ichidimu birer siyasiy birlikke kapaletlik qilalmighan basmichi gurupilar mexsus herbiy telim-terbiye körgen muntizim armiye aldida muweppeqiyetke érishelishi mumkin emes idi. Shundaq bolghachqa, qalghan Basmichilarmu kéyinki yillarda Afghanistanni asas qilghan halda Iran we Sherqiy Türkistan qataridiki xoshna ellerge ötüp kétishke mejbor bolidu. 1926-yilining bahar aylirighiche Sherqiy Buxarada rusiyiliklerge qarshi küreshni dawamlashturup kelgen Ibrahim laqaybeg, shu waqittiki künlirini mundaq xatirilep qaldurghan idi:

Yiterlik derijide qUral-yaraq we oq-dora, urushqa qatnashturghidek

adem küchimiz bolmighachqa, Sowét teweside tirkiship turiwérishning qilche ehmiyiti qalmighan idi. Bir bulunggha qistap qoyulghan ehwalda idim. Axirida mangghidek birla yol qalghan bolup, chégradin ötüp Afghanistan terepke ötüp kitishtin bashqa charem yoq idi. Axiri yénimdiki 50 neper yigitlirim bilen birge chégradin chiqip kétishke mejbor boldum.

Türkmen sehraliridiki epsaniwi Basmichilar yitekchisi jüneytxanmu

1928-yilisi eskerlirini élip awal Iran terepke, u yerdin yene Afghanistan’gha ötüp kétidu. Shundaq qilip Türkistan teweside 1918-yilidin buyan dawamliship kéliwatqan qUralliq milliy musteqilliq kürishi

Türkistan Üchün Küreshler 137

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

asasiy jehettin axirlashqan hisaplandi. (Türkistandin chet’elge chiqip ketken basmichi yitekchiler dawamlashturiwatqan qUralliq küreshler heqqide amu deryasining u qétida digen bapqa qaralsun − aptorning izahati)

Türkistandin chet’elge köchler Türkistandin qéchip chiqip chet döletlerde qanat yaydurulghan

siyasiy küreshler asasen ziyaliylar teripidin qanat yaydurulghan heriketler idi. Bu kishiler teripidin barliqqa keltürgen pa’aliyetlerning mutleq köp qismi Türkistanliq mujahitlar bilen muhajirlar turiwatqan döletlerge merkezleshkenliki körülmekte. Fransiyidin bashqa ellerde bu xil pa’aliyetler omumiy yüzlük qanat yaydurulmaqta idi. Ene shu seweptin, 20-esirning béshidin tartip Türkistandin chet döletlerge qarap köch-köch heriketlirining sewepliri bilen alahIdilikidin toluq xewerdar bolghinimizda, chet döletlerde qanat yaydurulghan küreshlerni téximu yaxshi chüshinip alalaymiz.

1900-yillarning bashliridin bashlan’ghan tunji chong köchüsh

dolquni, 1916-yilisi charrusiyige qarshi qanat yaydurulghan qozghilanglardin kéyin körülidu. Ikkinchi qétimliq chong köch-köch, basmichiliq heriketliri köpeygen yillarda yüz béridu. Üchünchi qétimliq köchüsh dolquni Sowétler ittipaqida kolliktiplashturush herikiti bashlan’ghan yillarda yüz béridu.

1916-yilidiki Sherqiy Türkistan’gha qarap köchüsh yüz bergen

chong köch-köchni hisapqa almighanda, sowetler ittipaqi dewridiki barliq köchüsh heriketliri asasen alghanda Afghanistan’gha, bolupmu shimaliy Afghanistan’gha qarap yüzlen’gen idi. Türkistanliq köchmenlerge nisbeten Afghanistanning bunche jelip qilarliq bolishigha asasen tüwendikiche tarixiy we joghrapiyilik jehettiki bir qanche türlük amil sewepchi bolmaqta idi.

14-esirlerde Orta Asiyada tömür teripidin qurulghan chaghatay

impiratorliqi uning oghli babur dewrige kelginide parchilinip kétidu. Sheybani özbekxan’gha qarshi urush qiliwatqan babur shah, bu

Türkistan Üchün Küreshler 138

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

urushta yéngilip orta Asiyadin chiqip kétishke mejbor bolidu. Babur Hindistan’gha ketkinidin kéyin, amu deryasining jenobigha ötken sheybani özbekxan bu rayondiki Qunduz, bedexshan, Belx we hérat qataridiki sheher döletlirini bésiwalidu. Andin kéyin gherbke yüzlinip Irandiki safawilar sulalisigha qarshi urush qilidu. 1510-yilqi merwi urushida yéngilip jeng meydanida öltürilidu. Sheybani özbekxanning ölümidin kéyin bu jaylarda uzun’gha sozulghan urushlar yüz bérip, her qaysi özbek gurupliri amu deryasining shimal we jenub terepliride bir qanche xanliq qurup chiqishidu. Jenubta, yeni bügünki shimali Afghanistanda qurulghan özbek xanliqliri ushshaq sheher döletlirini shekllendürgen idi.

18-esirning otturliridin bashlap hindiqush taghlirining jenubida bir

Afghanistan döliti shekillenmekte idi. Hindiqush taghlirining jenubidiki peshtu qebililirini tizginlep turiwatqan Exmet shah durrani, 1759-yili hindiqushning shimaligha yürüsh qilip Belx shehirini bésiwalghan bolsimu, u yerlerde uzun’ghiche put tirep tUralmaydu. Texminen on yildek waqit ötkendin kéyin, Buxara xani Exmet shah amu deryasining jenobigha hujum qilip Belx shehirini qayturiwalidu. Shundaq qilip bu jaylar Buxara xanliqining hakimiyiti astigha ötken idi. Exmet shahning wapatidin kéyin bu jaylarda barliqqa kelgen hökümetsizlik weziyiti Qunduz, tashqorghan we sem*n’gan qataridiki sheherlerde qaytidin ushshaq özbek xanliqlirining otturigha chiqishini keltürüp chiqiridu. Emma bu ushshaq sheher döletliri öz’ara tinmay jidelliship kelmekte idi. Bu xil weziyettin paydilan’ghan afghan eMiri dost muhemmetxan, 1859-yilisi amu deryasining jenobidiki ushshaq özbek döletlirini tarmar keltürüp bu jaylarning igidarchiliq hoquqini qolgha kirgüziwalidu. Shundaq qilip, jenubiy Türkistan tewesi siyasiy jehettin afghan Türkistani haligha kélip qalidu.

1880-yilisi, afghan padishasi bolghan eMir abduraxmanxan,

shimaliy Afghanistan’gha, yeni afghan Türkistanigha qarita bir qétimliq peshtulashturush siyasitini yolgha qoyushqa kirishidu. Shimaliy Afghanistan’gha peshtu köchürüsh ishi mundaq ikki xil shekilde ijra qilin’ghan idi: eMir abduraxman, texminen yigirme yil dawam qilghan hakimiyet üstide turghan mezgil ichide, her qandaq birer bahane sewep bilen téchliqni buzghan peshtu qebililirining yer we mal-mölklirini musadire qiliwalatti. Andin bu peshtu qebililirini

Türkistan Üchün Küreshler 139

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

sürgün qilish namida shimaliy Afghanistan tereplirige yolgha salidu. Uning yene bir xil peshtu köchürüsh usuli, öz ixtiyari bilen bu jaylargha köchüp bérishni xalaydighan peshtularni righbetlendürüsh idi. Afghan Türkistanigha köchüp bérishni xalaydighan peshtulargha yol rasxoti bérish, baj-siliqlardin kéchirim qilish we yer texsim qilip tériqchiliq ishlirigha lazimliq shert-shara’itlargha kapaletlik qilish qataridiki étiwarliq siyasetlerni yolgha qoymaqta idi. Uning yolgha qoyghan bu xil assimilatsiye qilish siyasiti yerlik peshtu hökümdarlarning zorluq-zombiliqliri bilen qoshulup, yerlik xelq ichide bekla küchlük naraziliqlarning kélip chiqishigha sewepchi bolghan idi.

EMir abduraxman keng kölemlik peshtulashturush siyasitini yolgha qoyup kelginige qarimay, 20-esirge kirgen waqitlarda shimaliy Afghanistanning hérat, Meymene, shibirghan, Mazari sherip, kataghan we bedexshan qatarliq wilayetliri yenila “jenubiy Türkistan” digen namigha uyghun nopus terkiwini saqlap kelmekte idi. Yeni, bu jaylarda yenila nopusining mutleq köp qismini Türki qewimliri teshkil tapmaqta idi. Shundaq bolghachqa, Afghanistan’gha barghan Türkistanliqlar örpe-adet jehetlerde qilchimu yatliq hés qilishmaytti. Bu jaylarning Türkistanliq köchmenlerni özige tartip kélishidiki yene bir sewep, bu yerler joghrapiyilik jehettin shimaliy Türkistan’gha chigradash qoshna yerler bolghanliqi idi. Afghanistan, Türkistan chölliridin tartip ta Buxara eMirliki bilen Türkistan bash gobérnatorluqinimu öz ichige alghan Türkistan zéminlirige qoshna idi. Bu xil chégradashliq munasiwet ta Sherqiy Türkistan’ghiche sozulghan idi. Chégra siziqi shimalda qaraqurum chöli, otturda amo deryasi we sherq teripide ötkili bolmaydighan tebiy tosaq bolghan Pamir taghliridin ibaret tebi’iy chégralar bilen qorshalghan idi. Bundaq bir rayonni chégraning her ikkila teripidiki hökümetler asanliqche tizginlep kitelmeytti. Shundaq bolghachqa Türkmen chöllirini bésip ötüp hérat bilen Meymene shehirige bérish, amu deryasidin ötüp mezari sherip bilen kataghan wilayetlirige bérish, Pamir taghliridin ötüp bedexshan wilayitige bérish bekla asan idi.

Türkistanliq köchmenlerning Afghanistanni tallap élishigha sewep

bolghan yene bir amil, bu elning diniy muhiti idi. Afghanistan musteqil bir islam döliti bolghanliqi, suniy mez’hipi asasliq mez’hepni teshkil qilghanliqi oxshash bir muhittin kelgen Türkistanliqlar üchün heqiqetenmu alahide jelip qilish küchige ige idi. Yene bir xoshnisi

Türkistan Üchün Küreshler 140

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolghan Sherqiy Türkistan Xitaylarning hakimiyiti astida, Iranda shiye mez’hibi asas orunda turghachqa, Afghanistandiki bu xil weziyet öz yurtidikige oxshash alahIdilikke ige idi. Shu sewebler tüpeylidin Türkistandin qoshna ellerge köchüshlerde Afghanistan’gha köchüsh birinchi orunda turatti.

Birinchi qétimliq köch-köch: 1916-yilqi qozghilang dewri 1916-yili charRusiye da’irilirining Türkistanliqlarni herbiy ishchi

ornida aldinqi sepke iwertimiz dep uqturush chiqirishi Türkistan xelqining küchlük naraziliqini qozghiwitidu. Eslide uzundin béri sürkilish we naraziliq hisiyatliri dawamliship kelmekte idi. Charrussiye hükümdarliri awal qazaq-qirghiz dalaliridin bashlap uruslarni köchürüp nopus nisbitini özgertish siyasitini pütün Türkistan tewesige kingeytishke kirishken idi. Hosulluq yerlerni tartip alghan uruslar öz hakimiyitini arqa tirek qilip, igelliwalghan yerlerde yerlik xelqqe qarita éghir zulum we assimilatsiye siyasitini yolgha qoyup kelmekte idi. Russiyilik ghojayinlar yerliklerni mejbori emgekke sélishi, qattiq ishlitip az heq bérish bilenla qalmay, yene éghir baj-siliq sélish siyasiti yerlik xelqni jénidin jaq toyghuziwetken idi. 1916-yilining 8-iyon künisi Rusiye hökümiti shu waqitqiche yerliklerni herbilikke almay kelgen idi. Del shu yilisi Türkistanliqlarni herbi ishchi süpitide aldinqi seplerde ishlitish üchün eskerlikke tutush boyriqini chiqiridu. Bu boyruqqa bina’en Türkistan gobérniyisi tewesidin 250 ming, qazaq dalasi gobirnatorlighidin 234 ming bolup texminen yerim milyon neper herbi ishchi yighish telep qilinidu. Herbilikke tizimlitish jeryanida xojent shehiride bashlan’ghan qozghilang, qisqa waqit ichIdila pütün memliketke kéngiyip kétidu. Yettisu teweside bashlan’ghan urus köchmenliri yerlishiwalghan yerlerdiki toqunushlar tizlikte kéngiyip chong bir qozghilanggha aylinip kétidu. Général kropatkin yitekchilikidiki urus qUralliq qisimliri qozghilangni 1917-yilining fiwral aylirigha kelginIdila aran basturup bolalaydu. Emma bu basturushlarda Türkistanliqlar bekla éghir bedel töleydu. 6 ay dawam qilghan qozghilangda, ölgen uruslarning sani 5~6 minggha yetmigen bolsa, yalghuz pishpek tewesIdila 30 mingdin artuq qirghiz öltürilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 141

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan tewesi boyiche öltürülgen yerliklerning sani yüzmingdinmu éship kétidu.

Qozghilang basturulghandin kéyin, 200 mingdek Türkistanliq

rusiyining sibiriye qataridiki jaylirigha sürgün qilinidu. Qozghilang eng qattiq bolghan yettisu rayonida yerlik xelqning kamida yüzde 30 pirsent qismi qirip tashlan’ghan idi. Bunche éghir wehshilikler yüz bergechke, xelqning bir qismi yürtlirini tashlap bashqa ellerge qéchip kitishke mejbor bolidu. 1916-yilqi qozghilang jeryanida texminen yérim milyondek Türkistanliq chigradin qéchip ötüp Sherqiy Türkistan tewesige panaliq tiligenligi melum. CharRusiye hökümdarliri bu xil weziyettinmu ustiliq bilen paydilinidu. ChaRusiye da’iriliri öltürülgen, sürgün qilin’ghan we yürtidin ayrilip qoshna ellerge panaliq tilep qéchip ketken Türkistanliqlardin qalghan yerler bilen ularning mal-mülkini islawyan köchmenlirige mukapat qilip tarqitip béridu.

Ikkinchi qétimliq köch-köch: basmichiliq dewri Türkistanda Sowétler ittipaqigha qarshi qanat yaydurulghan

qUralliq küreshler aji*zlishishqa bashlighan waqitlarda, basmichi gurupiliri bilen birge nurghun sanda Türkistanliq wetinidin qéchip kétishke mejbor bolghan idi. Sowétler ittipaqi teripidin 1922-, 1924- we 1926-yillirida ilan qilin’ghan istatistikiliq sanliq melumatlardin qarighanda, Türkistan téritoriyisi boyiche köch-köch we qirghinchiliq sewebidin körünerlik miqtarda nopus aziyishi barliqqa kelgenligini köriwilish mumkin. Basmichiliq herikiti eng küchlük yüz bergen Türkmen dalaliri, Sherqiy Buxara rayoni bilen perghane wadisi qataridiki rayonlardimu köch-köch herikiti xéli köp yüz bergenligi körülmekte. Bu dewirdiki hijret dolquni asasen alghanda yérim charwuchiliq bilen shoghullinidighan özbek guruppiliri (laqay, dorman, qataghan, kon’grat, qarluq, taz we bashqilar), Türkmen qewmliri (bolupmu ersari we seriq) we Sherqiy Buxara teweside yashaydighan tajik qatarliqlarnimu öz ichige almaqta idi. Yalghuz Buxara eMirliki teWelikidinla hijret qilghanlarning sani bir milyon etirapida ikenligini Sowétler ittipaqi menbeliridinmu körüwélish mumkin. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 142

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

köchkenlerning asasiy qismi özbekler bilen tajiklardin teshkil tapmaqta idi.

(resim orni) 4- xerite. Türkistanni siyasiy jehette parchiliwétishtin kéyin barliqqa

kelgen eng axirqi körünishi we Türkistandin chet döletlerge qarap qéchish yolliri

Sherqiy Buxaraning chégragha yéqin rayonliri (bügünki Tajikistan −

aptorning izahati) Türkistanning ichki qisimliridin kelgenler üchün chégradin ötiwélishta köwrüklük rol oynimaqta idi. Shuningdek bu yerler eng köp köch-köch bolghan yerleridin birsi idi. Buxara eMirligining Sherqiy qismni teshkil qilidighan Tajikistanda, 1917-yilidiki omumiy nopus statistikisigha qarighanda 1374685 nopus bar bolup, 1926-yiligha kelgende, bu san 831180 ge chüshüp qalghan. Mundaq éytqanda, yalghuz Tajikistandikila azalghan nopus sani 543505 kishige yetken. Sowétler ittipaqining yene shu qétimliq nopus istatistika reqemlirige asaslan’ghanda, bu muddet ichide surxan deryasi tewesidin asasi qismini özbekler teshkil qilghan 44 ming öylük (texminen 206800 kishi) amu deryasidin ötüp ketken. 1920-yilliri boyiche qaratékin tewesidin wahsh wadisi arqiliq Afghanistan’gha 1300 qirghiz öyligi (texminen alghanda 6500 nopus) chigradin ötüp ketken. Sherqiy Pamir tewesi arqiliq Afghanistanning bedexshan tewesige ötüp ketken qirghiz Türkilirining sanimu 200 öylük (texminen alghanda 1000 kishi) etirapida idi. Türkmenler bolsa adette qaraqum chöli arqiliq Iranning Türkmen rayonigha, u yerdin shimali Afghanistan’gha köchken idi. 1926-yilining kirishliride shimali Afghanistan’gha ötken Türkmen sani 42580 qosh dep körsitilmekte. Her bir qosh − öylükte ottura hisap bilen 5 jan nopus bar dep qobul qilin’ghinidimu Afghanistan’gha 250 ming etirapida adem qéchip ketken dep élishqa bolidu. Iranning Türkmen tewesige köchüp chiqqanlarning sani heqqide éniq bir melumat yoq.

Afghanistan’gha köchüp ketken Türk qewimlirining nisbitige

qaraydighan bolsaq, özbekler birinchi orunda turidighanliqini körüp alalaymiz. Uningdin qalsa Türkmenler bilen tajiklar köp sanliqni teshkil qilmaqta. Yürtidin ayrilghan qirghizlar bilen qazaqlarning sanini bulargha sélishturghanda bekla az diyish mumkin. Basmichiliq herikiti

Türkistan Üchün Küreshler 143

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

dewride Türkistanda yüz bergen köch dolquni, asasen alghanda Afghanistan’gha köchüshni asas qilghan idi. Iran bilen Sherqiy Türkistan’gha köchüshler bolsa ikkinchi we üchinchi orunda turatti. Bolshéwiklar inqilabining axirlirida bashlinip, basmichiliq herikiti boyiche dawam qilghan bu köchüshning sanliq melumatigha munasiwetlik éniq bir reqemni otturigha qoyushning imkaniyiti yoq diyerlik. Shundaqtimu herxil menbelerde körsitilgen sanliq melumatlarning otturche qimmitini élip hisaplighandimu, eng kamida 1.5~2 milyondek Türkistanliqning wetinidin ayrilip chet döletlerge qéchip kitishke mejbor bolghanliqini köriwélish mumkin.

Üchinchi qétimliq hijret dolquni: kolliktiplashturush dewri Sowét da’iriliri Türkistanda basmichiliq heriketlirini basturup

bolghinidin kéyin hakimiyitini mustehkemlep siyasiy, ijtimaiy we iqtisadiy saheler boyiche yéngi wezipilerni belgilep ijra qilishqa kirishidu.

Bu wezipilirining ikkisi siyasiy sahediki wezipiler idi. Uning birsi

bolghan Türkistan tewesidiki Türkilerni qewmler boyiche türlerge ayrip yéngi jumhuriyetler teshkil qilish layihisini küntertipke qoyushidu. 1924-yilining 14-öktebir künisi s s j i (Sowét sotsyalistik jumhuriyetler ittipaqi, yaki s s s r, − t) merkezi ijra’iye komititi yighin chaqirip, 1917-yilidin buyan mewjutlughini saqlap kiliwatqan Türkistan aptonomiyilik Sowét sotsiyalistik jumhuriyetlirini tarqitiwitish qararini alidu. Türkistan teweside qurulidighan jumhuriyetlerning asasi shu yilining may éyidin bashlap teyyarlinishqa bashlan’ghan idi. Sintebir éyigha kelgende chaqirilghan Buxara we xarezm xelq jumhuriyetliri özlirini özliri emeldin qaldurghan (!) liq qararini élishidu. Bu ishlar yüz bérip üzün ötmey, bu ikki xelq jumhuriyitining tiritoriyisi üstide Özbekistan bilen Türkmenistan digen ikki sotsyalistik jumhuriyetni peyda qilish qarari élinidu. Shuningdek yene Qazaqistan tewesidimu bir Qirghizistan jumhuriyiti bilen uninggha qarashliq yene bir qaraqalpaq oblasti teshkil qilinidu. Teshkil qilin’ghan qirghiz aptonom oblasti bolsa Rusiye pidiratsiyisige biwaste qaraydighan qilip belgilinidu. Bu aptonomiyilik rayon, 1926-yilining may éyida qirghisitan Sowét sotsyalistik jumhuriyiti derijisige kötürilidu. Qaraqalpaq oblasti bolsa, awal Rusiye jumhuriyitige (1932-yilighiche), andin kiyin Özbekistan jumhuriyitige (1936-yili) ge qaraydighan qilinidu. Özbekistan’gha

Türkistan Üchün Küreshler 144

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qaraydighan qilip teshkillen’gen Tajikistan oblastimu 1929-yilining dikabir éyida jumhuriyet derijisige östürilidu. Shundaq qilip, 1930-yillargha kelginide sabiq Türkistan téritoriyisi üstide Türkistan digen uqumni eslitidighan hichqandaq bir organ qaldurulmaydu.

Ijtima’iy sahede bolsa, Musulman Türk jama’eti noqtisidin alghanda

intayin muhim ehmiyetke ige bolghan üch organni tel-tüküs özgertish herikiti bashlinidu. Tarixtin buyan Türk qewimlirining ijtima’iy tüzülüshni teshkil qilalishining asasiy bolghan weqpe organliri 1930-yilisi chekliwitilip, weqpining barliq yer we mal-mülkliri musadire qilinidu. Basmichiliq dewride pa’aliyetlirige köz yumup kélin’gen sheri’et qazixaniliri 1927-yilining 21-sintebir künisi ilan qilin’ghan bir qarar bilen emeldin qaldurilidu. Bundin kiyin hemme yerde Sowét qanunliri küchke ige qilinidu. 1924-yili qurulghan, emma ichki qalaymaqanchiliqlar sewebidin pa’aliyitini dawamlashtUralmay kelgen xudasizlar jemiyiti aktip halgha keltürülüp diniy ishlar cheklinishke bashlinidu. Bu jeryanda erep élpbesi emeldin qaldurulup, uning ornigha islawiyan élipbesini ishlitish qarar qilinidu.

Sowét hakimiyiti, 1928-yili 5 yilliq bir iqtisadiy pilanni ijra qilishqa

kirishidu. Barliq yer we mal-charwularni dölet mülki dep ilan qilip, xususiy mülük emeldin qaldurulidu. Yiza’igiliki bilen charwuchiliq ishliri kolxoz bilen sowxozlar wastisi arqiliq ishlinidighan bolidu. Undin bashqa yene Özbekistandin bashlap barliq jumhuriyetlerning sughurushqa bolidighan yerliride kiwez térishni kingeytish qara qilinidu. Buning netijiside éghir tebi’iy apetler barliqqa kilishke bashlaydu. Barliq saheler buyiche husul aziyip kétish hadisiliri körülüshke bashlaydu. Dihqanlar mal-charwilirini döletke tapshurup bergendin köre öltüriwitish yolini talliwalidu. Bundaq weqelerge asasen Sowét da’iriliri qaytidin jazalashni yolgha qoyup, yüz minglighan kishini qamaqqa alidu yaki sürgün qiliwitidu. Sowétler ittipaqining barliq bulung-puchqaqliri, bolupmu Türkistan teWeliride körülüp baqmighan éghir qEhetchilik we acharchiliq yüz biridu. Bir qisim yerlerde ushshaq-chüshshek naraziliq weqeliri körülgendek qilsimu, bu türdiki weqeler tizlik bilen basturiwitilidu.

1930-yillirining yene bir alahIdiligi shuki, kompartiye ezasi bolup

hakimiyet organlirini qurup chiqish jeryanida wezipe ötigen

Türkistan Üchün Küreshler 145

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

jeditchilarni tazilash weqeliri körülidu. 1929-yilidin bashlap yolgha qoyulghan stalin térrorchilighi, 1938-yillargha kelginide eng yoquri pellige yétip milyonlighan adem basturiwitilidu.

Yüz bergen bu hadisilar Türkistan xelqining bir qismini yene bir

qitim xoshna ellerge qarap qéchip chiqishigha mejburlaydu. Bu qétimliq köch-köchte sheherliklerning qéchishi asasliq orunda turghan bolup, bu qéchishning asasliq sewebi − dini örpe adetlirini birer Musulmanlar muhiti ichide dawamlashturush pursitini qolgha keltürüshni meqset qilghan déyish mumkin. Bashqiche qilip éytqanda, heqiqiy hijiret déyishke bolatti. Afghanistan’gha qachmaqchi bolghanlar chigragha yéqin yerlerdiki kolxoz we sowxozlarda ishleshni ixtiyar qilghan kishilerdin bolishi lazim idi. Ular bu yerlerde bir mezgil ishligendin kiyin purset kelgen haman chigradin qéchip chiqishatti. Ushshaq guruppilar buyiche yüz bergen bu türdiki qéchish heriketliri jeryanida, amu deryasidin kichip ötüshke urun’ghan nurghunlighan Türkistanliq, chigra mudapiye qisimliri teripidin qirip tashlan’ghan idi. Qachquchilar yenila burunqi waqitlardikidek asaslighi Afghanistanni tallap alghan bolsa, yene bir qismi Iran bilen Sherqiy Türkistanni tallap élishqan idi. Chet’elge qarap bundaq qéchish heriketlirining kün sayin köpiyip bérishigha egiship, otturluqta éghir derijide ish küchi yitishmeslik hadisiliri körülüshke bashlaydu. Bundaq bir weziyettin ensireshken Sowét da’iriliri buning aldini élishqa kirishidu. 1930-yillardin bashlap chigra boyliridiki tekshürüsh ishlirini tedriji shekilde kücheytip, 1938-yiligha kelginide chigradin qéchip ötüsh asasen mumkin bolmaydighan derijige keltürilidu.

Amu deryasi yolidin paydilinip Afghanistan’gha qéchip chiqqan

özbek muhajirlar Mazari shérpke we qataghan wilayetlirining imamsahip, Qunduz, baghlan, xan’awat we Belx qatarliq sheherlerge zichIraq merkezlishidu. Tajiklar bolsa bedexshan wilayiti bilen uning merkizi bolghan peyzawatni asas qilip qéchip chiqqan idi. Qaraqum chölining ottur qisimliridin qéchip ötken Türkmenler adette hérat bilen Meymene wilayetlirige, bolupmu chigragha yéqin turidighan endxoy shehirige qarap qachqan idi. (1964-yilidin burunlarda shimali Afghanistanning memori bölümliri gherptin sherqqe qarap hérat, Meymene, sibirghan, Mazari shérp, qataghan we bedexshan sheherliri bolup ayrilatti. Kiyinche yéngi teshkili organlargha ayrilip, bir

Türkistan Üchün Küreshler 146

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qisim wilayetlerning namliri özgertilip, wilayet sanlirimu köpeytildi. Bügünki körünishi boyiche shimali Afghanistan faryab, jüzjan, Belx, sem*n’gan, Qunduz, tahhar, baghlan we bedexshan wilayetliridin teshkil tapmaqta. − aptorning izahati) Iran terepke ötken Türkistanliqlar meshhetni merkez qilghan halda hezer déngiz boylirigha sozulghan Türkmen rayonlirigha yighilip jaylishidu. Sherqiy Türkistan’gha qarap qachqanlar Qeshqer tewesini talliwélishqan idi.

Ikkinchi bab

Bolshéwiklar inqilawidin ikkinchi dunya urushighiche: Musapirliq ichide ötken yillar

Wijdanim bilen qesem qilimenki, Türkistan azatlighi üchün, ulugh

we azat Türkistan ghayisi üchün bel baghlighan Türkistanliqlarning millet we qebile perqige qarimastin birliship, Türkistan milliy birlik yoli bilen azatliqqa, bextke we sa’adetke érishken’giche barliqim bilen jan tikip xizmet qilimen. Jemiyetning sirini saqlaymen, bu yolda jénim pida bolsun. QUralgha, milliy bayriqimizgha yaki qur’an kerimge qolumni qoyup, jemiyet ezaliri aldida bergen qesimimge xiyanet qilghidek bolsam, qénim bu qUralning heqqi bolsun. …

Türkistan milliy birlik teshkilatigha qobul qilinidighan namzatlarning

qesemnamisidin …

Amu deryasining u teripide Bir döletning teghdiri, u döletning joghrapiyilik orni bilen zich

munasiwetlik. Kichik bir dölet üchün éytqanda, uning chong döletler bilen xoshna bolup qélishi her da’im tehdit astida yashashqa mejbor digenlik bolup, bu döletning tarixiy tereqqiyati ene shu chong döletler teripidin belgilinidu. Emma bekla az körülidighan bolsimu bir qisim

Türkistan Üchün Küreshler 147

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ehwallarda chong döletler bilen xoshna bolup qélish belkim kichik dölet üchün paydiliq bolup qélishimu mumkin. Adette chong döletler bir-birsi bilen biwaste xoshna bolup qélishni anche bek xalap ketmeydu. Eger biwaste xoshna bolup qélish éhtimali körülgidek qilsa, ottursigha birer boshluq dölitidin birni saqlap öz’ara sörkilish ihtimalidin saqlinishqa tirishidu. Afghanistan, ene shundaq ikki chong döletning arisini ayrip turush üchün saqlinip qalghan kichik döletlerdin biri déyish mumkin.

(resim orni) 5-xerite. Türkistanliq muhajirlarning shimaliy Afghanistanda

jaylashqan noqtiliq orunlar Afghanistan téritoriyisining bir teripide 19-esir boyiche Asiyagha

qarap tiz sür’et bilen kingiyip kitiwatqan charRusiye, yene bir teripide bolsa, Hindistanni mustemlikisi qiliwalghan küchlük En’giliye impiriyisi jaylashqan idi. Afghanistan, ene shu ikki chong dölet ottursida qistilip qalghan aji*z bir dölet idi. Bashqiche qilip éytqanda, charRusiye bilen En’giliye impiriyisi ottursidiki lazimliq boshluq éhtiyaji we öz’ara biwaste uchurushup qélishtin saqlinish zörüriyiti, Afghanistanning mewjut bolup turishining asasi amili bolup qalghan idi. 19-esir buyiche bu yerlerde dawamliship kelgen toqunushlar, 20-esirning bashlirigha kelgende asasen muqimliship qalidu. Shundaq qilip bu ikki chong küch, bu boshluq dölitining mewjut bolup turushigha birdek maqul kilishken idi. 1907-yili En’giliye impiriyisi bilen charrussiye ottursida pétirburgta imzalan’ghan kilishimnamige asasen, Iran rusiyining tesir da’iriside bolidighan, tibet bolsa En’giliyining tesir da’irisige tewe qilin’ghan, Afghanistan bularning ottursida musteqil bir dölet bolup turishi qobul qilin’ghan idi. Bu shertnamigha asasen, Afghanistanda herqandaq bir chet’el küchi turghuzulmaslighi shert idi. Shuningdek yene bu dölet tashqi munasiwet jehetlerde En’giliyige qaram qilin’ghanliqi üchün, En’giliye da’irilirining ruxsiti bolmay herqandaq bir xelqaraliq munasiwet tikliyelmeydighanlighi belgilen’gen idi. Shöbhisizki, bundaq bir weziyet Afghanistanda hakimiyet yürgiziwatqanlargha nisbeten bek maqul bir ehwal hisaplanmaytti.

Emir abdiraxmanning wapatidin kiyin hakimiyet üstige chiqqan

chong oghli hebibullaxan, birinchi dunya urushi buyiche bitereplik

Türkistan Üchün Küreshler 148

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

siyasitide ching turup dölitini urushqa ariliship qélishtin saqlap qalalighan idi. Yene bir tereptin, En’giliye urushta ghelibe qilghan bolishigha qarimay urushta bekla halsirighan, maddiy menbeliri qurighan bolup, 19-esirdiki dunyagha hakim boliwatqan küchidin asasen mehrum bolup qalmaqta idi. En’giliye da’iriliri, impiriyining qalghan qisimlirida herqandaq bir yéngi jidel-majra peyda bolushni xalimaytti. Bundaq weziyettin paydilinishni könglige pükken hebibullaxan, tashqi munasiwet ornitish üchün En’giliyining testiqini élish ishini emeldin qaldurushqa kirishidu. U awal Hindistanda turidighan En’giliye bash gobirnaturidin Afghanistanning toluq musteqillighini resmi itirap qilishini telep qilidu. Epsuski, bu telep otturgha qoyulup uzun ötmey, yeni 1919-yilining fiwral éyida bir süyiqestte öltürilidu. Uning ornigha chiqqan amanullaxanmu bu türdiki telepni ishqa ashurush üchün tutush qilidu. U awal Afghanistan-Hindistan chigrasining her ikkila teripide yashaydighan peshtu qebililirini En’giliye hökmüranliqigha qarshi chiqishqa küshkürtüsh meqsitide u yerge Afghanistan qoshunlirini iwertip cheklik bir da’ire ichide urush bashliwitidu. Birinchi dunya urushidin téxi endila qoli boshighan En’giliye bolsa, bu yerlerde yéngidin bash aghriqi chiqishini zadila xalimaytti. Yene bir tereptin, En’giliye da’iriliri Sowét rusiyisi bashlighan xelq’ara erkinlik, jahan’girlikke qarshi ittipaq chaqiriqining Hindistan’ghimu kéngiyip kétishidin ensirimekte idi. Shunga, eger Afghanistan da’irilirining toluq musteqilliq teliwige qarshi chiqqidek bolsa, ularning Sowétler ittipaqi bilen yéqinliship kétishidin saqlinish mumkin emes idi. Bundaq bir weziyet shekillen’gidek bolup qalsa, bolshéwizm Afghanistan tewesigiche yétip kélip, Sowétler ittipaqi bilen én’giliz-hindi impiriyisi öz’ara xoshna dölet haligha kilip qélish ehtimali mewjut idi. Bundaq bir weziyet shekillendi dimek, rayon xaraktiridiki küch tengpunglighi astin-üstün bolup kitishidin direk biretti. En’giliyige nisbeten alghanda, eng uyghun weziyet − Afghanistanni küch tengpunglighini saqlap qalidighan boshluq halitini dawam qilidighan biterep dölet halitide tutush idi. Shundaq qilip, rawalpindide omumiy pirinsiplirini kéyin belgilesh sherti bilen waqitliq bir kilishim tüzilip, Afghanistanning ichki ishlar bilen diplomatik munasiwetlerde erkin bolushi maqullinidu. Waqitliq bolsimu, bu kilishim yéngi eMir üchün bekla zor utuq hisaplinatti. 1919-yilining noyabir éyida dölitining musteqil bolghanlighini resmi ilan qilidu. Serdar Welixan, toluq hoquqluq tashqi

Türkistan Üchün Küreshler 149

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ishlar wekili qilip teyinlinip, Afghanistan döliti tiz sür’et bilen tashqi munasiwet tiklesh herikitini bashliwitidu. Afghanistanning musteqillighini birinchi bolup étrap qilghan dölet, Sowét rusiyisi idi.

1919-yilining 9-künisi, eMir amanullaxanning lénin’ge qaritip ulugh

Rusiye dölitining re’isige digen sözler bilen yézilghan xétining Moskwagha yetküzülüshi bilen teng, Afghanistan déplomatiye yolida tunji qedimini atqan hisaplinidu.

Sowétler ittipaqida ichki urush dawam qiliwatqan bolup, En’giliye

bolsa bolshéwiklar hakimiyitige qarita bir iqtisadiy ambargo (iqtisadi cheklime, cheklesh jazasi? − t) ni yolgha qoymaqta idi. Shundaq bolghachqa, Sowétler ittipaqi üchün etirapidiki döletler bilen dostane munasiwet ornitish ishi bekla muhim ehmiyetke ige idi. Tarixta otturigha chiqqan eng pragmatik dahilardin birsi bolghan lénin, uzun’gha qalmayla Afghanistan emrige tüwendikiche jawap xet iwertidu:

Dunya xeritiside yéngidin orun alghan Afghanistan, bügünki

dunyada birdin bir musteqil Musulman döliti bolup qaldi. Teghdir, qérindash afghan xelqige mundaq bir ulugh wezipini yüklimekte: barliq izilgüchi Musulman xelqlirini öz etirapigha toplap, ularning erkinlik we musteqilliq yoligha yitekchilik qilish.

Bu ish, Afghanistanning xelq’aradiki ornini zor derijide östüriwétidu.

Bu etirapqa qiziqidighan barliq küchler öz könglige pükken pilanliri boyiche Afghanistan etirapida yéngi-yéngi uyunlarni teyyarlashqa kirishidu. Lénin bilen amanullaxan bir-birsige dosluq xetlirini iwertiwatqan shu künlerde, Türkistan aldinqi sep qumandanliqigha teyinlen’gen général frunzé, Buxara eMirlikige qarshi qozghimaqchi boliwatqan urushni Afghanistan chégrisining ichki qisimlirighiche kingeytish üstide pilanlarni tüzüshke kirishken idi. Türkistan teweside Sowétler hakimiyitini ornitishni meqset qilip qurulghan turkkomissarlighining ikkinchi orundiki re’isi kuybishéw bolsa, Tashkentni merkez qilghan halda Afghanistan inqilawiy partiyisini alliburunla qurdurup bolghan idi. Afghanistan’gha qarita bir Sowét ishghaliyitini ishqa ashUralighinida, bu partiye qalaq amanullaxan hakimiyitini aghdurup tashlap, uning ornigha Sowét xelq jumhuriyitini

Türkistan Üchün Küreshler 150

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tiklesh üchün awan’gart rol oynaydighan bolishi kérek idi. Emma xelq’araliq siyasiy weziyet, Rusiye bolshéwiklirining Afghanistan’gha bésip kirishi üchün uyghun emes idi. Uning üstige, Sowétler ittipaqi Türkistandiki basmichiliq heriketlirinimu téxiche tizginlep bolalmaywatqan, hemde ichki urush keltürüp chiqarghan iqtisadiy mesililer Sowét hakimiyitini bekla qiyin ehwalgha chüshürüp qoyghan idi. Ene shundaq sewepler tüpeylidin, Sowét da’iriliri Afghanistanda özlirige egishidighan kichik bir komunistik dölet peyda qilsh pilanlirini bir chetke qayrip qoyup, uning ornigha Türkistan tewesini Sowétleshtürsh herikitini birinchi orundiki ishlar qatarigha qoyishidu.

Sowétler bilen Afghanistanning her ikkisila uzun ketken ortaq

chigra boylirini tizginliyelmey kelgechke, bende’i Türkistan dep tonulghan shimaliy Afghanistan rayoni, Basmichilarning we Türkistan milliy herikitining tebi’iy bazisi haligha aylinip qalghan idi. Afghanistan hökümitining Türkistanda dawamlishiwatqan küreshke pa’al yardem qilip kéliwatqanliqi, bu yerdiki küch tengpungliqigha öz tesirini körsitip kelmekte idi. Shundaq bolghachqa, Sowétler üchün bu jehettiki her qandaq bir ishni bashtin tartipla cheklesh lazim bolmaqta idi.

Sowét rehberlirining asasiy gherezliridin birsi Hindistandiki En’giliye

hökmüranliqigha xatime bergüzüsh idi. Buning üchün ikki basquchluq stratigiye tüzüp chiqishidu. Awal, musteqilliq üchün chet döletlerde pa’aliyet qiliwatqan hindi inqilawiy heriketlirini teshkillesh hemde ularni qUralliq pa’aliyet qilalaydighan qUralliq küch halitige keltürüsh lazim idi. Andin kiyin Sowétler ittipaqining yardimi bilen Hindistanda bir inqilap partilitish idi. Emma bu pilanning yolgha qoyulishi üchün Afghanistan hökümet terepning yardimi bekla muhim idi. Chünki bundaq keng da’irilik bir heriketni ishqa ashurushqa bolidighan birdin bir yer Afghanistan idi. Shundaq bolghachqa, Bakuda chaqirilghan Musulman xelqler qurultiyida, Hindistan ümek ezaliridin abani mukerji, Afghanistanda bir teshwiqat merkizi qurushni telep qilidu. Emma Sowét da’irilirining bu arzusini Afghanistan terep ret qiliwétidu.

Del shu peytte jamal pasha sehnide körünüshke bashlaydu. Jamal

pashaning En’giliye jahan’girlikige qarshi bashlimaqchi bolghan kürishi, del Sowétler ittipaqi arzu qiliwatqan bir ish idi. Jamal pasha bir Musulman dahisi bolghini üchün Afghanistan hökümiti teripidinmu

Türkistan Üchün Küreshler 151

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qizghin qarshi élinishi mumkin idi. Ene shundaq oylighan bolshéwik rehberliri, jamal pashagha yardem qilish heqqide wede bérip, uning hindi inqilabchisi bereketulla bilen birge Afghanistan’gha bérish ishlirigha yardem qilghan idi. Jamal pashaning planliri bilen uning arzuliri bir-birsige zit ayrim-ayrim mezmonlar bilen tolghan idi. Eger pasha muweppeqiyet qazinalighinida, Afghanistanda herbiy telim-terbiye körgen hemde qUrallan’ghan muhim bir qUralliq küch barliqqa kelgen hisaplinatti. Sowét da’iriliri özlirining yardimi arqiliq qurulidighan bundaq bir qUralliq küchni ularning özlirige qarshi turushta paydilinip kitish ihtimalinimu mölcherleshken idi. Bularni toluq muzakire qilishqan Sowét da’iriliri sherqtiki barliq Musulman ellirini, bolupmu Hindistanliqlarni qiziqturidighan bir heriket bashlaydu. Uruslar, Tashkentte Asiya inqilabigha yol bashchiliq qilishni meqset qilidighan bir Orta Asiya biyrusini tesis qilidu. Eslide ular komintérinning ikkinchi qurultiyi dewrIdila bu heqtiki ishlarning hulini sélip qoyghan idi. U qurultayda, her qaysi milletler bilen mustemlikichiler heqqide ilmi muhakimiler bashlinip, sherq elliridiki burju’azlar bilen pomishchiklargha qarshi küreshni qanat yaydurush qarari élin’ghan idi. Shu yilining sintebiride chaqirilghan Baku qurultiyida, dangliq bolshéwik dahiliridin radek, Musulman xelqlirini En’giliyige qarshi küresh qilish we ularning shillisigha chiqiwalghan eMir, Sultan weyaki xanlarni aghdurup tashlashqa chaqiriq qilghan idi.

Qurulghan bu Orta Asiya biyrusi, Orta Asiyadiki Sowét armiyisining

qumandani m. Sokolnikow, komintérin sherq milletler bolumining tunji re’isi géorgi safarow hemde Hindistanliq komunistlar dahisi manabendra nath roydin teshkil tapmaqta idi. Roy, komintérinning xelq’araliq ikkinchi qurultiyida Yawrupadiki inqilap peqet Yawrupaliqlarning Asiyadiki mustemlikiliridin qolgha keltüridighan kirimlirini bikar qiliwetkinIdila, yeni Asiyadiki mustemlikilirini komunistlashturush arqiliqla emelge ashurghili bolidu deydighan neziriyisini otturigha qoyghan idi. Roy, Tashkenttiki Orta Asiya biyrusigha eza bolghinidin kiyin, Hindistanliq Musulmanlargha komunistik telim-terbiye bérish meqsitide bir mektep achidu. Yene bir tereptin Sowétler ittipaqining yardimige tayinip bir höriyet armiyisi qurup chiqishqa tutush qilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 152

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu jaylardiki hel qilghuch küchni qolgha keltüriwalghan En’giliye üchün éytqanda, ularning eng muhim wezipisi Afghanistanning biterepligini saqlap qilishi üchün küch chiqirishla idi. Amu deryasining qirghaqlirighiche yéyilghan Sowét inqilabini Hindistan’ghiche yaMirap kitishtin saqlap qalalaydighan bu tebi’i tosalghuni nime bolsa bolsun qet’i saqlap qilish lazim idi. Hindistan xilapet komititi tarqatqan bir petwa sewebidin, yüz mingdin artuq Hindistanliq Musulman Afghanistan tewesige ötiwalghan idi. Shuningdek yene Hindistan-Afghanistan chigrasida turiwatqan musteqil peshtu qebililirimu jim yürmey quturap turghan idi. Shundaq bolghachqa, En’giliye da’iriliri Sowét rusiyisining tesirige uchurimaydighan, hindi inqilawiy heriketlirining küchiyip kitishini cheklep turidighan, Afghanistan muqimliqigha tehdit yetküzüp bir esirge yéqin waqittin boyan dawam qilip kiliwatqan peshtunistan mesilisini qayta küshkürtmey, ténch bir Afghanistanni arzu qilishmaqta idi. Hindistandiki bir En’giliyilik mes’ol kishining éytqan tüwendiki sözliri, eyni waqittiki En’giliye da’irilirining rohi halitini intayin ochuq ekis ettürüp béridu:

Kapkaziye bilen Irandin qoghlanduq. Baghdattinmu

chiqiriwitilishimiz mumkin. Afghanistan qolimizdin ketti. Endi qolimizda qalghan Hindistan mesiliside undaq tewekkülchilik qilishimizgha hergiz bolmaydu.

1921-yili, bu rayonning küch tengpungliqini zor derijide

buziwitidighan özgirishler barliqqa kélishke bashlaydu. Sowétler teweside dawam qiliwatqan ichki urushlargha qoshulup, En’giliye bashchilighidiki barliq gherp elliri teripidin yolgha qoyuliwatqan iqtisadiy ambargo Sowétler ittipaqini intayin éghir iqtisadiy qiyinchiliq ichige paturup qoyghan idi. Komunistik partiye rehberliri eger iqtisadiy ambargo emeldin qaldurulmay dawam qilghinida, Sowét hakimiyitini saqlap qélishta bekla éghir qiyinchiliqlargha düch kilidighanliqini mölcherleshmekte idi. Shundaq bolghachqa, 1921-yilining mart éyida Sowét da’iriliri En’giliye bilen bir soda kilishimi tüzüshke mejbor bolidu. Bu kilishimge asasen Sowétler ittipaqi Afghanistan bilen Hindistanda yürgüziwatqan En’giliyige qarshi qUralliq küresh qozghash teshwiqatlirini toxtitishqa maqul bolidu. Shundaq qilip, Sowét rusiyisi héch bolmighanda qisqa mezgil üchün bolsimu Hindistanliq inqilapchilarni jamal pasha wastisi arqiliq ishqa

Türkistan Üchün Küreshler 153

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ashurushni pilanlishiwatqan En’giliyige qarshi siyasitidin waz kichishke mejbor bolidu. Yene bir tereptin, bolshéwik rehberliki En’giliyining Türkiyidin bashlap Iran we Afghanistan’ghiche sozulghan, hemde perghanidiki basmichiliq herikitide eng yoquri pellige yetken bir tüz siziq boyiche Sowét rusiyisini bughup tashliyalishining mumkinlikini molcherleshmekte idi. Shunga, bundaq bir ihtimalliq yüz bérishining choqum aldi élinishi lazim idi. Bolupmu tashqi ishlar komissari chichérinning pütün küchi bilen tirishchanliq körsitish arqiliq, Sowét ittipaqi 1921-yilining fiwral éyida Iran we Afghanistan bilen, mart éyida bolsa Türkiye bilen dosluq we hemkarliq shertnamilirini imzalaydu. Shundaq qilip, ichki mesililer bilen Yawrupa mesililirini hel qilish üchün pürset yaritiwalidu.

Bu jeryanda Afghanistan bilen bu rayon’gha qiziqidighan

küchlerning diqqitini qozghaydighan yene bir hadise yüz beridu. Mart éyining kirishliride Buxara eMiri se’id alimxan, rusiyining yardemge tayinip pa’aliyet qiliwatqan yash Buxaraliqlar bilen bolghan urushta yéngilip wetinidin ayrilip Afghanistan’gha chiqip kitishke mejbor bolidu. Bu weqe, Türkistandiki küreshtin bir qismining resmi halda Afghanistan’gha köchürülgenlik noqtisidin alghanda intayin muhim ehmiyetke ige bir weqe idi. Afghanistan da’irilirini bundaq bir weziyetke qarita éniq bir yol talliwilshqa mejbor qilmaqta idi.

Bu rayonda otturgha chiqqan buxil yéngi weziyet En’giliyiliklergimu

öz tesirini körsetken bolup, Afghanistan bilen bolghan munasiwetlirini kéchiktürmestin derhal éniq otturgha qoyuwélishliri lazim idi. 1921-yilining yaniwar éyida sir hénry dobbs yitekchiligidiki bir wekiller ümigi Kabolgha iwertilidu. Söhbetlishishler otturluqta uzun’ghiche üzülüp qalghanliqi tüpeylidin, bu qétimqi söhbet toluq bir yil dégidek sozulup kétidu. Axiri, yil axirsida bir shertname imzalinidu. Shundaq qilip, Afghanistanning toluq musteqillighi xoshna ikki chong dölet teripidinmu étirap qilin’ghan hisaplinidu.

Dobbs Kabolgha kelgen waqitlarda jamal pashamu Afghanistanda

turiwatqan idi. En’giliye-Afghanistan söhbiti pat-pat üzülüp turatti. Bu waqitlarda jamal pashaning afghan armiyisini teshkillesh pa’aliyetlirimu xéli bir yerge bérip qalghan idi. Pasha, afghan eMirini qudretlik bir armiyige ige bolmay turup héchqandaq netijige érishkili

Türkistan Üchün Küreshler 154

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolmaydighanliqini, hemde bu armiyini Türkiyilik ofitsérlarning nazariti arqiliqla ongushluq qurup chiqishqa bolidighanliqigha ishendürgen idi. Digendek, afghan eMiri amanulla, 1921-yili 7-ayning 13-künisi Mustapa Kamal pashagha bir parche xet iwertip, Türkistan arqiliq dölitige kelgen üch neper Türkiyilik ofitsérning Afghanistan üchün qilip bergen paydiliq xizmetliri üstide toxtilip kélip, afghan armiyisining zamaniwilashturulishi we kücheytilishi üchün bir herbiy hey’et iwertishini telep qilidu. (bu xette tilgha élin’ghan Türkiyilik ofitsérlar ziya bey, rifat bey we hüseyin jahit bey qataridiki kishiler idi. Birinchi dunya urushi mezgilide rusiyige esirge chüshken bu ofitsérlar urushtin kiyin qoyup birilgen idi. Ular Türkistan arqiliq Afghanistan’gha kilip bu yerde afghan hökümitige bir mezgil xizmet qilghan idi. − aptorning izahati)

Jamal pasha bu ishlar bilenla cheklinip qalmay, Hindistan

chigriliridiki En’giliyige qarshi peshtu qebililiri bilen bolghan munasiwetlirinimu barghansiri quyuqlashturghan idi. Hindi inqilapchilirigha munasiwetlik mesililerdimu alahide netijilerni qolgha keltürgen idi. Bu ishlarni En’giliyilikler ensirigen halda yéqindin küzitip kelmekte idi. Afghanistan-En’giliye shertnamisi imzalinidighan’gha az waqit qalghan künlerde jamal pasha Kaboldin ayrilidu. U, afghan armiyisining zamaniwiylashturulishi heqqide Sowét da’irilirining yardimige érishish üchün Moskwagha qarap yolgha chiqqan idi. Yol üstide u waqitlarda Buxaragha yitip kelgen Enwer pasha bilen üchürishishni könglige pükken idi. Epsuski, jamal pasha bu ikkila arzusini emelge ashUralmaydu. Uruslar uning Enwer pasha bilen üchürishishigha ruxse qilmaydu. Uni Enwer pasha bilen üchürashturmay udul Moskwagha yolgha silip qoyghanlighi, uni Sowét rusiyisi bilen En’giliye meslihetlishiwélip uni bu jaylardin yIraqlashturushqa uruniwatqan bolishi mumkin deydighan guman’gha keltüridu. Afghan emri bolsa, ya öz arzusi boyiche yaki bolmisa bu ikki döletning bésimige berdashliq birelmey jamal pashani dölitidin chiqip kitishige ruxset qilghan bolishi mumkin. Jamal pasha Afghanistandin ayrila-ayrilmay, Türkiye ofitsérlirining qumandanliqidiki ülge qisimlirini tarqitiwitip, bu qisimlarning bashqurush hoquqlirini derhal afghanliq opisérlar ötküzüp alghanliqi, yoquridiki mölcherimizning rast ikenlikini ispatlap bermekte. Qazim qarabekir pasha ittihatchilargha bergen bir qétimliq bahasida, jamal pasha

Türkistan Üchün Küreshler 155

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

armiyini qolgha alghinidin kiyin eMirnimu texttin chüshiridighanliqi heqqide gep-sözler tarqilip yürmekte digendek mulahizisini otturgha qoyghan idi.

Bu ishlarning heqiqiy ehwalning zadi qandaq ikenlikini menggü

bilelmeymiz. Jamal pasha shundin bashlap qayta Afghanistan’gha kilelmeydu. Tiblista ermeni térrorchiliri teripidin étip öltürülginide, afghan hökümiti jamal pasha Türkiyige tewe birsi bolghinidek Afghanistan’ghimu mensüp birsi dep Sowét russiyisidin qatillarning derhal qolgha élinishini telep qilghan. Shuning bilen birge yene Afghanistan jamal pasha üchün resmi matem ilan qilidu. EMir amanullaning bu xil pozitsiyisi heqiqetenmu uning ichki hisiyatini ipadilemti yaki timsahning közige yash kelginidek bir ishmidi? Bunimu hichkim bilelmidi. Emma shunisi hemmige ayanki, jamal pashagha oxshash küchlük bir reqibidin qutulghanliqi üchün En’giliye da’iriliri bekla xoshal idi.

Emir amanullaning xamxiyalliri Textke oltura-olturmayla En’giliyini mejborlap yürüp wetinining toluq

musteqilliqini qolgha keltüriwalghanliqi, eMir amanullani islam dunyasida pewqul’adde abroygha ige qilidu. U özini En’giliye jahan’girligining qol astidiki izilgen aji*z Musulman xelqlirining qutqazghuchisi ornidiki intayin muhim dahilardin birsi dep hisaplaytti. Del shu peytlerde, Buxara emri dölitidin ayrilip Afghanistan’gha panaliq tilep kelgenligi, eMir amanulla üchün yéngi purset yaritip bergen idi. Sowét zulumi astida qalghan aji*z Musulman milletlerning qutqazghuchisi bolush rolini oynaydighan purset aldigha kelgen idi. Bu ishta ghelibe qazinalighinida dölitining tesir da’irisini Orta Asiyaning ichki qisimlirighiche kingeytish imkanigha irisheligen bolatti. Bundaq bir kingiyish ihtimaligha asaslinip, bu jaylardiki weqelerni qaytidin küzitishke bashlaydu.

Eslidimu, afghan eMiri Türkistandiki weziyetni yéqindin küzitip

turushqa mejbor idi. Chunki hérattin bashlinip ta Pamir taghlirining choqqilirighiche sozulghan shimali Afghanistan tewesi, afghan xelqi

Türkistan Üchün Küreshler 156

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

arisida jenobiy Türkistan dep tonulmaqta idi. (bu rayondiki sheherler hérat, faryab, juzjan, Mazari sherip, sem*n’gan, qataghan, tahhar we bedexshan qatarida bir siziqqa tizilghan idi. − aptorning izahati) Afghanistanni ottursidin kisip ötidighan hindiqush taghlirining shimaligha jaylashqan bu jaylarda özbekler, Türkmenler we tajiklar yashaytti. Bu türdiki étnik terkip amu deryasining nérqi terepliride, yeni Türkistandimu dawamlishatti. Hindiqush taghliri shekillendürgen tebi’iy tosalghu sewebidin, shimaliy Afghanistan tewsi tizginlinishi bekla qiyin jaylardin biri idi. Bolupmu Afghanistan, Sowét rusiyisi we Xitay chigrilirining bir-birsi bilen kisishken noqtisi bolghan Pamir rayonida igiz taghlar choxchiyip turghanlighi üchün, bu döletlerni bir-birsidin ayrip turidighan chigralarning tekshürüp charlinishi mumkin bolmighidek qiyin bir ish idi.

EMir amanullaning Türkistan milliy küresh yitekchiliri bilen bolghan

deslepki uchurishishi perghane tewesidiki qurbishiliridin shir muhemmetbeg bilen körüshüshtin bashlan’ghan idi. Shir muhemmetbeg, perghanida waqitliq Türkistan hökümitini ilan qilghan waqitlarda taghisi tash muhemmetbegni 1920-uyili 3-ayning 31-künisi bir wekiller ümigi bilen qoshup Afghanistan’gha iwertken idi. Ümek ezaliri eMir amanulladin bashqa yene herbiy ishlar naziri nadir shah bilenmu körüshken idi. Tash muhemmetbeg Türkistandiki küresh heqqide melumat bérip ötüp, bu herikiti üchün yardem birishlirini ütünidu. EMir, bu wekiller ümikige yardem qilidighanliqi heqqide wede qilish bilen birge, yene her waqit alaqiliship turush üchün Afghanistanda bir wakaletxane échishliri üchünmu ruxset qilidu. Shundaq qilip, tashmuhemmetbeg Basmichilarning wakaletchisi süpitide Afghanistanda turup qalidu. EMir amanullaxan, bu waqitlarda basmichiliq herikitige biwaste yardem qilalmaydighanliqini bildürüsh bilen birge, Afghanistandin qUral-yaraq we oq-dora yötkishigimu qilche tosalghuluq qilmay wastiliq halda yardem qilip kelgen idi. Köpünche hallarda Pamir rayonidiki alaybay karidori chigradin ötüsh yolliri süpitide paydilinilmaqta idi. EMir yene xanawat shehiride bir qurbishilar mektiwi échishqa ruxse qilish bilen birge, mektepke yardemmu qilip turidu. 1920-yilining 20-iyol küniside, perghane rayonining her qaysi sheherliridin yighilghan 80 neper yash bu mektepke oqushqa qobul qilinidu. Tash muhemmetbegning oghli xalmuhemmet oqughuchilargha mes’ol qilip qoyulidu. Kelgüside

Türkistan Üchün Küreshler 157

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Afghanistan padishasi bolidighan eyni waqitlarda herbi ishlar naziri bolup wezipe ötewatqan nadirxan, mektepning bashqurush ishliri hemde oqutilidighan derslerge mes’ol qilin’ghan idi. Oqughuchilar 6 ayliq ders jeryanida qattiq herbiy telim-terbiye alatti. Jamal pasha Afghanistan’gha kilishi bilen teng, mektepning oqutquchilar sépige Osmanli ofitsérlirimu qoshulghan idi.

Buxara eMiri se’id alimxanning Afghanistandin panaliq tiligenliki,

yéngi bir siyasiy weziyet shekillendüridu. Buxara xanlighi texminen alghanda Afghanistanning üchten biri chonglighidiki bir yer meydanigha ige bolup, Afghanistan bilen Buxara xanliq tupraqlirini peqet amu deryasila ayrip turatti. Buxara emrining Afghanistan’gha panaliq tilishi, melum menidin éytqanda, eMirlikning amanullaxanning hakimiyiti astigha ötkenlikidinmu bisharet biretti. Amanullaxan, Buxara eMirini Kabolgha teklip qilip, uning etirapidiki eskerlirining sanini qisqartip paytextke yéqin bir yerge orunlashturiwalidu.

Bu waqitlarda Enwer pashaning qoshulishi bilen Türkistandiki

basmichiliq herikiti yéngi bir pellige chiqqan bolup, xelqaraliq tesirge ige bir heriketke aylan’ghan idi. Enwer pashaning Buxara eMirige tewe laqay Ibrahimbeg teripidin qolgha élin’ghanliqi, pashani amanullaxan bilen yéqin munasiwet tiklishige sewep bolidu. Amanullaxanning teliwige asasen, eMir se’id alimxan Ibrahimbegke Enwer pashani qoyup birish bilen birge, uning bu jaylardiki qanat yayduriwatqan küreshlirige yardem qilishi heqqide bir parche xet iwertidu. Bu xet, nurullaxan isimlik bir afghan mes’oli wastisi arqiliq laqay Ibrahimbegke yetküzilidu. Shuninggha qarimay laqay, Enwer pashani yene bir mezgil qolida tutup turiwalidu.

1922-yilining kirishliride qoyup birilgen Enwer pasha, u yerlerde

küresh qiliwatqan basmichi yitekchilirini bir qumandanliq sh*tawi astigha yighip, Rusiye qUralliq küchlirige qarshi keng külemlik küreshni qanat yayduriwitidu. Epsuski, laqay Ibrahimbeg bashchilighidiki bir qisim eMir terep basmichi yitekchiliri Enwer pashagha yardem bermeymiz dep ching turiwalidu. Enwer pasha, 1922-yilining yaniwar éyida, eMir se’id alimxan’gha iwertken bir parche xétide, laqay Ibrahimbeg üstide dert töküp kilip, uning ortaq

Türkistan Üchün Küreshler 158

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

heriket élip barghan urushlargha qatnashmaywatqanlighi üstide toxtalghan idi.

Enwer pasha yazghan xetliride Buxara eMirining wekili, xelife’i

musliminning küyoghli seyyid Enwer dep imza qoyushliri, eMirning Buxaragha qaytip kitish heqqidiki teliwige waqti kelmigenligini bahane qilip qoshulmaslighi, eMir terep kishiler ichide éghir gumanlarning chiqishigha sewep bolmaqta idi. Eslide, eMir alimxan bilen, uni qollap quwetlewatqan Basmichilarning bundaq guman qilishiningmu heqliq terepliri bar idi. Enwer pasha bilen amanullaxan ottursida yizishqan xetlerni tehlil qilghinimizda, ularning her ikkisila Buxara eMirini weqelerni tizginliyelmeydighan kirigi yoq birsi dep qaraydighanliqi, Buxaragha qayturulmaslighi heqqide her ikkisi öz’ara kilishiwalghanlighini köriwilishqa bolidu. Enwer pasha, eMir amanullagha iwertken xétide, uning yardimige tayinip Buxara we Türkistan tewesidin uruslarni qoghlap chiqiriwetkendin kiyin, memori shekli girmaniyige oxshaydighan qudretlik chong bir islam döletler birleshmisi qurup chiqish heqqide toxtalmaqta idi.

En’giliye jahan’girlikige qarshi urushta ghelbe qilghanliqi üchün,

özini sherqtiki izilgen islam ellirining qutqazghuchiliridin birimen dep his qilip yürgen eMir amanulla üchün éytqanda, bu türdiki ghayilar uni bekla qiziqturghan bolup, Enwer pashaning muweppeqiyetlik küreshliri amanullaning xam xiyallirini téximu kücheytip bermekte idi. Uning qarishida, Asiya qit’esining merkizide qurulidighan Türkistanning, Buxara bilen Afghanistan döletler pidiratsiyisining textige chiqidighan birsi, bir zamaniwiy chinggizxan yaki eMir tömür bolup hisaplinatti.

EMir amanulla, desliwide Enwer pashaning yénigha elchi süpitide

bir küzetküchi (Exmetxan) iwertidu. Enwer pasha qumandanliqidiki jengler netijilik dawamliship bériwatqanlighi üchün, amanullaxan yene efdalidinxan qumandanliqidiki 300 neper eskerdin teshkil tapqan bir qUralliq küch bilen birge, urushqa kireklik yene bashqa nersilernimu qoshup iwertip biridu. Buningdin bashqa yene, jihad qilish nami astida pida’i bolup Türkistan’gha bérishni xalaydighan afghanlarning Enwer pasha qUralliq küchlirige bérip qoshulishighimu ruxset qilidu. Afghan hökümiti bu kishilerge biwaste yardem qilmighini bilen, ulargha qilche

Türkistan Üchün Küreshler 159

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tosalghu peyda qilmaydu. Uningdin kiyinki yillarda, Sowét menbeliride bu türdiki pida’ilarning sanini texminen 140 neper etirapida ikenligini körsitip bermekte. Bu pida’ilar ichide bir qanche neper dini zatmu bar idi. Penshir rayonidin barghan mewlewi abliheyni Enwer pasha shyxul’islam dep ilan qilip, qol astidiki qUralliq küchler ichide diniy pa’aliyetler bilen shoghullinidighan wezipilerge teyinligen idi.

Bu jeryanda, eMir alimxanmu her ihtimalgha qarshi teyyarliq körüp

quyush üchün Afghanistan tewesidimu bir qisim aldin teyyarliq ishlirigha kirishidu. Bezi qUralliq qisimlirini Buxara eMirligining chigrasi etirapigha yötkeshke bashlaydu. Qataghan bilen bedexshanning waliliq wezipisini ötewatqan shah Welixan, Enwer pashaning pa’aliyetlirini yéqindin küzütüsh wezipisige qoyulghan idi. Shimal tereptiki qUralliq qisimlarning bash qumandanliq wezipisini herbi ishlar naziri muhemmet nadirxan u yerge özi biwaste berip üstige alidu.

1922-yilining 10-apiril künisi, Buxara xelq jumhuriyitining jumhur

re’isi Osman ghoja, eli riza ependi bilen haji semini birge élip Afghanistan’gha kélidu. Osman ghoja bilen uning sebdashliri herbi ishlar naziri nadirxan teripidin alahide itiwar bilen kütiwilinidu. Undin kiyin, amanullaxanning tekliwige asasen, Mazari sheriptin Kabolgha baridu. Osman ghoja, 20-apiril künisi eMir bilen körüshüp, uninggha Buxaradiki omumi weziyet heqqide melumat biridighan doklat teyyarlap sunidu. Shu kündin bashlap Osman ghoja bilen uning heMiraliri Afghanistanda turup, qUral we esker yötkeshke oxshash ishlar bilen shoghullinidu.

U yerdiki weziyetning bu shekilde tereqqi qilishi Sowét Rusiye

da’irilirini bekla ensirimekte idi. Tashqi ishlar komisarlighining sikirtari qaraxan, Sowét hökümiti namida Enwer pashagha qaritip bir parche xet iwertip uning bilen yariship qélishni teklip qilidu. Pasha bu teklipke qisqichila bir jawap yazidu. Ezerbeyjan komunistik partiyisining rehbiri neriman norimanow wastisi arqiliq iwertken bu jawab xétide, Enwer pasha russiyiliklerning Türkistan, Buxara we Xiwe ziminliridin eskerlirini chikindürüp chiqip kitishlirini telep qilidu. Eger yarishishqa toghra kelse, ene shuningdin kiyinla andin tinchliq söhbitige oltUralaydighanlighini uxturidu. Bu jawapqa qarita, Sowét rehberligi

Türkistan Üchün Küreshler 160

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Polsha bilen bolghan urushtin qutulghanliqidin kéyin shekillen’gen özlirige paydiliq weziyettin paydilinip, bu jaylargha qarita üch xil stiratigiyilik heriket bashlashqa kirishidu. Birinchi bolup général kaménéw qumandanliqidiki bir armiyini Sherqiy Buxaragha yötkeydu. Buninggha qoshumche qilip Afghanistan da’irilirigha bésim ishlitip Enwer pashagha bériwatqan yardimini toxtutushni telep qilidu. Yene bir tereptin Enwer pashaning Buxarada öz hakimiyet orginini qurush pilanini tüziwatqanlighini, shuning üchün Buxara eMirining qaytip kilishige tosqunluq qiliwatqanlighi heqqide söz tarqitip aghdurmichiliq teshwiqati bilen keng shoghullinishqa kirishidu. Digendek, bu teshwiqat zor tesir peyda qilip, Buxara eMiri Afghanistandin xewer iwertip, Enwer pasha bilen birge pa’aliyet qiliwatqan himayichilirining yardimini toxtutushni telep qilidu. Bundaq bir weziyet astida kona eMirge qaraydighan basmichi yitekchilerning bir qismi Enwer pashagha qiliwatqan yardemlirini toxtitish bilenla qalmastin, pashagha qarshi jeng qilishqimu kirishidu.

Sowét da’irilirining afghan hökümitige qilghan siyasiy bésimi téximu

küchlük rol oynaydu. Musteqilliqini qolgha keltürginidin béri Moskwada hemde Yawrupa paytextliride hoquqluq wakaletchi bolup wezipe ötewatqan mehemmed Welixan, Afghanistan bilen Sowétler ittipaqi ottursidiki dostane munasiwetlerning buzulmasliqini arzu qilidighan birsi idi. Shundaq bolghachqa, afghan eMirining Basmichilar bilen bolghan her türlük munasiwetlirini üzüsh, Basmichilarning afghan Türkistanidiki paaliyetlirining cheklinishi üstide tirishchanliq körsitishke bashlaydu. Amanullaxan, Sowétler ittipaqi hakimiyiti teripidin yolgha quyuliwatqan bu siyasiy bésimlargha teng kilelmey, Enwer pashaning yénida urushqa qatnishiwatqan afghan jengchilirini qayturup kitish qararini alidu. Eslide afghan qisimliri 300 dek eskerdin teshkil tapqan bolup, herbiy noqtidin alghanda unchilik muhim ehmiyetkimu ige emes idi. Shundaqtimu, bu qoshunning qayturup kilinishi heqqide qarar élin’ghanliqining özila Afghanistan da’irilirining buningdin kiyin Enwer pashagha béridighan pütün yardemlirini toxtutidighanliqining bishariti bolup qalidu. Bu waqitlarda Sowét russiye hökümiti chigra boylirigha qUralliq küch yighish heriketlirini toxtutushini, afghan hökümitining Buxara teweside dawamlishiwatqan urush mesiliside bitereplik ilan qilishini telep qilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 161

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ene shundaq bir weziyette, yeni 1922-yilining awghust éyida, Enwer pasha shihit bolidu.

Enwer pashaning wapatidin kiyin, eMir amanulla shimali

Afghanistan’gha baridu. U yerde qumandanliri bilen ötküzgen muzakirilerdin kiyin chigra boyliridiki jiddi halet boyruqini emeldin qaldurup Kabolgha qaytip kilidu. Shundaq qilip uning zamaniwiy dunyaning chinggizxani bolimen deydighan xamxiyalliri yoqqa chiqqan idi. Sowétler ittipaqigha qarita bir mertlik körsitip, texminen 6 ay boyiche Enwer pasha herikitini yéqindin küzitip kiliwatqan, shuningdek uning bilen dostane munasiwet tikligen herbi ishlar naziri nadirxanni wezipisidin qaldurup, uni Parizhgha bash elchi qilip teyinleydu. Bu jeryanda, Enwer pashaning wapatidin kiyin dölitige qaytip ketken sheyxul’islam mewlewi abliheymu, Sowétler ittipaqigha qarshi teshwiqatlar bilen shoghullan’ghanliq gunayi üchün xanawat shehiride qolgha élinip türmige tashlinidu. (mewlewi ablihey, 1927-yilisi qaytidin Türkistan’gha ötken bolup, garm shehiri etirapida Sowétler ittipaqigha qarshi teshwiqat paaliyetliri bilen shoghullinip qUralliq qozghulang qozghaymen dep köp tiriship baqqan bolsimu emelge ashUralmaydu.)

Buxara Emirining sürgündiki yilliri Yéngi esirning kirishi bilen teng tarqilishqa bashlighan yéngiche

köz qarashlarning tesiri bilen pütün ölkini qaplighan özgirishler netijiside textidin ayrilip qalghan eMir, 1921-yilining mart éyida 300 dek eskiri bilen Afghanistan terepke kitishke mejbor bolghan idi. EMir, bu qétimqi sepiride Afghanistan qatarliq döletlerdin yardem telep qilish, andin Buxarada weziyet ongshilip imkaniyet yar bergidek qilsa wetinige qaytip kitishni pilan qilghan idi. Bu ishlarni könglige püküp téxi Buxaradin ayrilmighan künlirIdila bu heqte teyyarliq qilishqa kirishken idi. EMir, seperge atlinishtin burun Qeshqerdiki En’giliye konsulxanisining wastisi arqiliq En’giliye padishasigha qaritip bir parche yardem telep qilish xétini yazidu. Buxara eMiri, özining kündilik xatiriside Afghanistan’gha barghandin kiyinki ehwallarni mundaq bayan qilidu:

Türkistan Üchün Küreshler 162

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Afghanistan chigrisidin ötishimiz bilen teng, afghan chigra

mudapiye qoshunlirining qumandanliri qoshuni bilen birge aldimizgha chiqip bizni alahide qizghin kütiwaldi. … men, chigradin ötüpla u yerge yitip kelgenligimni qataghan walisige xewer qiliwitip, qataghan’gha qarap yolgha chiqtim. Nebi muhemmet ekperxan wali bilen bash qumandan binbinxan ikkisi méni herbiy qisim bilen aldimgha chiqip kötiwaldi. … bu chaghda eMir heziriti manga teselli birish üchün bir parche xet iwertip, béshimgha kelgen bu ongushsizliqlarni bir bashtin tepsili muhakime qilish niyitide méni Kabolgha teklip qilghan iken.

Bu bende’i aji*ze, amu deryasidin Afghanistan teripige ötkinimde

Buxaraning tallan’ghan üch yüz neper jengchisinimu birge élip ötken idim. Uningdin bashqa yene, u deryaning kichik éghizidiki chüshkün yérimde texminen on mingdek ademmu deryadin ötüp etirapimgha yighilghan idi. Bu xelq ammisi ichidin texminen besh yüz neper ademni tallidim, yeni Buxara xelqi arisidiki mini himaye qilidighan kishilerni yénimgha élip, qalghan kishilerni Afghanistanning her qaysi yerlirige tarqitiwettim. Shundaq qilip tallan’ghan bu besh yüz kishi bilen birlikte Kabolgha qarap yolgha chiqtim.

Kabulgha barghinimizda, istirahet qilishim üchün ayrilghan murat

bagh digen qel’ege chüshtuq. … uningdin kiyin afghan eMiri eng mutéber kishiliri bilen birlikte ziyaritimge kilip mining bilen quchaghliship körüshti. Shundaq qilip bu tarixiy uchurushush ishqa ashuruldi. Shundin kéyin Afghanistan dölitining bir ayliq eziz mihmini bolup turdum. Bir aydin kiyin kündilik rasxotlirim üchün 12 ming afghan rupiyisi ayliq toxtutup berdi.

Se’id alimxan, Afghanistan eMiri amanulladin dölitining diplomatiye

jehette itirap qilinishini, özige qarashliq basmichi yitekchilirige yardem qilishini hemde En’giliye qatarliq chet döletler bilen munasiwet tikliwilishigha wastichi bolup birishini telep qilidu. EMir alimning Afghanistan’gha ötüp kétip u yerde pa’aliyet qilishidin Sowét rusiyisi peqetla xatirjem emes idi. Shunga, uruslar Buxara eMirige birilidighan herqandaq yardemni toxtutush hemde eMirning pa’aliyetlirini cheklesh jehette eMirge siyasi bésim qilishqa kirishidu. Sowétler

Türkistan Üchün Küreshler 163

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ittipaqining Afghanistanda turushluq bash elchisi wastisi arqiliq bisim ishlitish siyasiti uzun’gha qalmay netije bérishke bashlaydu. Amanullaxan, eMir alimxanni her jehettin hörmet qilip we köngül böliwatqan qiyapetke kiriwilip, uning yénidiki qUralliq küchlirining sanini azaytish we qUrallirini tapshurup birilishini telep qilidu. Shuningdek yene alimxanning Buxara tewesi bilen bolghan munasiwetlirini cheklesh ishlirighimu tutush qilidu. Se’id alimxan, Afghanistan’gha kelginidin kiyin emelge ashurmaqchi bolghan ishlirining birsidinmu tüzük netije alalmighanlighini kündilik xatire deptiride tüwendikiche yézip qalduridu:

Bu bende’i aji*ze, öz ishlirimni yolgha séliwilish üchün ishqa

kirishken idim. Emma nimila qilsam telep qilghan yardemlerge irishelmey keldim. Herhalda, allahu te’ala manga yardem qilinishini teghdir qilmighan bolsa kirek. Shu seweptin teghdir’i ilahige boyun igip Kabolda turup qilish qararigha keldim. Afghan eMiri janab’i aliliri Kabolning jenobidiki bir baghni (galla’i fatu) manga ayrip birip, ayliq chiqimlirim üchün belgilep bergen ma’ashnimu on töt ming besh yüz rupiyege östürüp berdi.

1917-yilining fiwralidiki kérénski inqilabi dewride, Buxara eMiri

burun urus bankilirigha amanet qoyghan 150 milyon robli (texminen 15 milyon pond stérlinggha teng) qimmitidiki pul chékini London bilen Parizhdiki bir nechche bankigha yötkiwetken idi. Shuningdek yene ishenchilik dep qarighan bir kishining wastichilighi arqiliq 120 ming pond stérling qimmitidiki astraxan eltir körpisini Yawrupa bilen amérikida sétish üchün sirtqa chiqiriwetken idi. Afghanistan’gha kelginidin kiyin En’giliye bilen Gérmaniye bankilirigha amanet qoyghan pullirini telep qilghan bolsimu muweppeq bolalmaydu. Bolshéwik hökümiti bu pullarni Sowétlerge tewe dep turiwalghan idi. Bankilar bolsa, bu pullar hoquq jehette Buxara eMirligining qanuni adimige tewe bolidighanlighini, emma bügün Buxara eMirligi digen bir orun bolmighachqa, eMirning shexsi namigha qaritip pul birelmeydighanlighini uqturidu. Bu jeryanda astraxan eltir tirilirini amanet qoyghan uning yéqin kishisimu uninggha xiyanet qilip pulini yewalghan idi. U yéqin adimi bankilar ottursidiki tAlash-tartishlardin xewer tapqan bolsa kirek, bu eltir tirilerning Buxara eMirige tewe emes, belki Buxara eMirligining mülki hisaplinidighanlighini, shu

Türkistan Üchün Küreshler 164

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

seweptin bu eltir tire kirimni eMirge tapshUralmaydighanliqini, Buxarada muqim bir hökümet qurulghan’gha qeder bu pullarni öz yénida saqlap turidighanliq xewirini yetküzidu. Yene bir tereptin, eMir Buxaradin ayrilghan waqtida epsane haligha kelgen ghezinisinimu élip chiqalmighan idi. (En’giliye we Fransiye bankiliridiki hisaplirining aqiwiti qandaq bolghanliqi heqqide héch qandaq bir melumat yoq. Éhtimal, u pullar shu bankilarning ghezinisige ötüp ketken bolishi mumkin. Astraxan körpiliri − eltir tiriliri üchün eMir terep sotqa erz qilghan bolup, sot mehkimisi bu eltir tirilirining sétilishidin kelgen pulning yérimini eMirge, qalghan yérimini bolsa bu körpilerni chetke chiqirip sétishqa mes’ol bolghan kishige bérish kirek dep höküm chiqiridu. Buxara eMirlikini Sowétler ittipaqi bésiwalghandin kéyin, Buxara eMirligining ghezinisidiki altun-kömüsh we ünche-yaqutlarni 3 wagon’gha liq toldurup Moskwagha toshup ketkenlikini bayléy kitawida yézip élan qilghan idi. − aptorning izahati) netijide, alimxan afghan eMiri amanullaning tizginlishi astida yashashqa mejbor bolidu. Amu deryasining u teripi bilen, yeni Buxara bilen munasiwet qilish ishlirini uning taghisi muhemmet se’idbek perwanichi wastisi arqiliq saqlaydu.

Enwer pashaning basmichiliq herikitige qoshulup ketkenliki eMir

se’id alimxan’gha yéngi bir ümid uchquni bolup körünüp, uruslargha qarshi küreshning ghalibiyitige bolghan ishenchisini ashurghan idi. Yene bir tereptin, Enwer pasha eger ghelibini qolgha keltüreligidek qilsa, uni qayta textige chiqirish-chiqarmasliq mesiliside Enwer pashagha digendek ishinipmu kitelmeytti. Ene shu xil gumanliri netijiside, Ibrahim laqaybeg wastisi arqiliq pashani qolda tutup turushini boyrighan idi. Emma Afghanistan eMiri amanullaxanning zorlishi bilen bir mezgil ötkendin kéyin pashani qoyup bérish heqqide Ibrahim laqaybegke mektüp yézip iwertishke mejbor bolghan idi. Enwer pasha qoyup bérilgendin kéyin uning élip barghan pa’aliyetliri eMir alimxanning yoquriqidek gumanlirini testiqlighandek körünmekte idi. Enwer pasha, eMir alimxanni bu heriketning sirtida qaldurup amanullaxan bilen biwaste munasiwet tikleshke kirishken idi. Digendek, se’id alimxan özining kündilik xatirisige bu heqte tüwendiki qarashlirini yézip qalduridu:

Türkistan Üchün Küreshler 165

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ibrahim laqaybeg Buxaraning Sherqiy qismidiki puqralar <Wetendashliri dimekchi, − aptorning izahi > bilen kiliship bu bende’i aji*zening wetinige qaytip kitishige ijazet qilinishi heqqide afghan eMirige bir parche xet yézip, sekkiz kishilik bir hey’et teshkillep yézilghan mektüpni paytext kabulgha iwertken, ularmu afghan eMirige bu murajatni biwaste tapshurghan. Afghan eMirimu özige qilin’ghan bu murajetni xoshalliq bilen qobul qilip méning qaytip kétishimge maqul bolghan. Emma Enwer pasha bu heqte bashqiche köz qarashta ikenlikini bildürüp naraziliq bildürgeniken. Enwer pashaning diyishiche bolghanda, bügünki künlerde düshmen hujum yolining asasiy küchi Buxaraning merkizidiki qorghanda dep qarash toghra emesmish. Enwer pasha digenmishki, udulimizdiki düshmen xelqaraliq qanunlarni qet’iy közge ilmaydighan küchlük bir dölettur. Biz hazirche ulargha qarshi jengni dawamlashturup turayli. Xuda boyrisa bir pursitini tépip baysun wilayitini tartip élip öz tizginimizge éliwalalisaq, uning etirapidiki qel’elerni özimizge istihkan qiliwalalaymiz. Ene shundaq bir weziyet barliqqa kelginide padishahimizni qayturup kilish pursiti tughulidu. Enwer pashaning otturigha qoyghan bu türdiki naraziliqliri tüpeylidin, Kabolgha iwertilgen ümigimiz qaytip kitishke mejbor bolghan.

Enwer pashaning wapati bu rayondiki küch tengpungliqlirini astin-

üstün qiliwitip, Buxara rayonidiki heriketlerning éghir weyranchiliqqa uchurishini keltürüp chiqiridu. Bu jeryanda eMir alimxan En’giliye qatarliq Yawrupa döletlirige qarita bir qétim omumiy yüzlük yéqinlishish herikitini bashliwitidu. 1923-yilining iyol éyida “ténchliqperwer we adaletperwerlerge” namida bir murajetni jemiyeti akwam (birleshken döletler jemiyiti) gha hemde bir munche döletning pirizdintlirige iwertidu. Taymis géziti teripidin “Orta Asiyada Bolshéwiklar Hakimiyiti” digen timida élan qilin’ghan bu murajet tigishlik itiwargha érishelmey, erkin dunyaning her qandaq bir dölitidin héch bir jawabigha érishelmeydu.

Yoqurqidek weziyet, eMir alimxanning wetinige qaytip kitish hemde

qaytidin textide olturush ümidlirini asasen yoq qiliwitidu. Afghanistan’gha kiliwalghan Türkistanliq ziyaliylar bilen milliy ittipaq ezaliri uni weten xa’ini dep qarap kelgenliki üchün ular bilenmu yéqinlishish imkani yoq idi. Yene bir tereptin, amanullaxanmu

Türkistan Üchün Küreshler 166

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan rayonigha munasiwetlik pilanlirini bir chetke tashlap qoyghandin kéyin alimxanni özige yük dep qarimaqta idi. “méning anam séningmu anang hisaplinidu, shunga uni yoxlap kelgin” dep uni kabulgha teklip qilidu. Emma uni kabulgha keltüriwalghinidin kéyin nechche ayghiche körüshkili unimaydu. Shundaq qilip eMir alimxan chetke chiqip kitish waqtining kelgenlikini hés qilidu. U, bu arzusini amanullaxan’gha yetküzgendin kéyin, Afghanistanda turushluq En’giliye bash elchisi xumpriystin Hindistandin ötüsh wizisi hel qilip bérishi üchün yardem qilishini telep qilidu. Amanullaxan, alimxan’gha heremge haji qilip kélishke barsa bolidighanliqini, emma pütün a’ilisi bilen barliq ademlirini birge élip méngishi lazimliqini uqturidu. Shundaq qilip, Afghanistandin ayrilghinidin kéyin Afghanistan’gha qaytip kelmesliki heqide isharet bergen idi.

Yene bir tereptin, eMirning londun’gha iwertken wiza teliwini lord

kurzon biwaste ret qilidu. EMir, alghan bu jawabigha qarimay birmezgil ötkendin kéyin qaytidin wizigha iltimas qilip, Hindistanda qisqa muddet turghandin kéyin heremge haj qilishqa baridighanliqini bildüridu. Bu murajitige bérilgen jawap bekla ghelite idi. EMirning Hindistandin ötüp heremge méngishigha ruxset qilinmaydighanliqini, emma Hindistan’gha qisqa waqit üchün ziyaretke kélishige qarshi emeslikini uxturidu. Eger En’giliye impiriysining chégraliri ichide turup qélish xiyali bolsa, peqet seylon yaki seyshel arallirIdila turushigha yol quyilatti. Ularning shunche tetürlük qilishlirigha qarimay, alimxan yenila ümidini özmigen idi. Shunga u, eng axirqi qétim En’giliye bash elchilikige iltimas sunidu. Bu qétim En’giliye hökümiti barliq teleplirige ruxset qilalmaydighanliqini uqturidu. Yeni, uningdin heremdin qaytip kelginide qaytidin Afghanistan’gha kirileydighanliqini körsitidighan ruxset qeghizi bolghinIdila wiza bérilidighanliqini uxturidu. Shundaq qilip, buningdin kiyinki wiza üchün iltimas qilidighan yer En’giliye bash elchixanisi emes, belki udul afghan hökümiti ikenlikini bilgen idi. Afghanistan eMiri amanullaning bundaq bir tonushturush bermeydighanliqini bilgen eMir alimxan, bundin kéyin teghdirge ten bermektin bashqa amali yoq idi. Ene shundaq ümitsizlik ichide rusiyilikler bilen yarishish üchün chare axturushqa urunup baqidu. Yardemchiliri wastisi arqiliq Afghanistandiki Rusiye elchixana mes’ullirigha Rusiye bilen yariship qélishqa teyyar ikenlikini hemde buning üchün ikki türlük sherti barliqini uxturidu. Bu shertlirining birsi

Türkistan Üchün Küreshler 167

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Buxaraning kichik bir parchisida körsetmilik bolsimu bir eMirlik tüzümi tiklinishige ruxset qilinishini telep qilish idi, shertlirining yene birsi bolsa, özige bir pinisiye ma’ashi toxtutup bérilishini telep qilish idi. U dewirge munasiwetlik Rusiye menbeliride, uruslarning bundaq bir teklipke peqetla ehmiyet bermigenliki körülmekte. (sabiq chékachi aghabékow kündilik xatiriliri. Yash Türkistan mejmu’esi, 1930-yili öktebir 11-san, 19-bet. Sowétler ittipaqining Afghanistan-Hindistan chégrasidiki peshtu qebililirige qaratqan heriketlirini bashqurghan kabulda turushluq elchisi roskalnikow, En’giliyiliklerning ultimatomi sewebidin 1923-yili qayturup kétilip, uning ornigha léonid stark teyinlinidu. Ermen bolghan géorgé agabékow, o g p u xadimi süpitide starkning ademlirining arisida kelgen idi. Bir mezgil wezipe ötigendin kéyin gherb ellirige panaliq tilep kitidu. Gherpke barghandin kéyin özining kündilik xatirisini élan qilidu. − aptorning izahati)

1927-yilisi Türkistanda bashlan’ghan kolliktiplashturush herikiti

küchlük ijtima’iy naraziliq we qarshiliqlargha sewep bolidu. Bu xil weziyettin paydilinishni meqset qilghan eMir alimxan, shu yili sintebirde yene bir qétim sinaq qilishqa urunup köridu. Özining erkin wekili bolghan Buxaraliq sodiger haji Yüsüpbay muqimbay wastichiliqi arqiliq jeniwediki birleshken döletler jemiyitige iltimas sunidu. Muqimbay awal Parizhgha bérip mösyö kastagné (j. Kastagné 1920-yillirida Türkistanda oqutquchiliq qilghan bolup, Parizhgha qaytip ketkendin kéyin Basmichilar herikitige munasiwetlik maqalilar élan qilip turghan bir giolog idi. Fransiyige qaytip ketkinidin kéyin Promété zhornilida rédaktor bolup ishligen idi. − aptorning izahati) ning yardimi bilen jeniwege bérip birleshken döletler jemiyitige bir parche doklat sunidu. Bu doklat «lé zhornal dé généwé» gézitining 7-sintebir sanida, «istila qilin’ghan Buxaraliqning zari» digen tima bilen élan qilinidu. Bu waqitta Yüsüpbay, En’giliyilikler bilen sözlishish yolini axturup yüretti. Fransuz wastichilirining barliq tirishchanliqlirigha qarimay, En’giliye da’iriliri eMirning wakaletchisi bilen körüshüshni ret qilidu. En’giliye tashqi ishlar ministirlikining mes’oli kawéndish béntink “Buxara, Sowét russiyisi teripidin ishghal qiliniwélishtin burunmu sabiq eMirlik xelqaraliq siyasiy sehnide birer qimmiti bolmighan bir yer idi” digen sözliri bilen, En’giliyining Buxara eMirige qarita köz qarashlirini éniq otturigha qoyidu.

Türkistan Üchün Küreshler 168

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Del shu peytlerde, Buxara eMirining 30 yildek xizmitini qilghan Buxara yehudiysi bolghan Mir heyder badaliyéw, Parizhda yoshurun bir guruppa qurup chiqqanliqini hemde Buxarada bolshéwizmgha qarshi bir heriket qozghitalaydighanliqini éytip én’giliz hökümitige murajetname sunidu. (bayléy özining kündilik xatiriside badaliyéw bir tatar Türki ikenlikini yazidu. − aptorning izahati) Mir heyder, char Rusiye dewride Buxara eMirlikige yardem qilidighan bir siyasiy wezipini üstige alghan birsi idi. Bolshéwik inqilabidin kéyin, Buxara eMirining xizmitini qilishqa kirip, 1918-yili mart éyida Tashkent Sowéti bilen Buxara eMirliki ottursida imzalan’ghan ténchliq shertnamisi söhbitide eMirge wakaletlik qilghan idi. En’giliye terep mes’oli frédérik bayléy Buxarada turiwatqan dewirlerde uning bilen yéqin munasiwette bolup kelgen bolup, uning Iran’gha ötüp kitishige yéqindin yardemde bolghan iken. Ene shu seweptin Buxara eMirlikining aghdurilishidin kéyin, a’ilisini élip Afghanistan arqiliq Hindistan’gha ötüp ketken waqtida En’giliye terep hökümiti teripidin qizghin kütiwélin’ghan bolup, u yerde uni Pishawur shehirige orunlashturghan idi. Bir mezgil ötkendin kéyin, yoqurida diyilgen pikirini kötürüp En’giliye da’irilirige murajet qilghan. Uning bu murajet qilishida se’id alimxan bilen munasiwining bar-yoqliqi namelum. En’giliyilik mes’ol kishiler tebi’i halda uning bu teliwigimu héchqandaq bir jawap qayturmaydu.

1928~1929-yiliri ichide Afghanistanning ichki siyasitide éghir

dawalghushlar körüliwatqan yillar idi. Bu türdiki özgirishler boliwatqan mezgillerde eMir alimxan bilen uning namida heriket qilip kéliwatqan wakaletchiliri bezi pa’aliyetler bilen shoghullinishqa urunup baqidu. Haji Yüsüp muqimbayning katiwi bilen saxarow isimlik bir bilorus, Parizh bilen jeniwede söhbet ötküzüp yürüp, eMir alimxan imzasida farische teyyarlan’ghan bir bayanatni tarqitishqa bashlaydu. «Buxara milletlirining zari» digen téma bilen fransuzchigha terjime qilin’ghan bu bayanat, Yawrupada turiwatqan chet’eldiki Türkiler ichide, bolupmu Türkistanliqlar arisida bekla küchlük ekis tesir qozghaydu. Gézitlardimu élan qilin’ghan bu bayanatning bir qismida eMir mundaq digen idi:

Biz uruslarnimu éziwatqan atéyst bolshéwiklarghila qarshi

turmaqtimiz. Bizning sépimizda uruslarmu bar. Uruslar (char rusiyisini

Türkistan Üchün Küreshler 169

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

közde tutmaqta. − aptorning izahatidin) bizning wetinimizni nomussizlarche ashkare halda urush qozghap bésiwalghan idi. Shuninggha qarimay ular wetinimizning ichki ishlirigha peqet arilashmighan idi. Dini organlirimizgha hörmet qilghan idi. Merhum atam uruslarni bekla yaxshi köretti. Menmu Rusiye saray qoghdighuchi polkida terbiyelen’gen idim.

Yézilghan bu qurlar, Türkistan musteqilliqi üchün pa’aliyet

qiliwatqan sahelerdiki kishilerni alimxan’gha bolghan öchmenlikni téximu kücheytiwetken idi. 1928-yili eMirning yardemchiliridin biri bolghan Mirza muhemmet takibeg, meshhettiki En’giliye konsulxanisigha “En’giliye aji*z ellerning hamisidur, shundaq iken her bir dölet musteqilliqini qolgha keltürüsh mesiliside En’giliyining kapalitige érishelishi kérek” dégen bir murajetni sunidu. Bu murajet, Afghanistandiki eMirge sadiq basmichi guruppilirigha “En’giliye bilen eMir kilishimge kélishti. En’giliye hökümiti eMir alimxan’gha yardem qilidighan boldi” digen shekilde yétip kélidu. Alimxan 1929-yilining may éyida Afghanistandiki ichki qalaymaqanchiliqlardin paydilinip hératqa baridu. U yerde Türkistan bilen Buxara xelqige qaritip farische bir bayanat élan qilidu. EMir bu bayanattimu özini sabiq charpadishagha sadiq adem dep tonitidu. Musulmanlarni chong akisi dep tonighan bilooruslar bilen birliship bolshéwiklerge qarshi jeng qilishqa chaqiridu.

Bu waqitta Buxaradimu shuninggha oxshighan bir bayanat “barliq

russiye Musulmanlirigha chaqiriq” timisi bilen tarqitilishqa bashlaydu. Bu bayanatlarning kim teripidin basturup tarqitiliwatqanliqi namelum bolishigha qarimay, Sowét da’iriliri bu ishni alimxan’gha artmaqta idi. Shöbhe yoqki, bu ishlargha qarita Moskwamu derhal jawabini béridu.

Digendek, 1929-yili 16-iyon küni «izwétiya» gézitide bir parche ochuq xet élan qilinidu. Bu ochuq xetning aptori bolghan shah murat, 1922-yilisi uruslar teripidin Moskwagha élip kitilgen eMirning üch oghlidin birsi idi. Bu oghul, dadisini “jahan’girlargha qolchumaq bolmaqta, uning bu ishi öz xelqige xiyanet qilghanliq” dep tenqitlep kélip, ochuq xétini munu sözler bilen tamamlighan idi:

Eger arzum xilafi bilen bir küni köriship qalghidek bolsam, uni

düshminim dep tonuymen.

Türkistan Üchün Küreshler 170

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu künlerde Afghanistandiki hoquq talishish küreshlirimu axirlaship

qalghan idi. Hoquq tartip alghan nadir shah üchün éytqanda, sabiq Buxara eMirining qilche qimmiti qalmighan birsi hisaplinatti. Hetta Basmichilar yitekchisi laqay Ibrahimbeg bilen bolghan munasiwiti tüpeylidin eMirdin renjipmu yürgen idi.

Shundaq bolghachqa, eMir alimxanning pa’aliyetlirini pütünley

cheklep etirapini qattiq nazaret astigha alidu. Bundaq bir ehwal astida eMirning kütken ümidlirining héch birsi emelge ashmaydu. Endi u ya oghulliri bilen körishelmey, ya Buxaragha qaytip kételmey nazaret astida axirqi ömrini ötküzidu. Sabiq Buxara eMiri alimxan, 1934-yili nazaret astida tutuliwatqan Kabol etirapidiki bir öyde wapat bolidu.

Orta Asiya milliy awam inqilabiy jemiyetler ittipaqining chet’elde qanat yaydurghan deslepki pa’aliyetliri

Buxara jumhuriyitide yüz bergen bu ehwallardin xewer tapqan

Osman ghoja qatarliq bir qisim jemiyet ezaliri, 1922-yilining afril éyida Afghanistan’gha ötüp kitishke mejbor bolidu. U künlerde, Afghanistan eMiri amanullaxan Türkistan’gha munasiwetlik chong pilanlarni tüzüp xam xiyal qilip yürgen waqitlar idi. Shunga, eMir amanullaxan Mazari sheripte turiwatqan Osman ghojini yéqin sebdashliri bilen qoshup kabulgha teklip qilidu. Osman ghojimu teklipni yerde qoymay haji semi we eli riza ependiler bilen birge kabulgha yitip kélidu. 20-afril künisi, amanullaxan sabiq Buxara jumhur re’isi bolghan Osman ghoja bilen tashqi ishlar nazariti binasida bir sa’ettek sözlishidu. Osman ghoja, Buxarada yüz bergen weqeler heqqide eMirge tepsili melumat berginidin kéyin, russiye hökümiti Buxaraning erkinliki bilen musteqilliqini étirap qilghan künigiche küreshni dawamlashturidighanliqini, shuning üchün eMir amanullaxanning yéqindin yardemde bolishini telep qilidu. Bu waqitlarda eMir amanullaxan, Türkistanda küreshni dawamlashturiwatqan Enwer pashagha yardem qiliwatqan idi. Shundaq bolghachqa, Osman ghoja bilen sebdashlirining wetinige Afghanistanda turup qUral-yaraq we

Türkistan Üchün Küreshler 171

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

eskiri küch bilen teminlesh pa’aliyetler bilen shoghullinishigha tosqunluq qilmaydighanliqi heqqide wede béridu.

7-ayning béshida Buxara jumhuriyitide mudapiye ministiri bolghan

abdulxemit arip, Enwer pashaning Osman ghojigha yazghan bir parche xétini élip kabulgha yétip kélidu. Enwer pasha Türkistandiki ehwallarni Yawrupada teshwiq qilish, bolupmu Gérmaniyining yardimini qolgha keltürüshning zörürlikini oylap, bu xétide abdulxemit aripni Bérlindiki inisi nuri pashaning qéshigha iwertilishni telep qilghan idi. Enwer pasha, imkaniyet yar berginide Osman ghojiningmu Yawrupagha bérishini oylighan idi. Osman ghoja sebdashliri bilen birge bir qétimliq weziyet muhakime yighini ötküzginidin kéyin, küreshni dawamlashturush üchün bashqidin Sherqiy Buxaragha qaytip kétish lazim dep qariship, awghustning béshida Kaboldin Buxaragha qarap yolgha chiqidu. Osman ghoja peyzawat shehirige yétip kelginide bu yerning walisi shah muhemmetxan, uninggha Enwer pashaning shéhit bolghanliq xewirini yetküzidu.

Enwer pashaning wapatidin kéyin, yeni 1922-yilining awghust éyida

Buxara sabiq jumhurre’isi Osman ghoja, eli riza ependi, sabiq herbiy ishlar naziri abdulxemit arip, Buxara xelq jumhuriyitining kabulda turushluq bash elchisi hashim sayiq, haji semi we bir qisim basmichi gurup wekilliri qatnashqan bir qétimliq yighin ötküzidu. Basmichiliq herikitini qaytidin janlandurush üchün lazimliq chare-tedbirler muzakire qilin’ghan bu qétimliq yighinda, ortaq birla közqarashni asas qilghan programmidin birsi qobul qilinidu. Bundaq qilishtiki meqset, Türkistan musteqilliqi üchün barliq basmichi yitekchilirini bir sepke yighish idi. Bu yighinda yene milliy küreshning merkizini Türkistanning sirtigha, yeni shimaliy Afghanistandiki birer sheherge, imkaniyet yar berginide Mazari sheripke yötkeshni qarar qilishidu. Bu yighinda wezipe teqsimatimu élip bérilidu. Haji selim semige “pasha” ünwani bérilip, qUralliq küchlerge yalghuz mes’ol qilip békitidu. Enwer pashaning etirapigha yighilghan gurupilar ichide eMir alimxan tereptarliriningmu barliqi sewebidin, burun alimxan’gha qarshi küresh élip barghan Osman ghoja qUralliq küresh élip bérilidighan jaylargha barghinida qaytidin pikir ixtilaplirini peyda qilip qoyushi mumkin idi. Shunga Osman ghoja Afghanistanda qélip urush üchün arqa sep yardimini yetküzüshke mes’ol bolush qarar qilinidu. Miyan puzuruk

Türkistan Üchün Küreshler 172

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pul yighish ishlirigha mes’ol bolush, teshwiqat bilen shoghullinish we qUral yighish qataridiki pa’aliyetlerni teshkillesh üchün Tashkentke qaytidighan bolidu. Abdulxemit arip Hindistan arqiliq Yawrupagha bérip yardem toplash pa’aliyetliri bilen shoghullinidighan bolidu.

(resim orni) Buxara jumhurre’isi Osman ghoja’oghli sebdashliri bilen birge

kabuldiki babur shah qewrisi aldida. Sol terep bashtiki Osman ghoja’oghli, yénidikisi Buxara jumhuriyitining dölet mudapiye naziri abdulxemit arip we otturda kichik balining keynide turghini haji semi. Kabol, 1922

Yighin axirida haji semi bilen eli riza ependiler Sherqiy Buxara

(darwaz) gha qarap yolgha chiqidu. Yighinda élin’ghan qararlar, aldinqi qatardiki besh neper Basmichilar yitekchisining imzasi bilen pütün Türkistan’gha tarqitilidu.

Basmichiliq herikitining yéngi yitekchisi bolghan haji semi,

Basmichilar arisida körülgen mesililerge qarita bekla qopal mu’amile qilish, öz gépide ching turiwéélish qatarliq mijezliri netijiside, uzun’gha qalmay héchkim gépini inawetke almaydighan halgha kélip qalidu. Perghanidiki waqitliq hökümetning yitekchisi bolghan shir muhemmetbeg 1922-yili sintebirde inisi nur muhemmet bilen töt yüzdek eskiri bilen birge Afghanistan’gha ötüp kitishke mejbor bolghan idi. Shir muhemmetbeg kündilik xatiriside Afghanistan’gha chiqip kétishini qUral-yaraq, oq-dora yoqlighi, uruslarning tetür teshwiqatliri qatarliqlar bilen Basmichilar ichide yüz bergen kilishelmeslik qatarliqlarmu sewepchi boldi dep yazidu. Emma haji semining eli riza ependige iwertken bir xétide “arqimizdin pitne-pasat tarqitip yürgen ishan Sultanni ölüm jazasigha höküm qildim. Qarghu shirmetnimu (shir muhemmetbegning xelq arisidiki leqimi shundaq idi. − aptorning izahati) eskerlirining bir qismi bilen birge Afghanistan’gha panaliq tileshke mejbor qildim” dep yazidu. Bu xatirilerdin qarighanda, shir muhemmetbegning Afghanistan’gha qéchip kitish qararigha kélishide haji semi ottursida yüz bergen bezi zidiyetliriningmu tesiri barliqini köriwélish mumkin. Shundaq qilip, haji semi yitekchilikide körülgen qattiq qolluq we rehimsiz bashqurush usulliri bu küreshning ongushsizliqqa uchirashta öz tesirini körsitishke bashlighan idi. Uning

Türkistan Üchün Küreshler 173

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Afghanistan terepke qéchip kitish éhtimali küchlük digen guman bilen kölap teweside pa’aliyet élip bériwatqan Basmichilar qumandani ashirbegni ölüm jazasigha höküm qiliwetkenliki, Basmichilarni taqet qilalmas halgha keltürgen idi.

1923-yilining iyol éyida, jemiyet re’isi Zeki Welidi ependi yéqin dosti

fetqulqadir ependi bilen birge Iran arqiliq Afghanistan’gha kélidu. Shundaq qilip, Orta Asiya milliy awam inqilabiy jemiyetler ittipaqining Afghanistanni merkez qilghan siyasiy küresh pa’aliyetliri téximu küchiyidu. Jemiyet noqtisidin alghanda, haji semiy bilen uning sebdashlirining Buxara teweside qanat yayduriwatqan küreshliri intayin muhim ehmiyetke ige idi. Eslide, u waqitlarda Türkistanning bashqa yerliride bir munche Basmichilar yitekchisi rusiyige qarshi jengni dawamlashturup kelmekte idi. Emma bularning köp qismi yerlik eshraplardin, diniy heydekchilik idiyisini aldinqi orun’gha qoyiwalghan, siyasiy teshkilatlinishqa qiziqmaydighan hemde öz aldigha musteqil pa’aliyet qilish yolini talliwalghan Basmichilar yitekchiliridin idi. Bu jehettin alghanda, haji semi yitekchilikide teshkillik qanat yayduriliwatqan intizamliq heriketler, bir menide jemiyetning qUralliq qisim rolini bijirip kiliwatqan bir heriket dep hisaplashqa bolatti.

1923-yilining 4-iyol künisi kütülmigen bir weqe yüz béridu. Haji

semi ushtumtut alghan bir qarar bilen Afghanistan terepke ötüp kétidu. U sebdashlirigha tizidin yardar bolghanliqini, shunga Türkiyege bérip dawalanmaqchi bolghanliqini dep kilip, “milliy musteqilliq kürishimizni bir mezgil toxtutup turayli” dep éytqaniken. Haji semi bilen sebdashliridin teshkil tapqan 35 kishilik gurup Afghanistan’gha yétip kelginide alahide daghdugha bilen kütiwélinidu. Xanabad shehiride xéli uzun waqit mihman qilip kötiwélinidu. Zeki Welidi ependi bilen Osman ghoja ikkisi uni Afghanistanda turup küreshni dawamlashturush heqqide shunche köp zorlap baqqan bolsimu peqet qayil bolmaydu. Yene bir tereptin afghan da’irilirimu bu qabiliyetlik partizan teshkilatchisini kabulgha kélishige peqetla ruxset qilmaydu. Bu ishta Sowétler ittipaqi terep ulargha éghir bésim ishlitip kiliwatqanliqidin bu xil pozitsiyide boliwatqan bolishi éhtimalgha bek yéqin idi. Digendek, birer ay ötmeyla afghan hökümiti uning Afghanistandin chiqip kitishini telep qilidu. Shundaq qilip, haji semi bilen sebdashliri Mazari sherp we hérat arqiliq Iran terepke ötüp

Türkistan Üchün Küreshler 174

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kitidu. Müpti sedridin xan, abdulxemit arip, qurbéshi turapbeg we yene birmunche kishi meshhette qalidu. Bu waqitlarda, Enqere hökümiti Türkiye chégrasidin kirishini chekliwetken yüz ellik kishilik bir tizimlik élan qilghan bolup, haji semi ependining ismimu bu tizimlik ichide bar idi. Shu seweptin Türkiyige qaytip bérish imkani bolmighan haji semi, helepke baridighanliqini éytip, ikki neper dostini yénigha élip yolgha chiqidu. Ulardin qalghan 12 neper kishi bolsa kiyin Türkiyige qaytip bériwalidu.

1923-yilining 26~28-yolida, Zeki Welidi bilen Osman ghoja

bashchiliqidiki Afghanistanda turiwatqan barliq jemiyet ezaliri weziyetni bahAlash we kelgüsi heqqide qarar élish üchün bir bash qoshush yighini ötküzidu. Ular mulahize qilish arqiliq qUralliq küresh imkaniyetlirining asasen tügigenlikini; Siyasiy küresh üchün Afghanistan weziyiti uyghun kelmeydighanliqini mölcherlishidu. Axiri Türkistan mesililirini xelqaraliq sehnige élip chiqip, xelqara jama’etchilikini Türkistan weziyitidin xewerdar qilish lazim dep qarishidu. Bundaq bir heriketni bu türdiki pa’aliyetlerge yol qoyalaydighan ellerdila emelge ashurush mumkin idi. Shuningdek yene, chet döletlerdiki Türkistanliqlar oxshimaydighan ellerge tarqaq jaylashqanliqi üchün, keng da’iriliq siyasiy teshkilatlinish ishini emelge ashurushqa toghra kiletti. Bu yighinda teshkilat tüzülish layihisi heqqide tüwendikiche bir wezipe teqsimati tüzüp chiqirilidi: abdulxemit arip Kabolda qalidighan bolidu. Afghanistan hökümiti ruxset qilghinida hashim sayiqni yaponiyige iwertish belgilendi. Müpti sedridinxan bilen turapbeg ikkisi meshhettiki pa’aliyetlerni dawamlashturidighan, Osman ghoja bolsa Türkiyidiki pa’aliyetlerni teshkilleydighan qilip belgilinidu. Parizhda turiwatqan Mustapa Choqay oghli Yawrupadiki wakaletchilikini dawamlashturidighan bolidu. Jemiyetning chet döletlerdiki pa’aliyetlirini omumiy yüzlük bashqurush ishlirigha mes’ol bolidighan Zeki Welidi bolsa weziyetning tereqqiyatigha asasen ya Bérlinde, ya bolmisa Istanbulda turidighan bolidu. Bu yighinda yene Türkistan mesilisini xelqaragha tonushturush meqsitide bir zhornal chiqirish lazimliqimu qarar qilinidu.

Aridin bir qanche kün ötüp, Osman ghoja Hindistan arqiliq Türkiyige bériwélish üchün yolgha chiqidu. Zeki Welidi bilen sebdashliri Afghanistandiki Buxara wakaletxanisidin pasport chiqartip Buxara grajdanliqigha ötken idi. Aridin uzun ötmey ularmu Türkiye

Türkistan Üchün Küreshler 175

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

arqiliq Yawrupagha bériwélish üchün yolgha chiqidu. Shundaq qilip, 1923-yilining otturliridin bashlap Türkistan milliy musteqilliq kürishini xelqaraliq siyasiy sehnige chiqirish wezipisini üstige alghan kishiler, makanliship yiltiz tartqili bolidighan muwapiq birer muhit tépish meqsitide yéngi joghrapiyilerge qarap seperge atlinidu.

Basmichilar rehberlirining Afghanistandiki pa’aliyetliri 1923-yili, Sowétler ittipaqi Türkistan tewesige zor Türkümde

qUralliq qoshun keltüriwalghanliqi üchün, basmichiliq heriketliri omumiy yüzlük halda pa’aliyet sahesidin mehrum qéliwatqan bir yil idi. Qaratékin rayonining dangliq basmichi yitekchiliridin biri bolghan fuzeyl mextum, qel’e’i humb teweside eng axirqi küchini ishqa sélip tirkiship baqqan bolsimu, 1923-yili 8-ayning 12-künisi qizil armiye bu jaylarnimu bésiwalidu. Fuzeyl mextum yardarlinip, yene bir Basmichilar yitekchisi bolghan dilawershah bilen birge Afghanistan’gha ötüp kitishke mejbor bolidu. Ferghane basmichiliridin islam qurbéshi bilen medumerbeg, eli riza ependi bilen birge awal Sherqiy Türkistan’gha ötidu. Kiyin yene u yerdin afanistan’gha bérip panaliq tileydu. Yene bir dangliq Basmichilar yitekchisi bolghan Ibrahim laqaybeg bolsa, ruslargha qarshi jengni ta 1926-yilighiche dawamlashturup, axiri chigradin chiqip Afghanistan terepke kitishke mejbor bolidu. Ibrahimbeg, fuzeyl mexdum bilen haji semi qatarliq yitekchilerning Sherqiy Buxara tupraqliridin ayrilghanliqigha qarimay, Sowétler ittipaqi da’iriliri basmichiliq heriketlirini tel-töküs yiMirip tashlash üchün bu jaylargha izchil türde qUralliq küch yighishqa kirishidu. Eyni waqitta En’giliye jasusluq organlirining igelligen melumatlirigha asaslan’ghanda, Sowét da’iriliri chigra boylirigha top-zembirek we urush ayrupilanliri bilen kücheytilgen yüz mingdin artuq qUralliq küch toplighanliqi melum. Buninggha asasen En’giliye da’iriliri Sowét qoshunlirini Kabolgha qarap yürüsh qilish éhtimali bar dep guman qiliship, bundaq bir heriketning aldini élish üchün teyyarliq qilishqa kirishidu. En’giliyiliklerge oxshash mölcherligen Afghanistan da’irilirimu Sowét terepning hujumidin ensireshke bashlaydu. Sowét da’irilirining shimali Afghanistan tereplerge jaylishiwalghan Basmichilarni bahane qilip chigradin bösüp ötüsh herikitini qozghap

Türkistan Üchün Küreshler 176

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qélishidin qorqqan amanullaxan, Afghanistan-Sowétler ittipaqi chigraliridiki barliq chégra éghizlirini taqiwetkenlikini élan qilidu. Emma Pamir rayonidiki taghliq jilghilarni meyli rusiyilikler yaki Afghanistanliqlar bolsun, her ikkila terep toluq tizginlep kételmigen idi. Shundaq bolghachqa, Basmichilar Türkistandiki pa’aliyetlirini tarqaqlashturup ushshaq qoshonlar boyiche heriket qilishqa kirishidu. Zadi amal qilalmighanda bosh qalghan chigra éghizliridin bashqa döletlerge qéchip chiqiwilip pa’aliyetlirini dawamlashturushqa tirishidu.

Türkistanning ferghane, Buxara we xarezm teWeliride nechche

yildin béri dawamliship kiliwatqan basmichiliq heriketliri yüz minglighan tükistanliqni yurtliridin ayrilip chet döletlerge musapir bolup chiqip kitishige sewep bolidu. Basmichiliq heriketliri jeryanida, bolupmu 1918~1922-yillar ichide bir milyon’gha yéqin Türkistanliqning Afghanistan teripige ötüp ketkenligi mölcherlenmekte. Xuddi shuningdek, yene yüz minglighan Türkmenmu Iranning xorasan tewesige ötüp kétidu. Afghanistan’gha ötüp ketken Basmichilarning bir qismi qUrallirini tapshurup bérip shimaliy Afghanistanning herqaysi sheherlirige tarqilip kétidu. Yene bir qismi bolsa, afghan hökümiti tizginlep bolalmighan jaylarda qUrallirini tapshurmay bir yerge yighilip yashimaqta idi. QUral tapshurmighan bu türdiki Basmichilar, pat-patla chigradin bösüp ötüp Sowétler hökümitini parakende qilish herikiti bilen shoghullinip turatti.

Ferghane basmichilirining yitekchisi bolghan shir muhemmetbeg,

Afghanistanda turghan künliri bilen u yerde élip barghan pa’aliyetlirini tüwendikiche bayan qilidu:

Chigradin ötüp bir hepte bolghanda, bedexshan’gha keltürülduq.

Amanullaxanning enishtisi aldimizgha chiqip bizni kütiwaldi. On kündin kéyin xan’awatqa barduq. … u yerde tashqi ishlar weziri xeyrullaxan bizning qéshimizgha ziyaretke kilip bizge yer texsim qilip birilidighanlighini hemde ayliq ma’ash bikitip béridighanlighini éytti. Yer texsim qilin’ghinida, bezi eskerlirim yer élishqa unimidi. Chunki ular yurtqa qaytish xiyalida idi. … ikki aydek waqit ötkendin kéyin qurbéshi toqtasim qumandanliqidiki 25 neper kishini inilirim rozi muhemmet bilen tash muhemmet jeng qiliwatqan gerbabagha iwerttim. …

Türkistan Üchün Küreshler 177

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Amanullaxan bizni Kabolgha teklip qildi. Bedexshanda turiwatqan

eskerlirimge inim nur muhemmetni, xan’awatta turiwatqanlargha qurbéshi molla xatemni mes’ol qilip qoyup 12 neper adimim bilen birge Kabolgha atlandim. … Kabolda Türkiye bash elchisi fexri pasha (shir muhemmetbeg, Türkistan milliy kürishi bilen munasiwetlik qolidiki barliq hüjjetlerni bash elchi fexri pashagha qoyup ketkenligini éytidu. Fexri pasha bu hüjjetlerni Enqerege, Mustapa Kamal pashagha iwertip biridighanlighini éytqan. Epsuski, bu hüjjetlerning nede qalghanlighi heqqide héchqandaq bir melumat yoq. − aptorning izahati) we amanulla xanning qéyni’atisi Mexmutxan tarzilar bilen körüshtum. … Afghanistanda jamal pasha bilen birge kelgen bir munche Türkiyiliklermu bar idi. Teshkilatiy mexsusadin bolghan a. Nijati ependi bilen nejimidin nidas birge keldi. Ular bilen sözliship bedexshanda bir dukan échip turkistan’gha qUral iwertish ishini bu dukan wastisi arqiliq bashqurushqa kirishtuq.

1923-yili bir nechche eskirim bilen birge Hindistan’gha bérip

En’giliye hökümitidin yardem telep qildim. Bombaygha barghinimda chécherinmu u yerde ikenduq. U méni En’giliyiliklerge chéqishturghan iken. En’giliyilikler Sherqiy Türkistan’gha yaki meshhet tereplerge kitishimni telep qilishti. … bombayning sirtigha chiqip 25 kün ötkendin kéyin Pamir arqiliq bedexshan’gha qaytip keldim. … emma bu chaghda eMir amanullaning bizge bolghan mu’amilisi özgirep qalghan iken.

En’giliye menbelirige asaslan’ghinimizda, shir muhemmetbegke

munasiwetlik resmi melumatlar mundaq idi: Shir muhemmet ependi, 1923-yili öktebirde péshawurgha kelgen

bolup, yénidiki 140 neper eskiri bilen birge etiyazghiche bu yerde turup qélish üchün panaliq tilesh iltimasini sun’ghan idi. Kéyin yene Qeshqer arqiliq ferghane tereplerge kitish xiyalida boldi. Gherbiy shimal chigra mudapiye orginidikiler shir muhemmet ependige siyasiy alahIdiligi bolmighan adettiki bir wetenperwer dep baha bérishken. Shundaq bolghachqa, Sowétler ittipaqigha qarshi turiwatqan öktichilerge yardem qiliwatidu digen tesirat qaldurup qoymasliqni közde tutup, uning bu telepliri ret qilindi. Eger shir muhemmet ependi

Türkistan Üchün Küreshler 178

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Hindistandin bashqa xalighan bir yerge kétishke maqul bolghinida, barliq sayahet chiqimlirini üstimizge alidighanliqimizni bildürduq. U, bizning bu teklipimizni qobul qilmay, 1924-yili 3-ayning 17-künisi Afghanistan’gha qaytip ketti. U yerde uninggha atap texsim qilin’ghan yerde özi yalghuz turishi üchün ruxset qilin’ghan idi. Afghan hökümiti uninggha 500 rupiye ma’ash belgilep béridu. Shir muhemmetbeg, bir yil ötkendin kéyin ferghanidiki Basmichilar üchün Hindistandiki Musulmanlardin yardem yighip kélishni pilanlap bizdin wiza üchün qayta iltimas qilidu. Uning bu iltimasimu ret qilindi. 1927-yillirida Sherqiy Türkistandiki Xitay hakimiyitige qarshi heriket qilishni pilanlap yürgen kishiler bilen alaqe baghlap yürgenliki melum bolidu. Uning bu qétimqi yardem telep qilip sun’ghan iltimasigha jawaben, uning bu türdiki pa’aliyetlirige En’giliye hökümiti yardem birelmeydighanliqini, shuningdek uning özige yaki hemralirigha Hindistan’gha kirish pursiti birelmeydighanliqini yene bir qétim uxturduq.

Bulardin shuni köriwélishqa bolidiki, En’giliye da’iriliri Türkistandiki

basmichiliq heriketlirini Sowétler ittipaqining ichki ishi dep qarimaqta idi. Sowétler ittipaqini renjitip qoymasliq üchün Basmichilargha her qandaq jehette yardem qolini uzatmayla qalmastin, hetta ularning alaqe baghlashqa urunushliridinmu özlirini qachurup kelgen idi. Bulardin qarighanda, En’giliye da’iriliri Afghanistan hökümitini Basmichilardin chek chigra ajritish heqqide agahlandurup kelgen dep mölcherleshke bolidu. Sowétler ittpaqi hökümitining éghir bisimi astida qalghan afghan hökümiti basmichiliq heriketlirige tutqan hisidashliq qilish pozitsiyilirini 1923-yilidin kéyin pütünley özgertip, chigra éghizlirini pütün küchi bilen tizginleshke tirishidu. Afghanistan da’irilirining pozitsiyiliridiki bu xil özgirishler, bu tewede eng küchlük rol oyniyalaydighan En’giliyiliklerning bu heriketke yardem qilishtin bash tartishi, Türkistandiki Sowét hakimiyitining barghansiri küchiyip bérishi qataridiki sewepler tüpeylidin, Basmichilar yitekchilirining pa’aliyet da’irisi bekla tariyip ketken idi. Shundaq qilip, ular Afghanistandiki turghan yerliridimu jimipla qalidu.

Türkistan Üchün Küreshler 179

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bechche’iy saqa weqesi we Türkistanliqlar Özini Afghanistan padishasi dep élan qilghan amanullaxan, Italiye

hökümitining tekliwige bina’en 1927-yili dikabir éyidin bashlap keng kölemlik Yawrupa sayahiti üchün seperge atlinidu. Sowétler ittipaqinimu öz ichige alghan birmunche Yawrupa ellirini sayahet qilidu. Bolupmu Türkiyige qilghan ziyaritide Mustapa Kamal AtaTürkining bashlatqan islahat heriketliridin bekla tesirlen’gen idi. Undin kéyin Iranda riza shahning ijra qilghanlirini köridu. Bu ikki dölette körgen zor özgirishler, amanullaxanni öz dölitidimu shundaq bir özgertish-islahat herikitini yolgha qoyush kérek deydighan oygha keltürgen idi. Digendek, 1928-yilining iyon aylirida dölitige qaytip kelgen amanulla, derhal zamaniwiy kiyim-kichek, mejbori ma’arip, bir nikaliq we qizlarni mejbori oqutush digendek islahat témilirini otturgha qoyidu. Emma bundaq yéngiche islahat qilish ishlirini islam dinigha qarshi chiqqanliq dep qaraydighan jahil tebiqiler, bu türdiki özgertishlerdin qattiq narazi bolushqa bashlaydu. Amanullaxan, bu türdiki islahatlarni zörür tépilghanda mejborlash yoli bilen bolsimu emelge ashurush iradisige kelgen idi. Islahat herikitige qarshi heriket qiliwatqan kishilerge ülge bolup bériwatqan diniy yitekchilerni basturushqa kirishidu. Shorbaziri rayonining dini yitekchisi heziriti sahipning qolgha élinishi, islahatqa qarshi turidighan kishilerning heriketke atlinishigha bahane bolup béridu. Kabolgha bekla yéqin yer bolghan koh’iy daman wadiside zor külemlik bir qozghulang partilaydu. Bu qozghulangning yitekchisi bolghan kishi bechche’i saqa (Mirapning oghli) leqemlik bir tajik idi. Bu kishi jamal pasha teripidin teshkil qilin’ghan nemune qisimlarning birside herbiy telim-terbiye körgen birsi idi. Uning yitekchilikide partilighan bu qozghulang barghasiri kingiyidu. Türkiye we Sowét ittipaqi bash’elchixaniliri amanullaxan’gha qozghulangchilargha qarshi jeng qilish meslihetini bergen bolsa, En’giliyilikler bu qozghulangchilar bilen kilishish üchün söhbet ötküzilishi kirekligini tewisiye qilmaqta idi. Amanullaxan bolsa, eskerlirige toluq ishinip kitelmeytti. Axirida Kabolni tashlap chiqip kitishke mejbor bolidu. Kaboldin ayrilish aldida akisi inaytullaxanni özining ornigha eMir dep élan qilghan idi. Shundaq qilip hakimiyet qozghulangchilarning qoligha ötken hésaplinidu. Bu qozghulangning yitekchisi bechche’i saqa 1929-yili 1-ayning 17-künisi özini Ghazi hebibulla digen nam bilen afghan padishasi dep élan qilidu. Shundaq

Türkistan Üchün Küreshler 180

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilip, qurulghan künidin béri Afghanistan’gha höküm sürüp kiliwatqan peshtulardin bolghan durrani qebilisining 150 yilliq hökümranliqigha xatime bérilip, hakimiyet tunji qétim bashqa bir étnik qebilining, yeni tajiklarning qoligha ötidu.

(resim orni) Ibrahim laqaybeg, 1931-yili (resim orni) Ghazi hebibullaxan (bechche’iy saqa), 1929-yili öktebir Afghanistan’gha oxshash intayin nazuk stratigiyilik orunda

turiwatqan bir dölette meydan’gha kelgen bundaq bir hakimiyet özgirishi, shuningdek tunji bolup bir tajikning hakimiyetni tartip alghanlighi, bu rayondiki küch tengpungluqigha éghir tesir körsitidu. Bolupmu Sowét ittipaqi, bu rayonlardiki özgirishlerge qarita aldini élish yolini tutushqa kirishidu. Rusiye déplomatik orunliri kona hakimiyetke, yeni peshtulargha yardem qilishni talliwalghan idi. Buninggha qoshulmighan n k w d (ichki ishlar xelq komissarlighi. − aptorning izahati) tajik kozurini oynashni pilanlap, hebibullagha yardem qilish yolini toghra körmekte idi. Axirida, politbiyro (siyasiy biyro − Sowétler ittipaqining eng yoquri höküm chiqirish orgini − aptorning izahati) tashqi ishlar komissarlighining pikirini maqullap, sabiq padisha amanullani qaytidin textke chiqirish üchün bir heriket bashlash qararini alidu. Bu siyasiy wezipini emelge ashurushta Afghanistanning Moskwada turushluq bash elchisi ghulam nebi tallinidu. Amanullaxanni himaye qilidighan ghulam nebi, Sowét ittipaqi qoshunlirigha qoshulup amu deryasidin ötidu. Bu waqitta pata’iy hissar we tashqorghan sheherliri Sowét qUralliq küchliri teripidin top oqigha tutulmaqta idi. Buning keynidinla shimaliy Afghanistanning muhim sheherliridin birsi bolghan Mazariy sheripni bésiwalidu. Shunche muweppeqiyetlik herbi opiratsiyiler ishqa ashurulghinigha qarimay, ghulam nebi kütken küchlük xelq himayisi otturgha chiqmaydu. Shimaliy Afghanistan xelqi hebibullaxanni talliwalghandek körünmekte idi. Bu waqitta sabiq padisha amanulla, bihude qan tökülishining aldini élish meqsitide, textini qayturiwélish herikitidin waz kechkenligini bildüridighan bir parche xet qaldurup Italiyige kétidu. Bu ehwal, Sowét yardimi asasida bashlan’ghan ghulam nebi herikitini

Türkistan Üchün Küreshler 181

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

emeldin qalduriwétidu. Ghulam nebimu Sowét ittipaqigha qaytip kétidu. Sowétler ittipaqi bundaq bir ongushsizliqqa uchurighanliqigha qarimay, tajik kozurini ishqa sélish ishinimu ésidin chiqarmighan idi. Buning üchün 1924-yilidin béri Özbekistan Sowét jumhuriyiti teweside turiwatqan tajik aptonom rayonini 1929-yili 5-öktebir künisi ittipaqdash jumhuriyet (fidiratik rispoplika) derijisige kötürüp béridu.

Tajiklardin bolghan bechche’iy saqaning hakimiyetni tartip élishi

En’giliye da’irliriningmu diqqitini jelip qilghan idi. Afghanistanda peshtulardin bashqa étnik guruplirining, bolupmu tajiklarning hakimiyet üstidiki salmighining artip kétishidin En’giliyilikler zadila xatirjem emes idi. Bundaq bir étnik terkip, buninggha oxshaydighan étnik terkiplerge ige Sowét rayonining tesirini artturiwitishi mumkin idi. Shundaq bolghachqa, peshtularning tizgini astida turidighan bir Afghanistan, En’giliye menpe’eti noqtisidin alghanda her da’im köngüldikidek bir ehwal hisaplinatti. Buning üchün muwapiq kilidighan namzatmu teyyar idi. Sabiq dölet mudapiye naziri nadir xan, duraniylerning muhemmetza’iylerdin birsi idi. Bu kishi musahiban namidiki tesir küchige ige bir peshtu a’ile ezaliridin birsi bolup, aghdurulghan padisha amanulla bilenmu bir newre kéletti. Nadir xan, 1919~1924-yillar ichide armiye qumandani bolup wezipe ötigen bolup, uningdin kéyin Parizhda turushluq Afghanistan bash elchisi bolup ikki yildek Parizhda turghan idi. Shu seweptin gherp ellirini pishshiq tonuydighan, bolupmu En’giliye hökümiti bilen yéqin munasiwette bolghan birsi idi. Aridin uzun ötmey, yeni bechche’iy saqa texitke chiqip ikki ay ötken 1929-yilining 22-mart künisi nadirxan Hindistan’gha keltürilidu. Shu künisi jenoptiki peshtu qebililirining yitekchiliri qatnashqan bir qétimliq loya jirgha, yeni qebile uruqlirining aq süngekliridin teshkil tapqan milliy qurultay chaqirilidu. Loya jirgha, bechche’iy saqa hakimiyitini milliy qanunlargha uyghun bir hakimiyet emes dep békitishidu. Shundaq qilip jenoptiki qebililerge, bolupmu En’giliye hökümitining yardimige tayan’ghan nadirxan’gha yol échilidu. Nadirxan, özini qollaydighan qUralliq küchler bilen birlikte heyber éghizi arqiliq Afghanistan’gha kirip, Kabolgha qarap ilgirleydu. Bu waqitta Kaboldiki En’giliye bash elchisi, En’giliyilik din tarqatquchilirining Afghanistandin ayrilidighanliqini, En’giliye ayrupilanlirining hawa qatnishini toxtitidighanlighini uqturidu. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 182

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ehwalgha asasen fransuz, gérman we Italiyan din tarqatquchilirimu afanistandin chiqip kitidu.

Basmichilarning Sowét chigrasigha kirip qilghan jengliri Bechche’iy saqaning textke chiqishi bilen, uzundin béri ünini ichige

yutup kiliwatqan sabiq Buxara eMiri alimxan bilen shimaliy Afghanistan teweside purset kütüp yatqan basmichi yitekchilirige qaytidin heriket bashlash pursiti tughulidu. Nechche yildin béri Kaboldin sirtqa chiqalmay yürgen eMir alimxan, hérat shehirige bérip u yerde turiwatqan Buxaraliqlar bilen Türkistanliqlarni bolshéwiklargha qarshi urush qilishqa chaqiridighan bir bayanat élan qilidu. Basmichi yitekchiliridin jüneytxan bilen laqay Ibrahimbegler eMir bilen birge heriket qilidighanliqini bildürishidu. Shuningdek yene yéngi afghan padishasi hebibullaxanmu ularni qollaydighanliqini bildürgechke, jeng qilish teshwiqati bashlinip kétidu.

EMir, uningdin bashqa yene bir qisim yardemchiliri wastisi arqiliq

Yawrupadimu bezi pa’aliyetlerge kirishidu. Sowét gézitlirimu eMirning bu türdiki ishlirini tepsili tonushturmaqta idi. Bu waqitlarda Basmichilarning Sowét-afghan chigrasidin bösüp ötüp Türkistan tewesige hujum qilghanliqi heqqidiki xewerlermu tarqilishqa bashlaydu.

Heqiqetenmu hebibullaxan textke chiqishi bilen teng,

Afghanistandiki basmichi yitekchilirining qaytidin bash kötürüp chiqqanliqi éniq idi. Hebibullaxan, Basmichilar turiwatqan yerliridin ayrilmasliq heqqidiki burun chiqirilghan cheklimilerni emeldin qaldurghan idi. Shunga, ular Afghanistan teweside xalighan yerlirige baralaydighan bolghan idi. Yéngi eMir, Basmichilarni Sowétlerge qarshi jeng qilish ixtiyarigha ige dégenliki heqqidiki gep-sözlermu tarqilip yürmekte idi. Ibrahim laqaybeg, amanullagha qarshi qozghilang partilighan dewrlerde hebibullagha yardem qilghanliqi, shunga uni Türkistan chigrasigha herbiy qumandan qilip teyinlen’genliki heqqidiki gep-sözlermu tarqilip yürgen idi. Ras digendek, yéngi chiqqan eMir, laqay Ibrahimbegni yénigha chaqirtip

Türkistan Üchün Küreshler 183

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

körüshken bolup, uni shimaliy Afghanistan’gha bérip Türkistanliq muhajirlardin bir armiye teshkil qilishini, bu qoshon bilen uninggha qaraydighan qUralliq qisimlarning qumandani seyit hüseyin’ge yardemchi bolishini telep qilghan idi. Ibrahim laqaybeg bu telepke asasen derhal laqay qebilisidin kichik bir qUralliq qoshun teshkillep, hebibullaxanning sépigha qoshulup urush qilishqa raziliq béridu. Ibrahim laqaybeg bilen körüshken séyit hüseyin, uning esker sanini az körüp, téximu chong qUralliq qoshun teshkillishini telep qilidu. Bu telepke asasen shimaliy Afghanistan terepke kelgen Ibrahim laqaybeg, u yerde bir aqsaqallar mejlisi chaqirip, urushqa qatnishish üchün bu mejlisning bir petiwa chiqirip bérishini telep qilidu. Aqsaqallar mejlisi, burun iwertip bergen qUralliq qoshundin bashqa yene 400 neper Türkmen bilen 500 neper özbektin teshkil tapqan yéngi bir qUralliq qoshunni séyit hüseyinning eMirige bérish qararini élishidu. Bu waqitta shir muhemmetbegmu herbiy qumandanliridin Yüsüpjan qurbéshini Ibrahim laqaygha yardemchi qilip iwertken idi. Shundaq qilip teshkillen’gen bu qUralliq qoshunlar Sowétler ittipaqi yardimige tayinip Afghanistan’gha bésip kirgen ghulam nebining qUralliq küchlirige qarshi élip bérilghan urushlarda wezipe alidu. Laqaygha qarashliq jengchiler bashqa jaylardimu urushqa qatnishidu. Bolupmu dehdadi ormanliq rayonlirida hazara qUralliq küchlirige qarshi jenglerge qatniship ularni éghir meghlop qilghanliqliri melum.

Bu waqitlarda Ibrahim laqaybeg, fuzeyl mexdumgha oxshash

Türkistan tewesige kirip uruslargha qarshi yéngi bir heriket qozghashni oylighan bolsimu, bu arzusigha érishelmeydu. Bu heqte u mundaq dep yazidu:

Hebibulla textke chiqqan waqitlarda Sowétlerge qarshi jeng qilish

arzuyum bekla küchlük idi. Emma méning mujahitlirim bir tereptin sabiq Buxara eMirige xizmet qiliwatqan, yene bir tereptin öz a’ililiri bilen turiwatqan yerlirini qoghdashqa mejbor qalghan idi. Mujahitlar a’ililirini yat bir elde (Afghanistan közde tutulmaqta − aptordin) qoghdinishsiz tashlap qoyushqa razi emes idi.

Türkmenistan teweside rusiyiliklerge qarshi nechche yildin béri jeng

qilip kéliwatqan jüneytxan, 1928-yili 6-ayda Iran chigrisidin ötüp Afghanistan’gha bériwalghan idi. U yerge barghinidin kéyin ademliri

Türkistan Üchün Küreshler 184

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bilen birge hérat rayonigha orunlashqan idi. U, Afghanistanda bechche’iy saqa qozghilingi bilen teng bashlan’ghan hoquq talishish kürishi jeryanida bechche’iy saqa terepni talliwalghan bolup, bundaq bir qarargha kelgenligini bir parche xet arqiliq Buxara eMiri se’id alimxan’gha uqturghan idi.

Yüz bergen bu hadisilar sewebidin urush qaynimi ichige pétip

qéliwatqan peytlerde, Afghanistanning chigra xoshnisi bolghan Türkistan tewesidimu weziyet bekla nacharlashmaqta idi. Stalin yolgha qoyiwatqan kolliktiplashturush herikiti bilen kolxozlashturush ishliri xelq arisida éghir naraziliqlargha sewep bolmaqta idi. Bu mezgillerde bu jaylarda peqet kiwezdin bashqa zira’etlerning térilishi chekliwitilgen idi. Netijide, xelqning yimek-ichmek jehetlerde öz-özini teminlesh imkaniyetlirimu tartip élin’ghan idi. Buning aqiwitide xelq ammisining Sowétler ittipaqi hakimiyitige bolghan öchmenligi küchiyip, basmichiliq heriketlirige uyghun kélidighan muhit yaritilmaqta idi. Bu hadisilerni yéqindin küzitip kiliwatqan fuzeyl mextum, Afghanistanda yoqurida bayan qilin’ghan hadisiler otturigha chiqishi bilen teng Kaboldin bedexshan’gha qarap yolgha chiqidu. U yerge barghandin kéyin, bedexshan tewesidiki ademlirini yighip 1929-yili afril éyida darwaz tereptin Türkistan tewesige bésip kiridu. Mexdum, qel’iy humb, tehwil dara we garm sheherlirini tartip alidu. Bu jaylardiki Sowét hökümet ademlirining hemmisi öltürilidu. (Orta Asiya mutexessisliridin biri bolghan oliwyér roy, «Orta Asiyada Yéngi Millet Yaritish» namliq kitawida (Metis Neshriyati, 2000- yil neshri, 84-bet) Qaratékin, Darwaz we Wahsh rayonlirida tesir küchke ige teriqet yitekchisi we Basmichilar yitekchisi bolghan ishan Sultanning fuzeyl mexdum teripidin 1929-yilqi herikiti jeryanida qolgha élinip ölüm jazasigha höküm qilin’ghanlighi tilgha élin’ghan. Royning qarishi boyiche alghanda, bu weqe fuzeyl mexdum garmliq bolghanlighi sewebidin, bu yerdiki qulyabilar bilen garmilar ottursidiki qebiliwazliq weqeside muhim rol oynighan dep qarighan. Emma ishan Sultan heqqide royning neqil keltürgen melumatliri emiliyetke uyghun emes. Eslide ishan Sultan inisi bilen birge, Enwer pashaning wapatidin kéyin Sherqiy Buxaradiki basmichiliq herikitining rehbiri bolup turghan haji semi teripidin 1923-yilisi ölümge höküm qilin’ghan idi. Abdulla rejep baysun özining «Türkistan milliy küreshliri» digen kitawida, ishan Sultanning rusiyilikler bilen xet-alaqe munasiwiti barliqini ispatlap

Türkistan Üchün Küreshler 185

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chiqqanliqini, ene shu seweptin ishan Sultan bilen uning inisi ishan sulaymanning qolgha élin’ghanliqini, haji semi ependi re’isligide qurulghan aqsaqallar mejliside sotlan’ghanliqini, bu sotlashta jinayi qilmishi békitilip etisi tawildaradiki öyining aldida ölüm jazasi ijra qilin’ghanliqini bayan qilmaqta. Haji semi, 1923-yili 6-ayning otturlirida eli riza ependige iwertken mektubida “keynimizde pitne-pasat chiqarghanliqi üchün ishan pashani ölüm jazasigha höküm qildim” dep yazidu. − aptorning izahati) keynidin düshenbige hujum qilghan bolsimu, qizil armiye bilen bolghan urushta yéngilip qalidu. Shuning bilen, ondek adimi bilen Afghanistan’gha qaytip kétip, Mazari sherf rayonida bechche’iy saqagha yardem qiliwatqan qUralliq küchlerge qoshulup kitidu.

Bu waqitlarda shir muhemmetbegmu burunqi ademlirining bir

qismini yighip, Türkistan’gha kirip birer heriket peyda qilish üchün teyyarliq qilishqa kirishken idi. U, turiwatqan yéridin sirtqa chiqishi cheklen’genligi üchün, uning pa’aliyetlirini asasen inisi nur muhemmetbeg mes’ol bolup ishqa ashurup kelmekte idi. Tüzülgen pilan’gha asasen nurmuhemmetbeg qumandanliq qiliwatqan qUralliq küchler, shimali Afghanistan rayonida bir yerge kélip Ibrahim laqaybegning qisimliri bilen birlishidu. Andin uningmu yardimi bilen Sowét Türkistan teripige ötidu. Pilan boyiche penj deryasidin ötüp qel’e’iy wanch rayonigha hujum qilidu. Emma shir muhemmetbeg teshkilligen bu qUralliq qoshun, Ibrahim laqayning qumandanliq sh*tawi ichide éghir guman peyda bolishigha sewep bolidu. Nurmuhemmetbegning Ibrahim laqayni oynutup yürüp axiri bir küni uni ujuqturiwétip, bu rayondiki heriketlerge yalghuz özila qumandanliq qilmaqchi deydighan gepler tarqilishqa bashlaydu. Bu quruq geplerge ishinip qalghan laqay, özige yardem qilish üchün kelgen nur muhemmetbegni qolgha élip, put-qollirini zinjir bilen baghliwitip bir yilgha yéqin waqitqiche öz yénida birge élip yüridu. Shu arqiliq shir muhemmetbegning intiqam élish éhtimalining aldini alghan bolidu. Uningdin kéyinki yillarda, nur muhemmetbeg, bu bir yilliq waqitni, ömürümde körgen eng japaliq künlirim dep tonushturidu. (glénda frasér, Basmichilargha alaqidar élip barghan tepsili tehlilliride shir muhemmetbegning 1929-yili, qol astidiki qUralliq küchliri bilen pench deryasini kéchip ötüp qel’e’iy wanch rayonigha hujum qilghanlighini, emma özidin üstün Rusiye qUralliq küchliri teripidin meghlop qilinip

Türkistan Üchün Küreshler 186

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chékinishke mejbor bolghanliqini bayan qilidu. Uning bu bayani emeliyetke uyghun emes. Meyli shir muhemmetbegning kündilik xatiriside yaki inisining yézip qaldurghan eslime xatiriliride bolsun, bu heqte héchqandaq bir melumat yoq. Shir muhemmetbeg, Türkistan’gha qarita heriket qollinish üchün pilan tüzgen, qUralliq küchmu toplighan hemde ukisi nur muhemmetbegning qumandanliqigha tapshurghan bu qUralliq küchlerni Ibrahim laqayning yénigha iwertken. Emma nur muhemmetbeg, laqay teripidin qolgha élinip bir yil boyiche uning yénida esir bolup turghan idi. Bulargha munasiwetlik ehwallarni nur muhemmetbeg özi biwaste a’ilisige xewer qilghan idi. «nur muhemmetbegning oghli Enwerbeg bilen ötküzülgen söhbetler» din. − aptorning izahati) bu waqitta, Osmanbeg, toraqul we ishan Eysa dégen qorbéshilirimu kichik-kichik qoshunlar boyiche chigradin ötüp heriket qilip baqqan bolsimu, közge körün’gidek birer netijige érishelmey chékinip chiqishqa mejbor bolidu. Basmichilarning chigradin ötüp pa’aliyet qilishi yalghuz Afghanistan tewesi bilenla cheklinip qalmaydu. Jüneytxanning wapatidin kéyin küreshni dawamlashturup kéliwatqan rejep quli, Iran chigrasidin kirip Türkistanda küch körsitish pa’aliyetliri bilen shoghullinishqa kirishken idi.

1929-yilining bashlirida Kabolni tartip élip özini xan dep élan

qilghan hebibullaxan, aridin bir nechche ay ötmeyla éghir qiyinchiliqlargha düch kélidu. Shimaliy Afghanistandiki Türkiler (özbek we Türkmenler) bilen tajiklar, hebibullaxan hakimiyitini xalimaytti. Buninggha nisbeten alghanda, jenoptiki peshtu qebililiri bilen hazaralar bu yéngi hakimiyetke qet’iy qarshi turishatti. U yilning otturlirigha kelginide, hebibullaxan jenopta En’giliyiliklerning yardimige tayan’ghan nadirxanning qoshunliri bilen, shimalda bolsa Mazari sheripni tartip alghan ghulam nebining qoshunliri bilen urush qiliwatqan bir ehwalda idi. Afghanistandiki En’giliye elchixana xadimliri 2-ayning otturliridin bashlapla Afghanistandin chiqip kétishken bolup, Kaboldiki bashqa ellerning elchixanilirimu bir-birlep bu yerdiki pa’aliyetlirini yighishturushqa bashlighan idi. Bu waqitta, padisha amanullagha qarshi turup bechche’iy saqagha yardem qiliwatqan gilzay qebilisi, peshtular ara hemkarlishish asasigha tayinip heriket nishanisini nadirxan terepke burashqa bashlaydu. Bechche’iy saqa hakimiyitige bériliwatqan yardemler barghansiri aziyishqa

Türkistan Üchün Küreshler 187

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bashlaydu. Shundaq qilip, 1929-yilining öktebir éyigha kelgende nadirxan’gha qarashliq qoshunlar Kabolni tartip élip, nadirxanni padisha dep élan qilidu. Bu yéngi padisha, inisi serdar hashimxanni bash wezir, yene bir inisi bolghan serdar shahMexmutni dölet mudapiye naziri hemde bash qumandan qilip teyinleydu.

Bu jeryanda, amanullaxanning texttin chüshüshige sewep bolghan

barliq islahat ishliri derhal toxtitilidu. Bechche’iy saqa bolsa, özige qarashliq kuh’iy daman tewesige qéchip bériwalghan idi. Bir mezgil ötkendin kéyin, yéngi padishaning uni epu qilghanliqi heqqide bergen wedisige asasen yéngi padishaning aldigha bérip el bolidu. Emma nadirshah wedisige emel qilmay, bechche’iy saqani 1929-yili 11-ayning 3-künisi ölüm jazasigha höküm qilip öltüriwitidu.

Basmichi yitekchilirining aqiwiti 1928~1929-yillar ichide Afghanistanda yüz bergen weqeler,

yalghuz afghan xelqighila emes belki shimaliy Afghanistan’gha panaliq tilep kirgen Türkistanliqlarghimu éghir qiyinchiliq peyda qilghan bolup, bu weqeler laqay Ibrahimbeg qatarliq bir qisim basmichi yitekchilirining teghdirinimu belgiligen idi.

Kabolda, nadirshahni hakimiyet üstige chiqirip bechche’iy saqani

dargha ésish weqesi yüz bériwatqan waqitlarda, laqay Ibrahimbeg shimaliy Afghanistanning laqay qebilisi yashaydighan yerliride turiwatqan idi. Bu qebile Afghanistan’gha ötken waqitlirida Sowétler chigrasigha yéqin turidighan eli’awat bilen aqtöpe qishlaqliri (qishlaq − yézilarda kent bilen bazar ottursidiki yerlerde olturaqliship qalghan yerlerge bérilgen bir nam. − aptorning izahati) gha orunlashturulghan idi. Ibrahim laqaybegmu eli’awat digen qishlaqta turiwatqan idi. Bu jeryanda, burun bechche’iy saqagha yardem qilip kelgen bir qisim kishiler bu yerge kélip Ibrahimbegdin panaliq tilep turiwatqan idi. Shu seweptin nadirshah hökümiti Ibrahim laqaygha bir ultimatom iwertip, uning yénida panalinip turiwatqan kona padisha tereptarlirini tapshurup bérishini telep qilidu. Shuningdek yene laqay qebilisining ademliri saqlap kiliwatqan barliq qUrallarni hökümet orunlirigha

Türkistan Üchün Küreshler 188

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tapshurup bérishinimu telep qilmaqta idi. Ibrahimbeg bu ikkila telepni ret qilidu. Del shu peytte héchkim oylimighan bir weqe yüz béridu. 1930-yilining iyol éyida Sowétler qoshunliri téz sür’et bilen amu deryasidin kéchip ötüp, Afghanistan tewesige 60 kilométr ichkirlep kirip eli’awat bilen aqtöpe qishlaqlirigha hujum qilidu. Bu hujumdin öz waqtida xewer tapqan Ibrahimbeg bilen eskerliri qizil armiye bilen toqunushup qalmasliq üchün qishlaqlarni bosh*tip chiqip ketken idi. Sowét qoshunliri her ikkila ahale yerlirini weyran qiliwitip shu künisi chigradin chékinip chiqip kétidu.

Bu weqe, nadirshah hökümitini qattiq chüchitiwétidu. Shundaq qilip,

Afghanistan qurulghan künidin buyanqi herqandaq bir Kabol hökümiti her qanche tirishipmu tizginliyelmey kelgen shimali Afghanistan weziyitini tézginlesh ishi, Kabol üchün hergizmu bash tartip bolmaydighan hemde derhal hel qilmisa bolmaydighan mejboriy wezipe halitige kelgen idi. Shunga, kabul hökümiti Basmichilarning shimaliy Afghanistanda qurghan herbi bazilirini tizginlimey turup ularning chigradin ötüp pa’aliyet qilishni chekliyelmeydighanliqini, buni chekliyelmiginide Sowétler ittipaqining qUralliq mudaxilide bolush éhtimalidin menggü qutulalmaydighanliqini éniq tonup yetken idi. Emma nadirshah téxi dölitining hemme yéride öz hakimiyitini tiklep bolalmighan, buning üchün yiterlik derijide qUralliq qoshunimu yoq idi. Ene shu seweptin kona Buxara eMiri se’it alimxanni ishqa sélishni pilanlaydu. Alimxan bir parche xet iwertip nadirshah namida Ibrahim laqaybegni Kabolgha teklip qilidu. Eger bu teklipke sel qarisa, uning bilen bolghan barliq munasiwetlerni üzidighanliqini eskertidu. Eger paytextke barsa béshigha néme ishlar kélidighanlighini yaxshi bilidighan Ibrahim laqay, bu teklipni ret qilip tüwendikidek jawap béridu:

Manga 7 yildin buyan Sowétlerge qarshi urush qilishim üchün

boyruq qilip kelgen idingiz. Men öz qoshunim we shexsi pulum bilen bu küreshni dawamlashturup keldim. Manga her türlük yardem qilish heqqide wedilerni bergen idingiz. Epsuski, bu wediliringizning héch birsini körmidim. Axirida yéngilip qalduq. Endi men sizning yardimingizge érishelermenmu? Yaq, Kabolgha barmaymen. Eger padisha (nadirshahni démekchi − aptordin) ademlirim bilen birge Afghanistanda qélishim üchün ruxset qilghidek bolsa, ténch bir

Türkistan Üchün Küreshler 189

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

turmush yoligha kiridighanliqim we dihqanchiliq ishliri bilen shoghullinip téch yashaydighanlighimni bildürmekchimen.

Nadirshahmu Ibrahim laqayni epu qilish niyitide emes idi. Eslide,

bechche’iy saqagha yardem qilghini üchün Türkistanliq muhajirlarning hemmisini jazagha tartish lazim dep oylaytti. Emma buning üchün hazirche qolida yiterlik derijide küchlük we muntizim bir armiye yoq idi. Shunga, waqitliq bolsimu peshtu qebililirini qUrallandurup bu jaylargha iwertip turush qararigha kélidu. Hökümet yardimige tayan’ghan peshtu etiretliri bu jaylardiki muhajir mehelilirige hujum qilishqa kirishidu. Ibrahimbegmu ademliri bilen birge bu bulangchilargha qarshi jeng qilishqa mejbor bolidu. Ibrahimbeg u künlerni tonushturup kélip mundaq dep yazidu:

Nadirxan, urush jeryanida yardarlan’ghan we ölgen peshtulargha

héchqachan tölem tölep baqmidi. Emma ölmigenlerge bulangchiliq qilish hoquqini béridu. Muhajirlardin bulap-taliwalghan alghan barliq mal-mülüklerge ular özliri ige bolalaytti. Bizlerdin némini xalisa shuni tartip élishqa hoquqluq idi. Bu qUralliq etiretler héchqandaq qa’ide-tüzüm tonimaytti. Pütün nersilirimizni bulap kétishti yaki musadire qilishti. Ene shu seweptin bu yerdiki muhajirlar méni qollap quwetlishetti we shu seweptin bu afghanliq bulangchilargha qarshi muweppiqiyet bilen jeng qilalighan idim.

1930-yilliri boyiche dawam qilip kelgen bu zerbiler bilen térrorluq

heriketler xelqni jénidin jaq toyghuziwetken idi. Imam sahip shehiride wezipe ötep kéliwatqan bir diniy zat teripidin nadirshahqa iwertilip, ta bügün’giche Afghanistan milliy arxipxanisida saqlinip kéliwatqan bir parche xet, u waqitlardiki ehwallarni bek éniq xulasilap körsetmekte:

Xelq ammisining hayati xeter ichide qaldi. Wezir mesot bilen

jadranlar (peshtu qebililiri) oq chiqarmayla qalmay, biwaste bulang-talang qilishmaqta. Barliq kataghan rayonida we bedexshan tewesining yérimida minglighan rupiyilik bulangchiliqlarni qilishti. Ta bügün’giche buninggha toymaywatidu. Addi puxraning mal-mülkige tajawuz qilmaqta; Öylirini weyran qilmaqta; Mal-mülklirini bulap-talimaqta; Ular ne ar-numusni bilidu, ne xudadin qorqushni. Qishlaqtin qishlaqlargha chépip yürgini yürgen, hemme yerni buzup cheylep, ot

Türkistan Üchün Küreshler 190

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

quyup köydürüp mangmaqta. Öltürülüshtin qorqqan puxralar turiwatqan öy-waqilirini tashlap qéchishqa mejbor bolmaqta. … xuda heqqi, wezirdin we bu qebililerdin bundaq eskiliklirini derhal toxtitishni telep qilghaysiz. Ular yamanliq qilish bilen ziyan sélishtin bashqa héchnémini bilmeydiken. Ulargha yamanliq qilishtin toxtanglar dep boyruq qiling. Ular bekla éghir gunah ötküzishiwatidu. … özbekler bilen qalghan xelqler ottursida ténchliq tiklinishige yol qoyung.

Nadirshah, ötken bir yil jeryanida bu döletning jenobiy qisimlirida

dawam qilip kéliwatqan rayon xaraktéridiki toqunushlarni tügitip, shimaliy Afghanistandin bashqa barliq jaylarni tizginige élip bolghan idi. Bu jeryanda özige qarashliq muntizim bir armiyimu quriwalidu. Endi nöwet shimaliy Afghanistanni tizginlesh üchün yürüsh qilish we Ibrahim laqayni basturushqa kelgen idi. Bu ish üchün dölet mudapiye weziri bolup turiwatqan inisi shahMexmutni teyinleydu.

Bash qumandan serdar shahMexmut, 1931-yilining kirishide zor kölemlik qUralliq qoshunni bashlap hindiqush taghliri arqiliq shimaliy Afghanistan terepke ötidu. Shundaq qilip, afghan armiyisi bilen Ibrahim laqaybeg ottursidiki urush resmi bashlinidu. Ibrahimbeg, Sowétler qoshunigha qarshi jenglerde qollinip kelgen tuyuqsiz zerbe béripla qéchip kétish taktikisini Afghanistan armiyisige qarshi turushtimu ishqa salidu. 2500 kishilik qUralliq qoshunini birer yüz kishilik etiretler haligha bölüp urush qilidu. Bu etiretler san jehette özliridin nechche hesse üstün kélidighan hökümet qoshunlirigha bekla ongay zerbe bérip kélidu. Mesilen, hazarbagh rayonida ikki yüz kishilik bir atliq etiret besh yüz kishilik hökümet qUralliq küchlirini tarmar qiliwitip, ularning qolidiki barliq qUrallirini ghénimet alidu. Kataghan tewesidiki jenglerde Ibrahimbeg peqet yetmishtek adimidin ayrilghan bolsa, afghan qoshunining chiqimi 2500 neperge yetken idi. Bolupmu kataghan teweside turidighan yerlik özbekler bilen muhajirlar bu jenglerge pütün küchi bilen yardem qilishidu. Ibrahimbeg ularning bundaq yardem qilishidiki sewepni 60 yil burun afghanlarning wehshiyaniliq bilen qirghinchiliq qilghanliqidin kelgen dep qaraytti.

Urush sahesi kingeygensiri yéngidin qoshulidighan pida’i sanimu

köpeygen idi. Qoghanbeg, molla xaldar we molla jora qataridiki bir qisim kishiler, öz etiretlirini qurup bu jengge qoshulidu. Ular yéngi

Türkistan Üchün Küreshler 191

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qel’e we yulja sheherlirini tartip élip rustak gazarmisidiki qUrallarni tartip élishidu.

Bu jeryanda sabiq darwaz béyining oghli ghulam hasan,

bedexshan rayonida bir qUralliq etiret teshkilligen idi. U, Sowétler ittipaqi bilen Afghanistan bölishiwalghan darwaz rayonini qayta eslige keltüriwélishni meqset qilip jeng qilmaqta idi. Chigradin ötüp Sowétler teripide qalghan darwaz tewesige kirip Sowét qoshunlirigha qarshi zerbe bérishke bashlaydu. Emma uzun’gha barmayla, uning qUralliq etiriti qizil armiyidin yéngilip tarqilip kétidu.

Nadirshah hökümiti, laqay Ibrahimbeg bilen uninggha yardem

qiliwatqanlargha qarshi eng axirghiche jeng qilish üchün qet’i iradige kélidu. Bu meqset bilen, laqaygha tewe özbek eskerlirining béshini késip kélip shu yerni bashquridighan hökümet orunlirigha tapshurghanlargha neq pul mukapati bérilidu dégendek ademning eqlige kelmeydighan barliq charilarni ishqa sélishqa kirishidu. Türkistanliq muhajir etiretlerge qarshi élip bérilghan bu qanliq jenglerde nurghunlighan biguna ademler öltürülidu. Bundaq bir ehwalda peshtu jandarmiliri urush muhiti yaritip bergen pursetlerdin paydilinip, yalghuz Türkistanliq muhajirlarghila zer bérip qalmay, bu tewede yashaydighan yerlik özbek, tajik we Türkmenlergimu qarshi heriket pilanliship, kent-mehelilerni bulang-talang qilishidu. Buninggha naraziliq bildürgenlerni öltürishidu.

1931-yili mart éyining otturlirigha kelgende afghan armiyisi

üstünlükke érishidu. Jengni bundin artuq dawamlashturush imkaniyiti qalmighanlighini mölcherligen Ibrahim laqaybeg, Sowétler teripige ötüp kétish qararigha kélidu. Sowét terep mes’olliri bilen ötkezgen söhbetlerde, qUrallirini tapshurup bérish sherti bilen chigradin ötüshige ruxset qilinidighanliqi uxturilidu. Shundaq qilip awal a’ile-tawabetlirini yolgha sélish belgilinidu. Birer mingdek a’ile (texminen 5000 kishi) Sowétler teripige öteligen bolup, qalghan bir qismi afghan chigra mudapiye qisimliri teripidin qirip tashlinidu. Chigradin ötken a’ililer g p u (dölet bixeterlikige munasiwetlik siyasiy organ − aptorning izahati) teripidin nazaret astigha élinip, ichkiri rayonlargha yollinidu.

(resim orni)

Türkistan Üchün Küreshler 192

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Basmichi lidér Ibrahim laqay begning urus eskerlirige esirge chüshken waqtidiki g p u teripidin tartilghan resimi. 1931- yili iyol

Birer hepte ötkendin kéyin, yeni 3-afiril künisi Ibrahim laqay beg

bilen heMiraliri yene shu yerdin chigradin ötüsh üchün amu derya yaqisigha kélidu. Sowét da’iriliride hergizmu wediside turush niyiti yoq idi. Ibrahim laqaybeg bilen eskerliri qarshi qirghaqqa öter-ötmey ularni qolgha élishqa urunidu. Laqay eskerliri buninggha qarshiliq körsitidu. Bu toqunushta ondek adimidin ayrilghan Ibrahim laqaybeg, Türkistan’gha qarap ichkirlep yürüsh qilidu. Texminen 3 ay Sowét qoshunliri bilen jeng qilip yüridu. Axiri 12-iyol künisi aqbashtaw teweside, 4000 kishilik bir qizil armiye qisimi bilen toqunushup qalidu. Bu urushta 974 neper jengchisidin ayrilghan laqaybegning özimu yardar bolidu. 23-iyol künisi kafirnixan östingini kéchip ötmekchi boliwatqinida Sultanow qumandanliqidiki bir g p u etiritining qoligha chüshüp, etisi Tashkentke keltürilidu. Soraq qilish we sotlinish ishliri texminen birer yildek dawam qilidu. Ölüm jazasigha höküm qilin’ghan ebrahim laqaybeg, 1932-yili 31-awghust künisi étip öltürilidu. Bu sunmas iradilik yitekchining ölümidin kéyin Türkistandiki basmichiliq rohimu axirlashqan hésaplandi.

Shir muhemmetbeg, 1929-yili inisi nur muhemmetbeg wastisi bilen

Türkistan’gha qarita eng axirqi qétim bir heriket qilishni pilanlighan bolsimu, Ibrahim laqaybegning tosalghuluq qilishi tüpeylidin emelge ashmighan idi. Eslide ularning bu meghlobiyiti aka-uka ikkisining hayat qélishigha sewepchi bolidu. Shundaq qilip, ichki urushta ghalip kélip Afghanistan hakimiyitini tartip éliwalghan nadirxan, Ibrahimbeg laqayning düshmini dep tonulghan bu ikki aka-ukigha siliq mu’amile qilip, burunqi ornini saqlap qélishigha köz yumghan idi. Shuningdek yene shir muhemmetbegke dölettin bérilidighan 500 rupiyilik ma’ashnimu toxtatmay bérip turidu. Shundaq qilip, bu ikki aka-uka üchün alghanda, teqsim qilip bérilgen bu yerde déhqanchiliq bilen shoghullinip hayat köchürüshtin bashqa chare yoq idi. Shunga, ular buninggha mejbori könidu. Dunya weziyiti ikkinchi jahan urushigha qarap qistawatqan yillargha kelgende, bu sehnining kona rolchiliri yene qayta sehnige chiqidu. Shundaq qilip, u künlerge kelginide shir muhemmetbeg bilen uning inisi nur muhemmetbeg, kelgüsi weziyette

Türkistan Üchün Küreshler 193

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yene özlirining tégishlik ornini élip, Afghanistan teweside qayta bashlitilghan yoshurun pa’aliyetler ichide rol oynashqa bashlaydu.

Shir muhemmetbegning muhim komandirliridin biri bolghan Yüsüp

qurbéshi, 1930-yillarning kirishliride Sherqiy Türkistanda bashlan’ghan musteqilliq kürishige qatnishish üchün burunqi rehbiridin ruxset élip Qeshqer terepke ötidu.

Fuzeyl mexdum, basmichiliq heriketliri toluq axirlashqanliqi

sewebidin, ismini özgertip heremge mangidu. U endi haji abdulkérim dégen isim bilen otturgha chiqqan idi. Bir mezgil ötkendin kéyin Afghanistan’gha qaytip kélip Kabolda olturaqlishidu.

Kona chéka kadirliridin biri bolghan turapbeg, Türkistan milliy

musteqilliq kürishi bashlan’ghan yillarda Orta Asiya Milliy Awam Inqilawiy Jemiyetliri teripidin Rusiye mexpi axbarat orunliri ichige kirgüziwétilgen jasus idi. Uning wezipisi Basmichilar etiretlirini yoshurun axbaratlar bilen teminlesh idi. 1922-yilining may éyida mamur niyaz bilen birge Basmichilar etritige qoshulup kétidu. Uzun ötmeyla qurbéshiliqqa kötürilip, Enwer pasha bilen birge jeng qilidu. Kéyin haji semining etiriti bilen birge Afghanistan terepke ötüp kétidu. Kéyinki waqitlarda Afghanistandin chiqip kétish üchün uxturush qilin’ghinida etiriti bilen birge meshhetke bérip, u yerde turup qalidu. Meshhetke barghinidin kéyin müpti sedirdinxan bilen birge Iranning xurasan digen yéride pa’aliyetlirini dawamlashturidu. Bu jeryanda Sowét jasusliri uning péyigha chüshiwalidu. Bu jasuslar uni qachurup chigradin élip chiqip, Tashkentte teshkillen’gen sotta sotliship ölüm jazasigha höküm qilip derhal étip tashlaydu. (abdulla rejep baysunning eslimiliridin qarighanda turapbeg, Iran-Sowét chigrasidin ötüp Türkmenistan’gha kirmekchi boliwatqinida chigra mudapiye qisimliri teripidin étip öltürilgen diyilgen. − aptorning izahati)

Afghanistan’gha ötüp ketken qurbéshilirning beziliri Türkiyige, yene

beziliri Hindistan yaki Erebistan’gha kétidu. Sultanbek, janibek qazi, haji parpi qataridiki bir qisim kishiler bolsa, Sherqiy Türkistan terepke ötüp ketken bolup, u yerde 1932-yilliri partilighan Sherqiy Türkistan musteqilliq küreshlirige qatnishidu. Türkiyige ketken memur niyazi,

Türkistan Üchün Küreshler 194

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hemraqulbeg we achilbegler bolsa, 1926-yilidin kéyin Istanbulda qanat yaydurulghan Türkistan milliy birlik herikitige qatnishidu.

Türkmen bürküti dep tonulghan jüneytxan, 1927-yiligha kelgiche

Sowétler ittipaqigha qarshi kürishini dawamlashturidu. Uninggha teng kilelmigen Sowétler ittipaqi hökümiti axrida uning bilen yarishish tekliwini qoyushqa mejbor bolidu. Uning ademlirini qUrallirini saqlap qélishigha ruxset qilip, örgench tewesidiki bir yézigha orunlashturilidu. Bu halet, her ikki terep qobul qilalaydighan bir ehwal emes idi. Uzun ötmey urush qaytidin bashlinidu. Emma küchlük Sowét qoshunliri aldida jüneytxan artuq tirkiship kitelishi mumkin emes idi. Shunga, 1928-yilining sintebir éyida 1100 kishilik qUralliq qoshunini élip Iran’gha bérip panaliq tileshke mejbor bolidu. Iran hökümiti ularni qUral tapshurushqa qistap turiwalghachqa, yardemchisi anaquli qurbéshi bilen birge Afghanistan terepke ötüp kétidu. Desliwide char rusiyige qarshi jeng qilghan, kéyin yene Sowétler ittipaqigha qarshi musteqilliq kürishi bilen uzun yil shoghullan’ghan bu ulugh jengchi, u yilliri 80 yashqa kirip qalghan idi. Afghanistan’gha bérip uzun ötmey hérat etirapidiki teymene digen bir kentte hayati bilen widalishidu.

Türkistanliqlar Yawrupada Türkistanliqlarning Yawrupa siyasiy sehniliride tunji qétim otturgha

chiqishi birinchi dunya urushi yillirigha toghra kelmekte. 1915~1916-yillirida Türkistan tewesi bilen mustemlike qilin’ghan Türkiy elliridin kelgen wekillerdin teshkil tapqan bir hey’et, Yawrupagha bérip Rusiye mustemlike qiliwalghan milletler mesilisige da’ir ehwallarni tonushturush meqsitide Yawrupa sayahitige chiqidu. Bu hey’et, Türkistan wekili muqimdin begjan, Qazan wekili Yüsüp aqchura, Ezerbeyjan wekili hüseyinzade eli we Qirim wekili chelebizade mehemmet eset qatarliq kishilerdin teshkil tapmaqta idi. Bu hey’et ziyaritini 1915-yili yaniwar éyida wén’giriyidin bashlaydu. Budapishtta re’is wekili tizsa we parlamént yitekchiliridin andrasi qatarliq kishiler bilen körüshken hey’et ezaliri, ulargha Rusiye mustemlike qiliwalghan Türki ellirining xeritisi ilawe qilin’ghan bir doklat sunidu. Bu doklatta her bir rayon’gha munasiwetlik tarixiy melumatlar, Türkiy

Türkistan Üchün Küreshler 195

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qewimlirining siyasiy we ijtima’iy-medeniy teshkilatliri, Rusiye bilen bolghan munasiwetliride saqlan’ghan mesililer we ziyaret qilin’ghan ellerdin kütidighan ümidliri bayan qilin’ghan idi. Wén’giriyidin kéyin wiénagha barghan hey’et ezaliri, bu yerde awustriye re’is wekili stork we tashqi ishlar wekili forgach bilen körüshidu. Bu hey’et Bérlin’gha kélip Gérmaniye tashqi ishlar naziri pagu we uning yardemchisi zimmérman bilen körüshkendin kéyin, eng axirqi békiti bolghan bulghariye ziyariti bilen sayahitini tamamlaydu. Bulghariyige kélip re’is wekili radoslawow we bir qisim siyasiy erbaplar bilen körüshüp ularghimu doklatlirini sunidu.

Buninggha oxshighan yene bir hey’et, 1916-yili ichide ikkinchi

qétim Yawrupagha bérip 6-ayning 27~29-künliri lozan shehiride chaqirilghan birleshken eller üchinchi nöwetlik qurultiyigha qatnishidu. Bu yéngi hey’et terkiwide, aldinqi qétimliq hey’ettiki Yüsüp aqchura bilen muqimeddin begjanlar bilen birge, yene qazaq-qirghiz rayonigha wakaleten Exmet’oghli safa, qumuqlargha wakaleten Exmet sa’ip aslanow, daghistan wekili bolup séyit tahir ependi we cherkezler namida eziz meker qatarliq kishilermu bar idi. Bu hey’etke «Rusiye Musulman Türk we tatar mudafiye’iy hoquq jemiyiti» digen nam bérilgen idi. Her bir wakaletchi öz xelqining mesililirige munasiwetlik teyyarlighan doklatlirini qurultaygha sunidu. Muqimeddin begjan chaghatay milliti namida sunulghan üch betlik doklatida, Buxara we Xiwe xanliqliri bilen Rusiye Türkistanining besh wilayet xelqlirini chaghatay milliti dep atighan idi. Bu jaylarni rusiyiliklerning ishghal qiliwilish jeryani tonushturulghan bu doklatta, Buxara bilen Xiwe xanliqliri üchün toluq musteqilliq telep qilin’ghan bolup, qalghan rayonlar üchünmu medeniyet jehettiki aptonomiye telep qilin’ghan idi. Qirghiz-qazaq wakaletchisi safa ependining töt betlik doklatidimu shuninggha oxshaydighan tarixiy we siyasiy ehwallar tonushturulghandin kéyin Qazaqistan’gha aptonomiye telep qilin’ghan bolup, Rusiye bilen bolghan chigra sizighining ubulxeyri xan dewridiki haliti asas qilinishi, rusiyilikler bilen qazaqlarning qanun aldida hoquqta barawer bolishi hemde bu jaylardin élinidighan bajlarning qazaq-qirghiz xelqige ishlitilishi lazim digendek telepler otturgha qoyulghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 196

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkiye armiyisi kapkaziyige qarita heriket bashlighan 1917-yilisi, sadrazam (wezir) telet pashaning qollap quwetlishi bilen Rusiye Türklirining izchil pa’aliyet qilishigha kapaletlik qélish meqsitide shiwitsariyide da’imliq bir biyro échish qarari élin’ghan idi. Bu biyroda turushluq wakaletchiler hey’iti, mustemlike astidiki Türki ellirining mesililirini xelqaraliq sorunlarda tonutush wezipisini öz üstige alghan idi. Bu hey’etke köprülüzade fu’at ependi mes’ol qilip belgilen’gen idi. Buhey’et terkiwidiki Türkistan wakaletchiligi üchün Türkistan ittihat we tereqqiy jemiyiti teripidin Istanbulgha iwertilgen müpti sedirdinxan körsitilgen idi. (Zeki Welidiy Toghan: «bügünki Türk éli Türkistani we yéqinqi zaman tarixi» namliq kitawida − 480-betler − bu hey’etke nurettinbeg xudayarxanowningmu Türkistan wakaletchisi süpitide qatnashqanliqi bayan qilinidu. Emma sedriddinxanning kündilik xatire deptiride bu isimni peqetla uchirtalmaymiz. Shuningdek yene Türkistandin Istanbulgha iwertilgen Türkistan ittihat we tereqqiy jemiyiti ezaliri ichidimu bu isim körünmeydu. − aptorning izahati) qalghan ezalar qazi abdurésh*t ependi, Ezerbeyjanliq hüseyinzade eli, Qazanliq Osman toqumbet, atawulla bahayidin we xelim sabit qatarliq kishilerdin teshkil tapmaqta idi. Hey’et ezaliri 10-ayning 27-künisi yolgha chiqidu. Warnagha yétip kelginide wéin’giriyide inqilap partilap kétip, yolini özgertip odissa arqiliq Gérmaniyige ötmekchi bolidu. Emma bu yolmu itilip qalghachqa, bu hey’et noyabirning axirlirida Istanbulgha qaytip kélishke mejbor bolidu.

U yilliri Türkistan mesilisini Yawrupa ellirining küntertiwige

kirgüzüshni oylighan yene bir siyasetchi, shir eli lapin dégen zat idi. Türkistan ulémalar jemiyitining re’islik wezipisini ötewatqan hemde bolshéwiklar inqilawi yüz bergen waqitlarda Tashkentte yüz bériwatqan siyasiy weqelerde muhim rol oynighan lapin, 1918-yili 10-ayning kirishliride sadirazam telet pasha yézip bergen xetni élip Gérmaniyige kélidu. U yerde özini Türkistan muxtariyitining parlamént re’isi we Orta Asiya Ulémalar Pirqisining wakaletchisi dep tonushturidu. Gérmaniye tashqi ishlar ministirligi bilen körüshüsh jeryanida ulargha Türkistan’gha munasiwetlik bir doklat sunidu. Shuningdin kéyin Gérmaniyide késel bolup qalghan shir eli lapin, 1919-yilining fiwral éyida Türkistan’gha qaytip kilip uzun ötmeyla wapat bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 197

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Qoqan muxtariyiti aghdurulghandin kéyin, derhal Türkistanning nurghun jaylirini aylinip chiqqan Mustapa Choqay’oghli, groziyige kélip u yerde neshriyatchiliq pa’aliyetlirini bashlaydu. 1919-yili 2-ayning 21-chisla künisi Parizhda chaqirilghan wérsay ténchliq qurultiyigha Rusiye teweside yashaydighan qewimlerning «rusiyide démokratik fédératsiyelik jumhuriyet pirinsipliri asasida öz arzuliri boyiche yashishigha kapaletlik qilish» digen mezmonda bir parche télégram yollaydu. Groziye bolshéwiklar teripidin ishghal qiliwélin’ghandin kéyin Türkiye arqiliq Parizhgha barghan Choqay oghli, Rusiye duma qurghuchi wekil süpiti bilen her xil neshriyat epkarlirigha maqalilar yézishqa kirishidu.

(resim orni) Rusiye Musulman yitekchiliri: soldin onggha birinchi rette: Mustapa

Choqay’oghli, Exmet salixop we shérip manatow. Öre turghanlar: Osman toqumbetow, ömer türegolow we Sultan eliyéw. Tiblis, 1920-yili − Ehet Enjan arxiwidin

1923-yiligha kelgende, Türkistanda basmichiliq heriketliri asasen

axirlashqan bolup, Afghanistanda turup birer siyasiy pa’aliyet bilen shoghullinish imkaniyitining yoqlighi barghansiri éniq otturigha chiqishqa bashlaydu. 1924-yilining béshida, chet döletlerde Türkistan milliy erkinlik herikitige yitekchilik qilalighidek xadimlar Fransiye, Gérmaniye, Türkiye, Iran we Hindistan qatarliq ellerge tarqilip kétidu. U waqitlarda Mustapa Choqay’oghli Parizhda turatti. Zeki Welidi ependi bolsa, dosti fetqulqadir ependi bilen birge Hindistan we Türkiye yoli arqiliq Yawrupagha qarap yolgha chiqqan idi. Osman ghoja bir qisim dosliri bilen birge Türkiyide turup qélish niyitige kelgen idi. Müpti sedirdin, abdulxemit arip we turapbeg qataridiki dangliq kishiler bolsa Iranda, yeni Türkistan chigralirigha eng yéqin jay bolghan meshhet shehirige jaylishiwalghan idi. Buxara jumhuriyitining Afghanistan wakaletchiligini üstige alghan hashim sayiq, Afghanistan ma’arip nazaritide wezipige teyinlen’gen idi.

Aktip pa’aliyet qilalaydighan bir siyasiy sorun uyushturmay turup

chet döletlerde Türkistan milliy musteqilliq kürishini dawamlashturush imkani yoqlighi éniq idi. Shu seweptin, jemiyet yitekchisi Exmet Zeki Welidi bilen bashqa ilghar kishiler bundaq bir sorunni nede we qaysi

Türkistan Üchün Küreshler 198

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

xil shekilde qurup chiqish kérekligi üstide izdinishke kirishidu. Türkistanliq köchmenler zich jaylashqan Afghanistan bilen Iran, eyni waqitta Türkistan’gha biwaste chigradash bolushtek muhim bir ewzellikke ige döletlerdin idi. Emma bu ikkila dölette siyasiy merkez qurup chiqish hemde ashkare shekilde siyasiy pa’aliyetler bilen shoghullinishqa imkan yoq idi. Buninggha oxshash alahIdiliklerge ige bolghan Hindistanda bolsa, En’giliye hökümitining maqulliqini almay turup héchqandaq bir pa’aliyet bilen shoghullan’ghili bolmaytti. Shundaq bolghachqa, uningdin kéyin Türkiye bilen Yawrupani oylinishqa toghra kéletti. Yéngi qurulghan yash Türkiye jumhuriyiti, Türkistanliq musapirlar bilen köchmenler üchün alghanda ikkinchi ana weten dep qarilatti. Emma yéngi qurulghan Türkiye jumhuriyiti Sowétler ittipaqigha qarshi turidighan bir siyasiy küreshke sahipxanliq qilish mesilisige kelgende unche bek qizghin emes idi. Netijide, Türkistan téritoriyisige bek yIraq hemde Türkistanliq musapir sani yoq diyerlik bolishigha qarimay, ashkare shekilde siyasiy pa’aliyetler bilen shoghullinip Türkistan mesilisini xelqaraliq sehnilerge élip chiqish noqtisidin alghanda eng muwapiq kélidighan ellerdin Fransiye, Gérmaniyige oxshash Yawrupa döletliri ularni özige jelip qilmaqta idi. Ene shu seweptin Türkistanliq yitekchiler bu döletlerge yüzlinishke bashlaydu. Heqiqetenmu kéyinki yillarda Afghanistan, Iran, Hindistan we bir qisim erep elliride her xil gurohwazliqlar körülgendek qilsimu, bu ellerdiki siyasiy muhit, bu mez’hepler küchiyip bir siyasiy heriket halitige aylinalishigha yol qoymaydighanliqi ispatlinidu.

Siyasiy teshkilat yitekchiliri Tarixtin buyanqi herqandaq siyasiy heriketning shekillinishi,

mukemmellishishi we heriket alahIdilikliri asasen bu heriketlerni shekillendürgen we uninggha yitekchilik qilghan rehberlerge baghliq bolup kelmekte. Türkistanliq ziyaliylarning chet’ellerde qanat yaydurghan milliy musteqilliq küreshlirimu bu tüpki qanuniyettin mustesna emes idi. Chet’ellerdiki Türkistan üchün élip bérilghan küreshlerni iqtidarliq yitekchiler noqtisidin alghanda unche teleylik dep éytalmaymiz. Eslide Türkistan teweside qanat yaydurulghan milliy küreshlerge aktipliq bilen qatnashqan kishilerning köp qismi bu

Türkistan Üchün Küreshler 199

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

küresh jeryanida taziliwétildi yaki Sowétler ittipaqi teweside qalghan idi. Desliwide bolshéwizmning heqiqi mahiyiti bilen uning esli xaraktirini éniq perq qilip kitelmigenligi üchün, ziyaliylar tebiqisining xéli köp qismi sotsiyalizim tüzümi astida milliy döletlirini qurup chiqishqa bolidu dep ishinip weten ichide qélish yolini talliwalghan idi. Netijide, Türkistandin chet’ellerge chiqip ketken ziyaliy pa’aliyetchiler bilen yitekchiler san jehettin bekla yitersiz idi. Shuningdek yene, bu yitekchilerning köp qismi Türkistan téritoriyisining herqaysi jaylirida we her xil dewirliride pa’aliyet qilishqan kishiler idi. Shundaq bolghachqa, ular bir-birsige zadila oxshimaydighan herxil dunya qarashlargha ige kishilerdin terkip tapmaqta idi.

(resim orni) Mustapa Choqay oghli (1920-yillar’etirapida) Zeki Welidi Toghan (1920-yili etirapida) Osman ghoja oghli (1931-yili) Resim: Türkistan milliy herikitining üch neper yitekchisi Türkistandiki milliy azatliq pa’aliyetlirige biwaste qatniship, bu

pa’aliyetlerni siyasiy pilan boyiche barliqqa kélishige kapaletlik qilip, uningdin kéyin chet’elge chiqip ketken siyasiy yitekchi dep qarashqa bolidighan kishilerdin Mustapa Choqay oghli, Zeki Welidi Toghan we Osman ghoja oghli qatarliq 3 neper yitekchini körsitishimiz mumkin. Türkistan sirtida qanat yaydurulghan siyasiy küreshlerning 1924-yillirida bashlinip 1939-yilighiche qanat yaydurulghan birinchi dewrini asasen yoqurida körsitilgen 3 neper yitekchimiz qozghap biwaste yitekchilik qilish asasida barliqqa keltürgen déyishke bolidu. Shundaq bolghachqa, bu dewirdiki Türkistan üchün élip bérilghan küreshlerning ehmiyitige toghra baha bérishte bu üch neper lidérning terjimehali bilen siyasiy alahIdilikliridin toluq xewer tépishimizgha toghra kélidu.

1900-yilliri char Rusiye teweside barliqqa kelgen siyasiy özgirish

dewri bilen Türk dunyasida bashlan’ghan jeditchilik heriketliri, dunyaning bashqa jayliridikige oxshash Türkistandimu yash siyasonlarning barliqqa kélishi üchün zémin hazirlap bergen idi. Ene shu dawalghushluq dewirlerde siyasiy sehnige chiqqan yashlardin birsi Mustapa Choqay oghli idi. U, qanun pakultitida oquwatqan

Türkistan Üchün Küreshler 200

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

oqughuchi waqitlirIdila Rusiye dumasining Musulmanlar guruppisida Türkistan gobérnatorluq tewesining wakaletchiligini üstige alghan birsi idi. Kéyinki dewirlerde Groziye tashqi ishlar ministiri bolidighan chénkélin teripidin «u bolmisa idi, Musulmanlar guruppisi unche uzun berdashliq birelmigen bolatti» dep bahalighan bu yash ezimet, 1917-yilining dikabir éyida qurulghan qoqan aptonomiyilik hökümitide awal tashqi ishlar naziri, uningdin kéyin hökümet re’isi bolup wezipe öteydu.

1890-yilliri, aqmeschitte dangliq bir qazaq a’iliside dunyagha kelgen

Choqay’oghli, 27 yash waqtlirIdila yéngidin qurulghan bir hökümetning re’islikige teyinlinidu. Emma u, bu yash dölet bolshéwiklar teripidin yoqutulghandin kéyin chet’elge chiqip kétishke mejbor bolidu. Chetke chiqip awal tiblisqa baridu. U yerde Exmet salixop teripidin chiqiriliwatqan «wolniy goréts» (azat taghliqlar) we «barba» (urush) qataridiki gézitlarda bir mezgil ishligendin kéyin, Groziye hökümitiningmu yardimi bilen «na rubézhé» (chigra boyliri) namida bir zhornal neshir qilidu. Ukra’inliq musapirlarningmu yardimini élip chiqirilghan bu zhornalni aran 6 san neshir qildUralaydu. 1921-yili fiwral éyida groziyinimu bolshéwiklar bésiwalghandin kéyin, ayali bilen birge Istanbul arqiliq Parizhgha bériwalidu.

U waqitlarda, Choqay’oghli démokratik bir rusiyining

qurulidighanliqigha, shuningdek bundaq bir Rusiye teweside aptonomiyilik bir Türkistan teshkil qilishqa bolidighanliqigha ishinetti. Eslide kadét partiyisige qatnashqanlar yaki bu partiyige qiziqidighan barliq azsanliq millet yitekchilirimu ene shundaq bir köz qarashta idi. Yawrupagha kétishtin burun Parizhda chaqirilghan wérsay téchliq qurultiyigha tiblistin iwertken télégrammisidiki tüwendiki qurlar, Choqay oghlining eyni waqtidiki bu közqarashlirini ochuq körsitip bermekte:

Türkistanda yashap kelgen qewimlerning öz arzulirini rusiyide

qurulidighan démokratik we fidratsiyilik jumhuriyet teweside erkin otturgha qoyalishini kapaletletke ige qilinishi lazim.

Türkistan Üchün Küreshler 201

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Yene bir tereptin Choqay oghli qoqanda qurulghan muxtariyet hökümiti aghdurulghandin kéyin derhal chetke chiqip ketkechke, ne bolshéwikchiliq bilen yaki bundaq bir hakimiyet sistémisining asasini teshkil qilidighan urus showénizimi bilen peqetla uchirashmighan déyishke bolidu. Shunga, Choqay oghli Rusiye sotsyal démokratchiliri teripidin izchil türde otturigha qoyulghan bir gewde halitini saqlap qélishni birdin bir meqset qilishqan démokratik Rusiye pütünligini berpa qilish deydighan köz qarashning emelge ashidighanliqigha qet’i ishen’gen idi. Shuningdek yene, u dewirlerdiki köp sanliq Türkistanliq ilghar kishilerning közqarishigha oxshash, uningdimu eger toluq musteqil Türkistan qurulsa öz aldigha put tirep tUralmaydu, eyni waqittiki xelqaraliq küch tengpungliqi ichide musteqil mewjutlighini saqlap qalalmaydu deydighan közqarash mewjut idi. Shundaq bolghachqa, Türkistandin ayrilip xéli yillar ötkendin kéyinmu, yeni 1923-yilisi, «oriént ét oksidént» dégen bir fransuzche zhornalda élan qilghan «Rusiye siyasiti we Türkistan milliy siyasiti» dégen témiliq maqalisida tiblistin wérsay téchliq qurultiyigha iwertken télégrammisidiki közqarashlirini yene bir qétim qayta tekrarlighan idi. Xéli uzun yézilghan bu maqalisida tilgha élin’ghan mezmonlar Türkistanning Türk islam dunyasida tutqan orni, turkistanning Rusiye teripidin ishghal qiliwélinishi, Rusiye mustemlikichilik siyasiti we uning aqiwetliri, 1917-yilqi inqilap, Türkistanda bolshéwiklar, Türkistanda aptonomiye heriketliri, Sowétler siyasiti netijiside otturgha chiqqan acharchiliq, ma’arip we iqtisadiy ishlar jehettiki meghlobiyetliri we musteqillikke qarap ilgirlesh dégendek mezmonlarni öz ichige alghan idi. Shuninggha qarimay, bu maqale bir Türkistanliq teripidin yézilip Yawrupa zhornallirida élan qilin’ghan tunji ilmiy we siyasiy maqale bolush noqtisidin alghanda, bekla muhim ehmiyetke ige idi.

Bu türdiki közqarashlarning tesiri astida qalghan Choqay oghli

Parizhgha kelginidin kéyin, chet’elde musapir bolup yürgen bolshéwizmgha qarshi közqarashqa ige Rusiye sotsyal démokratchilar bilen zich munasiwet tikligen idi. U yene ménshéwiklar lidéri kérénski teripidin chiqirilghan «dni», kadét partiyisining lidéri milyukow teripidin chiqirilghan «poslédniya nawosti» gézitliridimu bir mezgil korriktor bolup ishligen idi. Uning u yillarda élip barghan pa’aliyetliri, közqarashliri we sotsyal démokratchi rusiyilikler bilen bolghan munasiwetliri kéyinki waqitlarda, bolupmu Zeki Welidiy

Türkistan Üchün Küreshler 202

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qatarliqlar teripidin qattiq tenqit qilinishqa uchirap, herxil ichki zidiyetlerning peyda bolishigha sewepchi bolidu. Shundaq bolghachqa, Zeki Welidiy, Choqay oghli bilen Parizhda tunji qétim körüshkinIdila Choqay oghlining, uning otturgha qoyghan musteqil Türkistan qurush köqarishigha qiziqmighanliqini, Qazanliq lidér sadir meqsudiy (arsal) bilen Ezerbeyjanliq eli merdan topchibéshi qatarliq kishilerningmu Choqay’oghli bilen oxshash köz qarashta ikenligini, shu seweptin ular bilen yéqinlishalmighanliqi heqqide toxtalghan.

Emma aridin uzun ötmey, Türkistanni bolshéwiklar parchilap

böliwétishi hemde yéngidin memori rayonlargha ayriwétishini körüp, démokratik bir Rusiye, uning teweside öz mewjudiyitini saqlap qalalaydighan bir Türkistan qurup chiqish dégendek közqarashlarning pütünley xam xiyal ikenligi ispatlinishqa bashlaydu. Buning netijiside, Choqay oghlinimu öz ichige alghan chet’ellerde musapir bolup yürgen barliq Türkistanliq ziyaliylar arisida toluq musteqil Türkistan qurushni telep qilish közqarishi shekillinishke bashlaydu. Kéyinche, Mustapa Choqay oghli ene shu dewirler heqqide toxtilip kélip munularni bayan qilidu:

1917-yilining bashlirida biz hemmimiz fédératsiye we unitaristik

dégendek ortaq bir késellikning tesiri astida qalghan iduq. Hemmimizni iskenjisige éliwalghan bu késellik, Rusiye démokratik inqilawigha qet’iy ishen’genlikimizdin kelmekte idi.

Eger biz 1917-yilqi inqilapning deslepki künliride «milliy

musteqilliq» deydighan birer programmini otturigha qoyalighan bolsaq, xelqimiz ichide buninggha qarshi chiqidighan birer tebiqining bolishigha shexsen men ishenmeymen. Shuninggha qarimay, biz bundaq bir yolgha derhal atlinip kitelmiduq. Halbuki, yoqurida éytip ötkinimdek bizler Rusiye sotsiyal démokiratchilirigha bekla ishinip ketken iduq. Uning üstige öz küchimizge tayinip öz dölitimizni qurup yolgha séliwalalishimizgha ishenmigen iduq. Shundaq bolghachqa, Rusiye terkiwige kiriwélip wetinimizde özimizning hakimiyet organlirini qurup chiqish hoquqini telep qilish deydighan «fédératsiye» siyasitidin bekla ümid kütken ikenmiz.

Türkistan Üchün Küreshler 203

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Chet’eldiki Türkistan üchün élip bérilidighan heriketlerning eng muhim yitekchiliridin birsi, hetta deslepki yillarda eng muhim rol oynighan kishi süpitide Exmet Zeki Welidiy (Toghan) ni körsitip ötishimiz mumkin. Ajayip bir tesaddipiliq, Mustapa Choqay oghli bilen oxshash bir yil ichide dunyagha kelgen bashqirt Türkliridin bolghan bu kishi, küchlük siyasiyon bolushi bilen birge, yene intayin muhim alim süpitide tonulup, Türkistan üchün élip bérilghan küreshlerning barliq saheliridiki pa’aliyetlerge aktipliq bilen qatnashqan idi. U, 1917-yilqi inqilap yilisi chaqirilghan muslmanlar qurultiyida téritoriyisi éniq musteqilliq közqarishini qollighuchilar teripide turghan birsi idi. Toghanning qarishi boyiche alghanda, Rusiye her millet öz téritoriyisi ichide özini özi bashqurush hoquqigha ige bolidighan döletler ittipaqi sheklini élishi kérek idi. Bu döletler sotsyalizm tüzümini asas qilidighan hakimiyet pirinsipini asas qilishi lazim idi. Ene shundaq tüpki pirinsip asasida, inqilap yillirida aptonomiyilik Bashqirdistan dölitini qurup chiqish üchün tirishchanliq körsitidu. (heriketning kélish menbeliri mawzusigha qaralsun. − aptorning izahati)

Zeki Welidiy, inqilaptin kéyin qurulghan milliy bashqirt hökümitide

herbi ishlar ministiri we ichki ishlar ministiri qatarliq wezipilerni üstige alghan bolup, 1919-yilisi hökümet re’islikige teyinlinidu. Uningdin kéyin, 15 ay boyiche bolshéwiklar hakimiyiti bilen bir septe turup aq uruslargha qarshi urushqa qatnishidu. 1920-yilining kirishliride, lénin qataridiki bolshéwik rehberlirining ikki yüzlimichiiligini sézip, ularning öz teghdirini özliri belgilesh dégen sözlirining pütünley yalghanchiliq ikenligini tonup yétidu. Qizillar aldinqi septe ghelibe qilip dölet ichidiki weziyetni tézginligensiri, esli qiyapitini tedriji ashkarilashqa bashlighan idi. Shundaq qilip, urus showénizimi asasigha qurulidighan komunizm tüzümining uruslardin bashqa milletlerge yashash heqqini bermeydighanliqi ashkare otturigha chiqishqa bashlaydu. Welidining özimu xuddi Sultan Ghaliyéwge oxshash aqiwetke qalidighanliqini sézip, bolshéwik rehberlirige bir nechche parche xet tashlap qoyup ghipla qilip yoqap kétidu. Kéyin Türkistan’gha qéchip bériwélip, u yerdiki milliy musteqilliq küreshlirige qoshulup kétidu. Bu jeryanda, Türkistanliq sotsyalist ziyaliylar teripidin qurulidighan sotsyalistchilar tüdesini teshkillesh jehette muhim rol oynaydu. Bu pirqigha kéyinki waqitlarda erk partiyisi digen nam bérilidu. 1920-yilining axirlirigha kelgende, Zeki Welidiy, Türkistan

Türkistan Üchün Küreshler 204

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

milliy musteqilliq kürishige yitekchilik qilidighan herxil köz qarashtiki gurohlar birliship qurup chiqqan ottura Asiya Musulmanlar milliy awam inqilawiy jemiyetler ittipaqining re’islikige teyinlinidu. Basmichiliq heriketliri omumiy yüzlük aji*zlash basquchigha kirwatqan mezgillerde Türkistandin ayrilish qararigha kélip, 1923-yilisi Iran arqiliq Afghanistan’gha bériwalidu. Bir qisim jemiyet ezaliri bilen birge Afghanistanda bir mezgil pa’aliyet qilghandin kéyin Hindistan’gha kétidu. Kéyin u yerdimu turmay Türkiye arqiliq Yawrupagha bériwalidu.

Zeki Welidiy teripidin yézilghan sotsyalistlar tüdesining 9 maddiliq

programmisini, bir menidin alghanda uning shu dewirlerdiki siyasiy köz qarashlirining xulasisi déyishke bolidu. Bu programmining birinchi maddisida yer, su, yer’asti we yer üsti bayliqlarni dölet igilikige ötküziwélish hemde kolliktiplashturush pirinsiplirini yolgha qoyush otturgha qoyulghan. Türkistan teweside közge körün’gidek birer sana’etlishish bolmighanliqi üchün, ishchilar sinipimu yoq diyerlik bolup, ahalining mutleq köp qismi dihqanlardin teshkil tapmaqta idi. Ene shu seweptin, sotsyalistlar tüdesi yéza igilik saheside ishleydighan déhqanlarni prolitariyat sinipi shekillen’giche bolghan ariliqta xelq ammisining awan’gart küchliri dep qarashni teshebbus qilghan idi. Türkistan musteqilliqini qolgha keltürüsh hemde erkinlikke érishish ghayisini, dihqanlar sinipining öz hoquqlirini qolgha keltürüsh yolida küresh qilishi arqiliqla qolgha keltürüsh mumkin dep qarayitti (3-madda). Memliketni bashqurush ishi sotsyalizm pirinsipliri asasigha qurulidu dep körsitilgen idi. Shuningdek yene, bu musteqil, démokratik jumhuriyetning tüpki wezipisi, dihqanlar sinipini cheklimisiz halda ishlepchiqirish bilen shoghullinalaydighan qilish, ularning ilgirlishini kapaletke ige qilish lazim dep tekitligen idi (4-madda). Din bilen dölet ishliri bir-birsidin ayriwétilidu dep körsitilgen idi. Eng axirqi maddisida bolsa, Türkistan sotsyalistlar tüdesi izilgen siniplar bilen ikispalatatsiyige uchurighan milletlerning hoquqliri üchün küresh qilish pirinsipini qobul qilidighan sotsyalistik intérnatsyonal teshkilatigha eza bolalaydu dep belgilen’gen idi.

Yawrupagha barghinidin kéyin tikligen munasiwetlirining alahIdiliki

bilen Türkiyige kelginidin kéyin élip barghan pa’aliyetlirige qarighanda, Zeki Welidiy xéli waqitlarghiche bu xil köz qarashta ching

Türkistan Üchün Küreshler 205

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

turup kelgenlikini körsetmekte. 1926-yilisi Istanbulda, bu pragrammining maddilirini, éhtimal u waqitlarda muqimliship qalghan dunya küch tengpungliqigha asaslinip téximu kingeytip qaytidin izahlap békitip chiqqanliqi körülmekte. Sotsyalizmning rusiyidiki ijra qilinishi paji’elik we mustebit bir tüzümni peyda qilghanliqini tonup yetken, shuningdek uni Yawrupa elliride yolgha qoyuliwatqan tüzüm bilen sélishturush pursitge ige birsi bolishigha qarimay, 1926-yilliridimu Sowétler tüzümini shekillendürüshke sewepchi boliwatqan bir pelsepening asasiy pirinsiplirida ching turiwalghanliqi heqiqetenmu kishini heyran qalduridighan bir ehwal.

Bu hadisiler, Zeki Welidining eslde sotsyalizm eqIdilirige ishinip

kelgenlikini, emma yene bir tereptin rusiyide meydan’gha kelgen komunizm ülgisining kingeymichi siyasitige qarshi turidighanliqinimu körsitip bermekte. Welidining qarishi boyiche alghanda, uning otturgha qoyghan endizisi Türkistan bilenla cheklinip bashqa ellerge kingeytishni meqset qilmighanliqi üchün, Rusiye bolshéwizmining intérnatsyonalchi alahIdiligidin periq qilatti. Shundaq qilip ijtima’iy tüzüm mesilisi bir terptin milliy sotsyalist alahIdilikke ige bolghan bolsa, yene bir tereptin kingeymichilik alahIdiliki bolmighachqa, Rusiye bolshiwizmige bek zitmu bolup ketmeytti. 1917-yilqi Rusiye Musulmanlar qurultiyida ayaz isaqiy, sadir meqsudiy qatarliq aldinqi qatardiki tatar milletchiliri bilen ixtilap peyda bolghanliqi, 1920-yiligha kelgiche bolghan ariliqta bolshéwik lidérliri bilen bir septe turghinigha oxshash ehwallar, Zeki Welidining chet’elde élip barghan pa’aliyetliri jeryanida herxil zidiyetlerning peyda bolishigha sewep bolup béridu.

Chet’elde qanat yaydurulghan Türkistan üchün küresh herikitining

üchünchi nomurluq muhim adimi − Osman ghoja’oghli idi. Bukishi Türkistanda 1905-yillidin bashlap kündin kün’ge küchiyip bériwatqan jeditchilik herikitining yitekchiliridin birsi idi. U, Buxaradiki jeditchi mekteplerning échilishida muhim rol oynighan bolup, 1908-yili bir dosti bilen birge Türkiyige kélip Türkistanliq yashlarni Istanbulda terbiyileshni meqset qilghan «Buxara tamimiy ma’arif jemiyetiy xeyriyesi» namida bir jemiyet qurup chiqidu. Uningdin kéyin Buxaragha qaytip kelgen ghoja oghli, 1918-yilidin bashlap «yash Buxaraliqlar» namidiki teshkilatning aldinqi qataridiki kishiliridin birsi bolush süpiti bilen, Buxara eMiri se’id alimxan’gha qarshi ilp bérilghan

Türkistan Üchün Küreshler 206

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

küreshlerge qatnishidu. Buxara eMiri qéchip ketkendin kéyin qurulghan Buxara xelq jumhuriyiti hökümiti ichide awal maliye naziri bolup wezipe ötigen bolsa, bir yil ötkendin kéyin bash jumhur (prézdént) bolup saylinidu.

Osman ghoja’oghli bash jumhur bolghan waqtlarda Moskwaning

Buxara xelq jumhuriyitini Sowétleshtürüshke urunishigha qarshi küchlük heriket qozghaydu. Urush esiri Türkiye ofitsérlirining yardimige tayinip milliy alahIdilikke ige bir armiye qurup chiqishqa tutush qilidu. Buxara eMirligi aghdurulghan yillarda Sowét qUralliq küchliri teripidin musadire qilinip moskiwagha élip kétilgen Buxara’eMirligi ghezinisining bir qismini anadolu hökümitige yardem süpitide iwertishige kapaletlik qilidu. Sherqiy Buxara tewesini ziyaret qilghan waqtida düshenbidiki urus gazarmisining komandirlirini qolgha élip we bir parche bayanat élan qilip, Türkistanliqlarni uruslargha qarshi urush qilishqa chaqiridu. Uningdin kéyinki waqitlarda Enwer pasha bilen körüshüp basmichiliq herikitige qoshulup kétish teliwini otturgha qoyghan bolsimu, pashaning maqullighini alalmaydu. 1922-yilining bashlirida Afghanistan terepke ötüp, u yerde siyasiy we herbiy merkez teshkil qilish ishlirigha da’ir heriketler bilen shoghullinidu. Afghanistandiki weziyet buninggha uyghun kelmigenligi üchün, 1924-yilisi Hindistan arqiliq Türkiyige bériwalidu. Shundin kéyin Türkiyide turup qalidu.

1924-yilqi Bérlin qurultiyi:

Orta Asiya Musulmanlar Milliy Awam Inqilawiy Jemiyitidin Türkistan Azatliq Jemiyitigiche

Rusiye inqilawi partilighan yillarda öz pa’aliyetlirini Bashqirdistanning sirtigha, yeni Türkistan tewesigiche kéngeytishni emelge ashurup, milliy inqilapning aldinqi qataridiki rehberliridin birige aylan’ghan Zeki Welidiy, Yawrupagha kiler-kelmeyla chet’elde tézlikte

Türkistan Üchün Küreshler 207

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bir teshkilat qurup chiqish kérekligini hés qilidu. Yawrupagha kileligen Türkistanliq ziyaliylarni bir yerge yighish ishi bu mexset üchün eng muwapiq bashlinish bolup qélishi mumkin dep mölcherligen Welidiy, uzun ötmey, bolupmu Gérmaniyige yighilghan Türkistanliqlar bilen ötküzgen herxil söhbetlerdin kéyin bir qétimliq omumiy qurultay chaqirish heqqide pikir birlikige kélidu.

Chet’elde teshkillik pa’aliyet qilishning kam bolsa bolmaydighan

aldinqi sherti, belki eng muhim sherti, bu pa’aliyetler üchün lazim bolidighan maddiy menbe tépish mesilisi idi. 1920-yili, Orta Asiya Musulmanlar Milliy Awam Inqilawiy Jemiyiti digen teshkilat qurulghan waqitlarda, jemiyet merkezi Mustapa Choqay oghlini Yawrupada turushluq wekil dep tonup, Buxara jumhuriyiti ghezinisidin 20 qadaq (bir qadaq texminen 400 gram kélidighan bir xil éghirliq ölchimi. Shu buyiche alghanda iwertilgen altun jem’iy 8 kilogram etirapida ikenligi melum. − aptorning izahati) Buxara altuni iwertish qarar qilin’ghan idi. Kéyinche bu altunlarni ittihatchilar teripidin qurulghan ixtilal’iy islam jemiyitining Bérlin shöbisi wastichiliqi arqiliq Mustapa Choqay oghligha yetküzüp bérish üchün, 1922-yili 3-ayda Kabolda turushluq ittihatchilardin bedri ependige tapshurulghan idi. Epsuski, bedri ependi 1923-yilisi Kabolda wapat bolidu. Shundaq qilip uninggha tapshurulghan altunlar Parizhgha iwertilmey qalidu. Enwer pashaning inisi nuri pasha bu altun pullar heqqide xewirim yoq déginidin kéyin élip bérilghan tekshürüshler netijiside, u altunlar Afghanistan hökümet da’iriliri wastisi arqiliq iwertilish pilanlan’ghan bolsimu, jamal pashaning Afghanistandin ayrilishi hemde bedri ependining wapatidin kéyin, Afghanistan hökümiti bu altunlarni musadire qiliwalghanliqi otturgha chiqidu. Zeki Welidiy bilen Mustapa Choqay oghli ikkisi, bu ishni Afghanistanning Parizhda turushluq elchisi Mexmutxan tarzigha oxturup, Afghanistan hökümitidin bu altunlarni qayturup bérishni telep qilishidu. Emma ularning bu urunushliri netijisiz qalidu, aridin uzun ötmey Mexmut tarzimu Parizhdin ayrilidu. Netijide bu pullardin pütünley ümid üzülidu. Bu jeryanda Zeki Welidiy, bu ish heqqide En’giliye hökümet mes’olliri bilen munasiwet baghlashqa tiriship baqqan bolsimu, ulardinmu héchqandaq bir jawap alalmaydu.

Bu arida qurultay teyyarliqlirimu dawam qilmaqta idi. Pütün yaz

boyiche Afghanistan, Iran we Türkiye qatarliq ellerge tarqilip ketken

Türkistan Üchün Küreshler 208

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kona ezalar ottursida bu qurultaygha munasiwetlik xet alaqilar bolup turidu. Shundaq qilip 1924-yili 11-ayning 29-künisi Exmet Zeki Welidiy, Mustapa Choqay oghli, abdulwahap Muradiy, tahir shakirzade, ezimbek bérimjan we petxulqadir (abdulqadir) sulayman oghli qatarliq kishilerning qatnishishi bilen Orta Asiya Musulmanlar Milliy Awam Inqilawiy Jemiyiti Ittihadining Türkistan sirtidiki tunji qétimliq resmi qurultiyi chaqirilidu. (Zeki Welidiy Toghan «eslimiler» namliq kitawida bu qurultaygha Choqay oghlining Parizhdin, bashqirtlardin Miralay alimjan taghanning budapishtin kélip qatnashqanliqini, ularning her ikkisila qesem bérip bu jemiyetke eza bolghanliqini yazghan. Uningdin bashqa yene jemiyet programmisida musteqilliq maddisi bolghanliqi üchün, Choqay oghli bu jemiyetke qatnishishta ikkilinip qalghanliqi bayan qilinmaqta. Yene shu yerde milliy bayraqning Semerqentte qubul qilin’ghan sheklini saqlap qélish qarar qilin’ghanliqi, mushterek ana tili mesilisimu muzakire qilin’ghanliqi, bu heqtimu qarar qobul qilin’ghanliqi bayan qilin’ghan. Zeki Welidi kitawida bu mesililer heqqide toxtilish bilen birge, kitapning axirsigha qoshumche qilip bérilgen esli arginal hüjjetler bilen ularning terjimiliri élawe qilin’ghan yighin xatirisige asaslan’ghanda, belkim xata xatirliwalghanliqidin bolsa kérek, bu 4 mesile heqqide toghra melumat bermigenliki éniq. Birinchisi, 1924- yilqi Bérlin qurultiyining yighin xatirilirige qarighanda, alimjan taghanning ismini bu qurultaygha qatnashqanlar ichide uchiritalmaymiz. Uningdin kéyinki yillarda meyli t b m ezaliri ottursidiki xet alaqilirida, meyli t b m qararliri arisida alimjan taghanning t b m ezasi boghanliqini körsitidighan héchqandaq bir hüjjet yoq. Ikkinchisi, yighin xatirilirige qarighanda Bérlin qurultiyida edebiy til mesilisi heqqide herqandaq bir qarar qobul qilinmighan. Üchinchisi, Zeki Welidiy Toghan bu qurultayda Semerqentte qobul qilin’ghan bayraqni qilche özgertmey qobul qilin’ghanliqini yazidu. Shuningdek yene «eslimiler» digen kitawining 383-bétide Türkistan bayrighi uning özi bilen birge munewer qari we jan’uzaq oghli qatarliqlardin teshkillen’gen bir hey’et teripidin tepsili bir shekilde teyyarlan’ghanliqi, hetta bayraqning qobul qilin’ghan künini milliy bayram küni qilip belgilesh arzuliri üstidimu toxtalghan. Emma bulargha qarimay, Bérlin qurultiyining yighin xatirisi heqqide toxtalghanlargha qarighanda bügün’giche birer bayraq bolup baqmighanliqi üstide toxtilip kélip, Bérlindiki guruppa teripidin bir layihe teyyarlinip ezalargha iwertilish qarar qilin’ghan. Heqiqetenmu

Türkistan Üchün Küreshler 209

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1927-yili, t b m Istanbul qurultiyi qararlirining birside, Toghanning Semerqentte teyyarlinip testiqlan’ghan dep éytqan bayraq pasoni boyiche qobul qilinishi bayan qilinmaqta. Qobul qilin’ghan bayraqning resimi kéyinki waqitlarda, Istanbulda neshir qilin’ghan «yéngi Türkistan» zhornilida élan qilin’ghan idi. Bulardin qarighanda, Toghanning «bügünki Türk éli we Türkistan» dégen kitawi bilen «eslimiler» dégen kitawida toxtilip ötken bayraqning Semerqent qurultiyida qobul qilin’ghanliqi heqqide éytqanliri esli arginal hüjjette déyilgenler bilen oxshimay qalghan. Tötinchisi, 1924-yilqi Bérlin qurultiyi xatiriliride barliq ezalar bashqidin qesem qildurulup, bir hisapta ezaliq qesem yéngilighanliqi éniq. Bashqiche qilip éytqanda, yalghuz Mustapa Choqay oghlila qesem qilghan bolup qalmay, hemme ezalar qesem qilishqan. Uningdin bashqa yene, Zeki Welidiy Choqay oghlining Türkistan azatliq jemiyitige eza bolushni xalimighanliqi heqqide toxtilip kélip, uni mejbori shekilde maqul keltürülgenlikini yazidu. Bu heqtimu weqelik toghra bayan qilinmighan. Toghanning özi biwaste halda, «eslimiler» dégen kitawida Afghanistandiki waqitlirida t b m ezaliri bilen ötküzgen yighinlarda Mustapa Choqay oghlini bu teshkilatning Yawrupa wakaletchisi qilip teyinleshkenligini bayan qilmaqta. Afghanistandiki yighin 1923-yilining 26-iyol künisi, yeni Bérlin yighinidin texminen 17 ay awal échilghan idi. Uningdin kéyin Choqay oghligha iwertken xetliride uning bu wezipini qobul qilmighanliqi heqqide qilchilikmu bir isharet bermigenla emes, hetta buning eksiche teshkilatning Yawrupa wakaletchisi süpitide pa’aliyet qilip kelgenlikini testiqlaydighan xetlermu saqlinip qalghan idi. Bu pakitlarni bir yerge keltürginimizde, Zeki Welidiyning bu heqte shexsi hisiyatigha bérilip muhakime qilghanliqini köriwélish mumkin. − aptorning izahati)

Qurultayda awal Türkistan musteqilliq heriketlirining omumiy

weziyiti heqqide muzakire qiliship, pikir birligi bolmasliq ehwallirining xélila éghir saqlinip kéliwatqanliqi, jemiyetning ichki qismida ezalar bilen bolghan munasiwet baghlash ishlirining yiterlik bolmaywatqanliqi, maddiy we siyasiy shert- shara’itlarning muwapiq bolmaywatqanliqi qataridiki mesililer otturgha qoyulidu. Qurultayda yene bu xil tarqaq weziyettin paydilinip ketken Rusiye bolshéwiklirining öz hakimiyetlirini kücheytiwélip Türkistanni parchilash siyasitini ishqa ashurushqa kirishkenlikliri körülmekte dep

Türkistan Üchün Küreshler 210

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qarishidu. Bundaq bir weziyet astida küreshni dawamlashturush üchün tüwendikidek asasiy pirinsiplar qobul qilinidu:

Bolshéwiklar meyli mewjut bolsun yaki bolmisun, jemiyet

pa’aliyetliri dawamliq mewjut bolup turishi shert. 1921-yilisi Buxara qurultiyida qobul qilin’ghan nizamname özpiti qobul qilinidu.

Bu jemiyetke burunqi qurultaylarda «Orta Asiya Musulmanlar

Awam Jemiyetliri Ittihadi» dep nam bérilgen idi. Emma bolshéwiklarning Türkistanni sun’iy jumhuriyetler peyda qilip böliwétish siyasiti sewebidin “Türkistan” sözining ehmiyiti téximu artip ketken idi. … bu términ pat yéqinda panTürkisizm, pan’islamizm dégen sözlerdek cheklen’gen atalghugha aylinip qélishi muqerrer idi. Ene shu seweptin jemiyetning nami ichide “Türkistan” sözining bolishi shert qilin’ghan idi. Shundaq qilip jemiyetning ismi «Türkistan azatliq jemiyiti» dep özgertilgen. Jemiyetni herqaysi rayonlarda atighanda «Türkistan azatliq jemiyiti» ning Özbekistan komititi, Qazaqistan komititi digendek qoshumchilar bilen atash qobul qilin’ghan. …

Bashqirdistan joghrapiyilik jehettin yIraqta qalghandek qilghini

bilen, iqtisadiy munasiwet jehettin alghanda Türkistan’gha tewe dep qarash mumkin idi. … toluq musteqilliqimizni qolgha keltürgiche bolghan waqit ichide bu jemiyet yoshurun pa’aliyet élip baridu. ... Jemiyetni pash qilishqa urun’ghuchi ezalar jemiyettin qoghlap chiqirilidu. … Bérlindiki ezalar qesem qilishqan bolup, yéngi ezalarningmu qesem bérish murasimi ötküzüldi. Türkistan üchün milliy bayraq teyyarlinidu. Jemiyet re’isi Exmet Zeki Welidiy wezipisidin istipa berginige qarimay, jemiyet ezaliri uning istipasini ret qilghan.

Bu qurultayda rehberlik guruppisi qaytidin saylan’ghan. Qobul

qilin’ghan qararlargha asasen Türkistan azatliq jemiyitining chet’eldiki merkezi komititi Exmet Zeki Welidiy, Mustapa Choqay oghli, abdulxemit arup, sedirdinxan we miyan büzürk qatarliq 5 kishidin teshkil tapqan. Jemiyet re’islikige Zeki Welidi teyinlen’gen bolup, mu’awin re’islikke Mustapa Choqay oghli qoyulghan. Jemiyetning meshhet (Iran) tiki shöbisige abdulxemit arup, müpti sedirinxan we turap beg ikkisi mes’ol qilin’ghan. Istanbul shöbisige miyan büzürk

Türkistan Üchün Küreshler 211

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bilen muhemmetjanlar mes’ol qilinighan. Exmet Zeki Welidiy, tahir shakir, abdulwahap Muradiy, Exmetjan Ibrahim we ezimbek bérimjanlar bolsa Gérmaniye shöbisining 5 kishilik ijra’iye hey’itini teshkil qilghan. Bérlin shehirining sirtida oquwatqan tahir shakir yighin’gha qatnishalmighan ehwallarda, uninggha wakaliten petxulqadir sulayman oghli (abduqadir inan) qatnashturulghan.

(resim orni) Türkistan azatliq jemiyiti Bérlin shöbisining ezaliri Olturghanlar (soldin onggha): abdulwahap Muradiy, Mustapa

Choqay oghli, Exmetjan Ibrahim (oqay). Öre turghanlar: sabir Türkistanli, abdulwahap is’haq oghli (oqtay), tahir shakir (chaghatay), ezimbek bérimjan

Bérlin, 1925- yili (Ehet Enjan arxiwidin) Bu qurultay, chet’elde chaqirilghan tunji qétimliq qurultay bolush

süpiti bilen intayin muhim ehmiyetke ige bir qurultay idi. Bu qétimliq qurultayda qobul qilin’ghan qararlargha diqqet qilghinimizda, bolshéwiklarning özbek, qazaq, Türkmen, qirghiz dégendek Türk qewimlirini millet qilip yaritish siyasitini ta shu yillardila Türkistanliq ziyaliylar éniq tonup yetkenligini köriwélish mumkin. Zeki Welidiy Toghan kündilik xatire deptiride, erk pirqisining chet’elde turiwatqan 22 ezasining maqullighini alghandin kéyin bu yighin’gha qatnashqanliqi körsitip ötülgen. Yene Toghanning yazghanliridin qarighanda, Mustapa Choqay oghli bilen birge yene bir qisim ezalar tereqqiyperwer jeditchilar pirqisigha wekil bolup qatnashqan dep körsitilgen. Xulasilighanda, Zeki Welidiy, Türkistan teweside herxil partiyilerning qatnishishi arqiliq teshkillen’gen jemiyet teshkili tüzülishining chet’ellerdimu shu boyiche özgertilmey saqlap qélin’ghanliqini tilgha alidu.

Bérlin qurultiyi bilen birge Türkistanliq teshkilatchilar Yawrupada

pa’aliyet qiliwatqan bolshéwiklargha qarshi guruppilar bilenmu qoyuq munasiwet ornitishqa bashlighan. Yawrupa metbu’atlirida Türkistan’gha munasiwetlik xewerler bilen muhakimilarni élan qildUralishi üchün pütün gheyritini serip qilip tirishchanliq körsitishke bashlighan. Qurultay chaqirilip uzun ötmey, Türkistan azatliq jemiyiti rehberlik guruppisi ichide bohran peyda qilghidek derijide bir hadise

Türkistan Üchün Küreshler 212

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yüz béridu. Rusiyidiki komunizm pirinsiplirigha qoshulmaydighan sotsyal partiyiler, 1924-yilining 24~25-dikabir künliride, Gérmaniyide xelqaraliq bir qurultay chaqirishqan idi. Es-ar (sotsyal réwélotsye) herikitining sabiq lidéri chérnow, Türkistan’gha wakaliten Zeki Welidini bu qurultaygha teklip qilidu. Yighin’gha qatnashqan Zeki Welidiy, «bolshéwizmdin sotsiyalizim yoligha» dégen témida bir doklat béridu. Bu ish, Türkistan azatliq jemiyitining ikki neper muhim ezasi ottursida éghir zidiyet peyda bolishigha sewep bolup béridu. Mustapa Choqay oghli, jemiyet ezaliri bundaq bir qurultaygha sotsyalist nami bilen qatnashmasliqi hemde Türkistan’gha wekillik qilmasliqi kérek idi dep qaraydu. Shu kün’ge kelgiche motIdil sotsyalistlar bilen birge pa’aliyet qilip kelgen téximu démokratchi hisaplinidighan Choqay oghli üchün alghanda, inqilawiy xaraktirge ige sotsyalistche közqarash qobul qilishqa bolmaydighan bir idiye hisaplinatti. Bu türdiki tenqitke qarita Zeki Welidiy “men bu yighinda doklatimni jemiyet wekili süpitide emes, erk partiye ezasi süpitim bilen sundum. Uning üstige jemiyetning 7 maddiliq ortaq közqarashlardin bashqa mesililer üstide her bir partiye ezasi öz programmisigha asasen heriket qilish ixtiyarigha ige” digen özini aqlash pikirini otturgha qoyidu. Ikki lidér ottursidiki bu zidiyet bashqa ezalarning sala qilishi bilen bésiqqan bolsimu, bu zidiyet shuning bilenla tügep ketmey kéynki waqitlarda bashqa bahane-sewepler bilen yene qaytidin otturgha chiqip turidu.

1925-yilida, Türkiyidiki milletchilik heriketlirining yitekchiliridin biri

bolghan ma’arip ministiri hemdulla suphi tengri öwer, Yawrupada turiwatqan Türkiye Türkliridin bashqa Türk qewim liderlirini Türkiyige yighish üchün heriket qilishqa kirishidu. Uning bu tirishchanliqi netijiside sadri meqsudi arsal, ayaz is’haqiy, pu’at toqtar we abdulla battal taymas qatardiki kishiler Türkiyige baridu. U waqitlarda Yawrupada turiwatqan doktor riza nurning Türkiyige qaytip kétishidin kéyin körsetken tirishchanliqliri netijiside, Zeki Welidiy Toghan bilen petxulqadir sulaymanmu Türkiye ma’arip ministirligi teripidin Türkiyige teklip qilinidu. Bu ishlardin kéyin Yawrupada turiwatqan Türkistan azatliq jemiyitining ezaliri, 1925-yili 9-mayda qaytidin Bérlinda yighin chaqiridu. Bu yighinda jemiyet merkizini Istanbulgha yötkesh, Mustapa Choqay oghlining Yawrupada turushluq wakaletchilik wezipisini saqlap qélish, maddiy imkaniyetler yar berginide Türkiyide bir neshriyat epkari qurup chiqish digendek qararlar élinidu. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 213

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ishlardin kéyin Türkistan milliy herikitining siyasiy éghirliq merkizi asasen alghanda Türkiyige köchürülgen boldi.

Mustemlike milletler birliksépi: Promété

Promété birliksépini teshkil qilghan buguruppilarning héchqaysisi

Sowétler ittipaqigha qarshi öz aldigha küresh qilalighidek küchke ige emes idi. Shundaq bolghachqa, bu birliksep, weziyetning teqezzasidin bashqa nerse emes idi.

−tahir shakir (chaghatay)

Promété herikitining menbeliri Promété’us − yonan riwayetliridiki bir ot xudasidur. U zé’usning

naraziliq bildürishige perwa qilmay insanlargha otni sogha qilish arqiliq ilgharliqni élip kelgen dep qarilidu. Emma zé’us buningdin intayin qorqunushluq bir shekilde intiqam élishqa kirishidiken. U, Promété’usni bir tagh choqqisigha zinjirlep baghliwétidiken. Zé’us teripidin Promété’usni jazalashqa iwertken bir bürküt, her küni kün chiqishtin kün patqiche prmété’usning qursighini choqulap tiship jigirini chiqirip yep tügitettiken. Qarangghu chüshkendin tartip etigen kün chiqqiche bolghan ariliqta Promété’usning jigiri qaytidin eslige kilip saqiyip qalattiken. Etisi seherde héliqi bürküt yene üchüp kélip uning qursighini qaytidin tiship béghirini yiyishke bashlaydiken. Bu ish shundaq dawamlishiwirermish.

Töt etirapi qorshalghan Léxistan (Osmanli döliti dewri bilen Türkiye

jumhuriyiti qurulghan deslepki yillarda, Türkiyilikler Polshani ‹Léxistan› dep ataytti. − aptorning izahati) mu xuddi Promété’usqa oxshash tarixtin béri küchlük xoshniliri teripidin bir nechche qétim bölüshiwélin’ghan bolup, her qétim yene qaytidin musteqilliqini qolgha

Türkistan Üchün Küreshler 214

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

keltürüp kelgen idi. 20-esirge kirginide, Polsha téritoriyisi yene bir qétim Rusiye, pRusiye we awistro-wén’gir impiriyiliri teripidin bolishiwélin’ghan idi. Eng axirqi qétim, 1864-yilisi Polshaning Rusiye hökMIranliqi astida qalghan teripide partilighan qozghilang qanliq basturiwitilip, Rusiye bilen pRusiye ishghaliyitidiki jaylarda éghir derijide assimilatsiye qilish siyasiti yürgizilgen idi. Buninggha sélishturghanda, awustro-wén’gir impiriyisining qolida qalghan galichiye rayoni nispi halda musteqilliqini saqlap qalghan bolup, bu qisimdiki polekler öz milliy alahIdiliklirini saqlap yüreleytti. 1900-yillirigha kelginide, rusiyide herxil partiyilerning qurulishigha egiship Polshadimu birmunche milliy partiyiler qurulushqa bashlaydu. Bu partiyiler ichide roman dmowski yitekchiligidiki milliy démokratlar partiyisi, joséf Pilsudski rehberligidiki Polsha sotsyal partiyisi bilen sotsyal démokratlar partiyisi qatarliq partiyiler eng muhim partiyiler hisaplinatti. Joséf Pilsudskining sotsyal partiyisi, programisi boyiche alghanda eng radikal terepke mensüp partiye bolup, shertsiz musteqilliq teliwide ching turatti. Pilsudski, Rusiye impiriyisi parchilanmay turup Polshaning heqiqiy musteqilliqini ishqa ashurushqa bolmaydu dep qaraytti. Uning bu qarishi Rusiye-Yaponiye urushi yilliridin awal, Yaponiye hökümitige tapshurghan bir weziyet tonushturush doklatida otturgha qoyulghan idi. Pilsudski, 1904-yili 13-iyol küni yapon hökümitige sun’ghan bu doklatida rusiyining parchilinishi üchün charrusiyining qol astidiki urustin bashqa milletler bilen, hemde Osmanli Türkliri bilen hemkarlishish shert dégen qarashni tekitlep körsetken idi. Uning bu doklatta otturgha qoyghan telepliri Yaponiye hökümiti teripidin qobul qilinmighanliqigha qarimay, bu doklatqa asaslan’ghanda Pilsudskini Prométéchilik herikitini bashlatqan kishi dep hésaplash mumkin.

Pilsudski, Türkiye-Polsha hemkarliqighimu alahide ehmiyet bérip

kelgen idi. 1912~1913-yilliri arisida krakowda Polsha-Türkiye dostluq jemiyiti dégen bir jemiyet quridu. Bu jemiyetning qurghuchiliri arisida, kéyiki waqitlarda Polsha tashqi ishlar ministirlikige teyinlinidighan sherq milletler mutexessisi lé’on wasiléwski bilen Pilsudskining yéqin dosti mixayl sokolniskimu bar idi. Pilsudski, 1916-yilisi budapéshttiki Türkiye konsuli wastisi arqiliq Osmanli hökümitige bir parche weziyet tonushturush doklati sunidu. Pilsudski bu doklatta Polsha, wén’giriye, bolghariye we Osmanli döletlirining rusiyige qarshi bir ittipaq

Türkistan Üchün Küreshler 215

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teshkillep chiqishi heqqide teklip béridu. Eger bundaq bir ittipaq qUralighinida wistul deryasi wadiliridin tartip ta suweysh qanilighiche sozulghan birliksep barliqqa kelgen bolatti. Pilsudskining Türkiyige bolghan qiziqishi kéyinki yillardimu dawam qilip, Türkiye jumhuriyitining yéngi rehberliri bilen munasiwet baghlash yollirini izdinishke kirishidu. Digendek, 1922-yilqi lozan söhbiti dewride, podpolkownik tadé’usz shaytzél yitekchiligidiki bir Polsha ümigini Türkiye ümek bashliqi Ismet Inönü bilen yoshurun söhbetlishish üchün shiwitsariyige iwertken idi.

Birinchi dunya urushi Polshani awustriye bilen Rusiye ottursidiki

urushta intayin muhim orun’gha ege qiliwetken idi. Polek eskerliridin bir pida’iy qisim teshkilligen Pilsudski birinchi dunya urushida awustriye sépide turup urush qilidu. Buning eksiche, Polsha milliy komititini qurghuchi dmowski bilen uning partiyisi Rusiye teripide turup urushqan idi. Urushning kéyinki yillirida charrusiyige qarshi urush qiliwatqan terepning küchini kücheytish meqsitide Gérmaniye bilen awustro-wén’gir ittipaqi ishghal qilip turiwatqan Polsha qismida bir Polsha padishaliq döliti qurulghanliqini élan qilidu. Polshada musteqil bir jumhuriyet qurup chiqish ghayisi boyiche heriket qilip yürgen Pilsudski bundaq bir döletning qurulushigha qoshulmaytti. Shuninggha qarimay, Pilsudski yenila qurulghan bu waqitliq dölet orginida herbiy ishlar mes’olliqini öz üstige alidu. Bu orun, Pilsudskigha Gérmaniye yardimidin paydilinip özlirining herbi qisimlirini qurup chiqish pursitini yaritip bergen idi.

Bu arida, rusiyide partilighan bolshéwik inqilawi we uningdin kéyin

rusiyining urushtin chékinip chiqishi, mewjut küch tengpungliqining yene bir qétim buzulup kétishige sewep bolidu. Rusiye bilen urush toxtatqan Gérmaniye Sherqiy urush sépidin qolini bosh*tiwélipla Polsha mesiliside bergen wedisidin pütünley yéniwalidu. Polsha qUralliq qisimlirining tizginini qaytidin qolgha élishqa urun’ghan Némislar, Pilsudskining qet’i qarshi chiqishigha düch kélidu. Gérmaniye da’iriliri bu seweptin Pilsudskini qolgha élip waqitliq hökümet orginini emeldin qalduridu. Emma bu chaghda, gherp antanta elliri Parizhdiki Polsha milliy komititini resmi étirap qilip u yerge bir wekiller orgini qurup chiqish qarari alidu. Bundaq bir ehwalda, Gérmaniye hökümiti Pilsudskini qoyiwétishke mejbor bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 216

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Polsha wekiller hey’iti uni qaytidin qUralliq qoshunlirining qumandani qilip teyinlishidu. 1918-yilining noyabir éyi otturlirida Warshawagha kelgen Pilsudski, üch kündin kéyin dölet re’isi dep élan qilinidu.

Gérmaniyining urushta yéngilishi bilen Polshadiki Némislar

hakimiyitimu axirlishidu. Birinchi dunya urushi axirlashqandin kéyin imzalan’ghan wérsay téchliq ehditnamisi netijiside ishghal qiliwélin’ghan tupraqlarning yene bir qismi Polshagha qayturup bérilidu. Shundaqtimu Polshaning burunqi tupraqlirining xéli köp qismi yenila rusiyining ishghaliyiti astida idi. Bu ehwal, yene bir qétimliq Rusiye-Polsha urushigha sewep bolidu. Bu urush, Pilsudskige Rusiye teweside uruslardin bashqa milletler bilen ortaq bir birliksep teshkil qilish shert digen közqarishini ishqa ashurushqa purset béridu. Shundaq qilip, Pilsudski Polsha armiyisi terkiwide Musulmanlardin teshkil qilidighan bir herbiy qisim qurup chiqish qararini ilip derhal tutush qilidu. Polsha armiyisi kiyéwge kirgen waqtida shimaliy kapkaziyilikler, ezeriler we tatarlardin teshkil tapqan Mustapa Exmetow qumandanliqi astidiki bir Musulmanlar polkimu kiyéwge birlikte kiridu. Pölekler bu urushta ghelibe qilip, 1921-yilining mart éyida rigada tüzülgen shertnamigha asasen Polshaning dölet xeritisi eng axirqi sheklini alidu. Musteqilliqtin kéyin ötküzülgen saylamda Pilsudski dölet re’isliki üchün namzat bolushni xalimighachqa, dölet mudapiye bash qumandanliqigha teyinlinidu. Emma 1923-yili hökümetning ijra qiliwatqan siyasitige narazi ikenlikini bahane qilip, xizmitini tashlap pinsiyige chiqip sulézhowékke bérip makanlishidu.

Polsha musteqilliq küreshliride eng muhim rol oynighan marishal

Pilsudski, kéyinki ikki yüz yil mabeynide wetinini bir qanche qétim ishghal qiliwalghan, ikki qétim dunya xeritisidin öchüriwétilishige sewep bolghan rusiyining kelgüside yene shuninggha oxshash heriket peyda qilmay qalmaydu dep qet’iy ishinetti. Shu seweptin, Pilsudski bundaq bir éhtimalliqtin saqlinishning peqet birla yoli bar dep qaraytti: bu yol, rusiyini parchiliwétish yoli idi. Buni emelge ashurush üchün Rusiye bésiwalghan yerlerdiki milletlerni musteqilliqqa érishtürüsh shert idi. Shundaq bolghachqa, marishal Pilsudski rusiyige qaram qilin’ghan milletler mesilisige köngül bölüsh ishi Polshaning teghdirige munasiwetlik muhim ish dep tonulishi lazim dep qaraytti.

Türkistan Üchün Küreshler 217

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1922-yilidin bashlap hakimiyet yürgizip kéliwatqan hökümetler,

Pilsudskining Promété layihesige peqetla köngül bölmey kelgen idi. Shuninggha qarimay Promété közqarashigha ishinidighan bir qisim dölet rehberliri, bu layihini emelge ashurush üchün hökümettin yoshurun heriket qilip kelmekte idi. 1922~1926-yilliri ichide, podpolkownik shaytzél, 2-biyro (herbi axbaratchiliq we jasusluqqa qarshi bölüm − aptorning izahati) emeldari kapitan suchénék we tashqi ishlar ministirligining sherq bölümidin lukasiéwitz qatarliq kishiler muhajir lidérler bilen mexpi uchurüshüp turghan idi. 1924-yili küz aylirida shaytzél Istanbulgha herbi meslihetchi bolup teyinlinidu. Pilisudski, shaytzélni sulézhowéktiki öyige chaqirip, uninggha Sowétler ittipaqi teweside qalghan urus bolmighan milletlerning chet’elde musteqilliq üchün pa’aliyet qlip kéliwatqan wakaletchiliri bilen alaqilishish ishini mexsus wezipe qilip tapshuridu. Shaytzél, Ukra’inaliqlar bilen, groziyilikler bilen, kapkaziyilikler bilen, Ezerbeyjanliqlar bilen, Qirimliqlar bilen, Idil-Uralliqlar bilen we Türkistanliqlar bilen uchurushush arqiliq, ularning musteqilliq arzusi heqqidiki teleplerning küchlük-aji*zliqini hemde bu jehette körsitiwatqan tirishchanliqlirini bahAlashqa tirishidu.

Yawrupadiki musapir guruppilar

1920-yillarda groziyilik musapirlardin teshkil tapqan bir guruppa,

Yawrupadiki urus bolmighan milletlerdin teshkil tapqan Sowét musapirliri ichide eng küchlük gurup hisaplinatti. Groziyini Sowétler ittipaqi bésiwalghandin kéyin, sotsyalist dölet re’isi né’o jOrdanya bilen birge nurghun sandiki qurultay wekili Parizhgha bériwélip, u yerde bir Groziye sergendar hökümitini qurup chiqqan idi. Bu hökümet, 1930-yilining kirishigiche bolghan ariliqta Fransiye hökümitining, shuningdek qisqa mezgillik bolsimu En’giliye bilen béligiye hökümetlirining resmi itirap qilishigha érishken idi. Shiwitsariye tashqi ishlar ministiri guysép motta, «zhornal dé généwé» (jeniwe zhornili) ning bash muherrirliridin zhé’en martin qatarliq kishiler Groziye musapirlirigha yardem qilip kéliwatqan awan’gartlar idi. Eyni waqtida antanta jemiyitining bayanatchiliq

Türkistan Üchün Küreshler 218

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

wezipisinimu birge ötep kéliwatqan motta, groziyining sürgündiki hökümitining xelqara jama’éti teripidin resmiy étirap qilinishi jehetlerde intayin muhim xizmetlerni ishligen idi. Dangliq muxpir hisaplan’ghan zhé’en martinmu xelqaraliq Groziye komititining re’islikini öz üstige’alghan idi. Groziye guruppisi yene antantaning merkizi bolghan jeniwede da’imliq wekil turghuzup kelmekte idi. Sürgündiki Groziye hökümiti, né’o jOrdaniyani qanunluq dölet re’isi dep tonuytti. JOrdaniya gurohidin bashqa yene spiridi’on kédi’a wekilligidiki Groziye milletchi démokratlar guruppisimu bar idi.

1918-yili, Ukra’inani aq urus qUralliq küchliri bésiwalghandin kéyin

chet’elge chiqip ketken Ukra’ina lidéri simon (bezi menbelerde sémén dep élinmaqta. − aptorning izahati) pétliyura, kéyin hoquq tartip alghan qizillargha qarshi urush qilip baqqan bolsimu yéngilip qalghan idi. Shundin kéyin Polshagha bériwalghan pétliyura, maréshal Pilsudski bilen birge Sowétler ittipaqigha qarshi bir shertname imzaliship, Polsha bilen birliship Sowétler ittipaqigha qarshi urush qilidu. Polekler bilen bolshéwikler ottursida imzalan’ghan riga shertnamisige asasen okra’ina Sowétler ittipaqi hakimiyitige ötkizip bérilishi netijiside, pétliyura okra’inaliq kona hökümet ademliri bilen birge Parizhgha qéchip bériwalghan idi. Parizhda, Ukra’ina milliy herikitini teshkillep chiqqan pétliyura, «trisub» dégen bir zhornalni neshri qilishqa kirishidu. Epsuski, pétliyura 1926-yilisi Ukra’inada öltürülgen yehudiylarning intiqamini alduq dewalghan shalom shawartsbard simlik bir yehudiy teshkilligen bir qétimliq süyiqestte öltürülidu. Pétlyuraning ölümidin kéyin, Ukra’ina milliy herikitining lidérligini sabiq tashqi ishlar ministiri shulgi öz üstige alidu.

Qizil armiye Ezerbeyjanni ishghal qiliwalghandin kéyin, Ezerbeyjan

xelq jumhuriyiti milliy shurasi tarqitiwétilip, shura re’isi mehemmet imin resulzade, chéka (eksil inqilapchilar we buzghunchi unsurlargha qarshi pewqul’adde komissiye. − aptorning izahati) teripidin qolgha élinip Moskwagha élip kétilgen idi. 1922-yilisi türmidin qachqan resulzade, finlandiye arqiliq Türkiyige bériwalidu. U, Türkiyige kelgendin kéyin chet’elge chiqip ketken musawatchilarni bir yerge yighip Ezerbeyjan milliy merkizini qurup chiqidu. Shuningdek yene Parizhda ötküzülidighan wérsay téchliq söhbitige qatnishishqa iwertilgen Ezerbeyjan ümigide eli merdan topchi béshi bilen jeyhun

Türkistan Üchün Küreshler 219

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

haji ependili qatarliq ikki neper hey’et ezasimu bar idi. Burun duma wekili bolghan, kéyin yene Ezerbeyjan qurultiyining re’isi qatarliq wezipilerni ötigen topchi béshi, musapirlar arisida abroygha ige birsi idi.

Buningdek bir ish shimali kapkaziyilikler arisidimu yüz bergen

bolup, Sowét qUralliq küchliri bu jaylarni ishghal qiliwalghinidin kéyin shimaliy kapkaziye hökümitining dangliq lidérliri Yawrupagha qéchip kétishke mejbor bolghan idi. Shimaliy kapkaziye musapirlirigha «kapkaziye taghliqlar xelq partiyisi» (k t x p) wekillik qilmaqta idi. Awal «hör kapkaziye taghliqlar xelq partiyisi» (narodnaya partiya wolnix gortséw ka*wkaza. − aptorning izahati) dep, kéyinche «kapkaziye daghliqlar xelq partiyisi» (narodnaya partiya gortséw ka*wkaza. − aptorning izahati) dep atalghan bu teshkilat, üch kishilik bir guruppa teripidin yiteklenmekte idi. Bu partiyining eng küchlük adimi, dangliq sheyx shamilning newriliridin bolghan se’id shamil digen kishi idi. Shuningdek yene shimaliy kapkaziyilik sabiq ministirlardin biri bolghan heyder bammatning etirapigha uyushqan bir guroh kishi bolup, bu kishiler bammat gurohi dep atalmaqta idi.

Yawrupada turiwatqan Idil Ural tatarliri Tataristan waqitliq hökümet

re’isi ayaz is’haqi yitekchiligide teshkillen’gen idi. Yene bir qisim Idil Uralliqlar, Yaponiye qatarliq bezi yIraq sherq ellirige tarqilip ketken idi. Qirim tatarliri bolsa, Türkiyini asas qilghan halda rominiye, litwiye we Polsha qataridiki ellerge tarqalghan idi. Milliy pirqe, Qirim hökümitining sabiq tashqi ishlar ministiri jappar seyid Exmet (Qirim’er) teripidin yéngidin teshkillenmekte idi.

Türkistanliqlar, birinchi bapta tonushturup ötkinimizdek «Türkistan

azatliq jemiyiti» dégen bir teshkilat etirapigha uyushmaqta idi. Exmet Zeki Welidiy jemiyet re’isi, Mustapa Choqay oghli bolsa Yawrupa wakaletchisi qilip teyinlen’gen idi. Bu teshkilatlardin bashqa yene her bir milletning muhajirliri teripidin qurup chiqilghan bir munche teshkilatlarmu bar idi. Emma Promété herikiti, öz wetinide küchlük tesirge ige démokratik xaraktirge ige lidér we gurohlar bilen munasiwet qilishni asas qilip teshkillinishni pilanlighan bir heriket idi.

Türkistan Üchün Küreshler 220

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Promété teshkilatining qurulushi Poleklerning Sowét musapirliri bilen bolghan munasiwetliri Promété

teshkilatining qurulishidin xéli burunla bashlan’ghan idi. Istanbuldiki Polsha bash elchisi artur knol, herbi ishlar meslihetchisi shaytzél we déplomat xolowko qatarliqlarning pewqul’adde tirishchanliq körsitishi netijiside, 1924-yili noyabirning kirishide Ezerbeyjan, Groziye we shimaliy kapkaziye milliy heriket wekilliri birliship kapkaziye musteqilliq komititini qurup chiqqan idi. Bu komititning ezaliri resulzade bilen Sultanow, grozinlardin ramishwili, mdiwani we wachnadzé, shimali kapkaziyiliklerdin bolsa se’id shamil, murat ependi we elixan qantömür qatarliq kishilerdin teshkil tapmaqta idi. Bu organni, kelgüside qurulidighan fidiratsiyilik birleshme üchün étilghan tunji qedem dep qarash mumkin idi. (… targalskining kapkaziye istiqlal komititining qurghuchiliri dep tonushturghan kishiler bilen, teshkil qurush hüjjitige imza qoyghan dep hisaplan’ghan kishiler bir-birsige mas kelmey qalghan. Qurghuchilardin wachnadzéning körsitishiche, bu hüjjetni ezeriler namida xusrew Sultanzade, a. Sheyxul’islamzade we abdul el eMirjan, groziyilikler namida m. Tsérétélli, a. Asstiyani we d. Wachnadzé, shimali kapkazlar namidaw. Kabagi, a. Qantömür we a. Namitok qataridiki kishiler imzalighan. … − aptorning izahati)

Kapkaziye musteqilliq komititi Promété tarixida intayin muhim

ehmiyetke ige bolupla qalmay, bu teshkilat üchün bir bashlinish noqtisi hisaplinatti. Epsuski, Promété teshkilati heqqide ilip bérilghan her türlük tetqiqatlar kapkaziye musteqilliq komititining Promété teshkilining qurulishida oyunighan muhim roligha yiterlik derijide baha bermigen hemde wérsay téchliq söhbiti üchün Parizhgha kelgendin kéyin wetini ishghaliyet astida qalghini üchün Parizhda qélishqa mejbor bolghan ümeklerning pa’aliyetliri bilen, eng deslep Istanbulda mexpi shekilde qurulghan kapkaziye musteqilliq komititi bir-birsi bilen arilashturiwétilgen idi. Her xil menbeler teripidin ishlen’gen bu xata bahalar netijiside, kapkaziye komititini polekler bashlamchiliq qilghan Promété pa’aliyetlerdin xéli köp waqit burun, hemde Prométége munasiwetsiz halda qurulghan deydighan bir türlük tuyghu bermekte. Promété sépining teshkillinish jeryanini toghra bilish üchün, bu

Türkistan Üchün Küreshler 221

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ümekler teripidin qurup chiqirilghan da’imi kapkaziye biyrusi bilen Istanbulda mexpi shekilde qurulghan yoqurida éytip ötülgen kapkaziye musteqilliq komititi ottursidiki perqni éniq ayriwélish lazim.

Wérsay téchliq söhbiti üchün Parizhgha kelgen kapkaziye

jumhuriyetler ümekliri, wetini Sowétler ittipaqi teripidin bésiwélin’ghanlighi sewebidin wetinige qaytip kitelmey Parizhda turup qalidu. Ümek bashliqliridin eli merdan topchibéshi (Ezerbeyjan), a. Agoroyan (Ermeniye), a. Chénkéli (Groziye) we a. M. Chérmoy (shimaliy kapkaziye) 1921-yilisi yighilip yurtlirining musteqilliqi üchün birliship heriket qilidighanliqlirini élan qilghan bolup, bu gurupqa «da’imi kapkaziye biyrusi» dégen nam bérilgen idi. Bu organning ezaliri 1924-yili sintebir éyida, groziyide Sowétler ittipaqi teripidin basturiwitilgen bir qozghilang üchün naraziliq bildürüsh meqsitide qaytidin yighilip ikkinchi bayanatini élan qilidu. Bu organning birliship élip barghan pa’aliyiti shuningdin kéyin axirlashqan idi. Istanbulda 1924-yilida qurulghan kapkaziye azatliq komititining merkizi Parizhgha yötkep kilinishidin xéli burun, kapkaziye biyrusining ezaliri tarqilip ketkechke bu organ özligidin emeldin qalghan idi.

Polsha tashqi ishlar ministirligining mes’oli, déplomat tadéyus

holowko, 1925-yillirida awal Parizhgha bérip okra’inaliq wegroziyilik lidérler bilen körüshidu, uning keynidin Istanbuldiki sirttin kelgen Türk lidérliri bilen körüshidu. (Zeki Welidiy Toghan «xatirilirim» dégen kitawida, 1924-yili 6-ayda Bérlinda Léxistanliq stémpowski dégen bir erbap uni ziyaret qilishqa kélip Sowét ittipaqining changgiligha chüshüp qalghan mustemlike milletler öz’ara hemkarliq ornitishliri lazim dep éytqanlighini, qurulush éhtimali bolghan Promété teshkilatidin hemde neshir qilishni oylishiwatqan Promété zhornili heqqidimu toxtilip ötkenligini tilgha almaqta. Emma stémpowski digen bu isim, Prométége munasiwetlik Polsha menbeliride közge chéliqmaydu. Shuningdek yene u waqitlarda Promété teshkilatining bashlinish noqtisini teshkil qilidighan kapkaziye azatliq komititimu téxi qurulmighan idi. Shundaq bolghachqa stémpowski dégen bu kishining, 1924-yilining 6-éyida, qurulmaqchi boliwatqan teshkilatqa Promété digen nam bérilidighanliqini, bu teshkilat Parizhda Promété namida bir zhornal chiqiridighanliqini, Polshadiki wishod inistituti bu teshkilat bilen birge pa’aliyet qilidighanliqini aldin bilelishi mumkin

Türkistan Üchün Küreshler 222

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

emes. Belkim propissor Toghan, stémpowski bilen ötküzgen Sowétler ittipaqigha qarshi ittipaqdash küch shekillendürüsh heqqide sözligen sözliri bilen 1926-yilidin bashlap shekillinishke bashlighan Promété herikiti ehwalini birleshtürüp kitapxanlargha tonushtürüshni meqset qilghan bolishi mumkin. − aptorning izahati) bu körüshüshlerdin meqset, barliq guruppilarni bir noqtigha keltürüp ortaq bir pa’aliyet sehnisi qurup chiqish idi. 1926-yilining may éyi Polsha üchünla emes, hetta Promété herikiti üchünmu bir burulush noqtisi bolup qalidu. Maréshal Pilsudski, küzetküchi süpitide bir chette yiterlik derijide saqlidim dep hisaplap, bir qétimliq qUralliq siyasi özgirishi qozghap hakimiyetni ötküzüp alidu. Siyasiy özgirishtin kéyin, Pilsudski dölet re’islikige yéqin dosti propissor ignati mostsitskini saylatquzup, özi dölet mudapiye ministiri we Léx armiyisining bash mupetishshi wezipisini tallap alidu. Bu yéngi hökümette, Pilsudski bir qarashta adettiki bir hökümet ezasi bolup körünsimu, emiliyette hökümetning perde arqisidiki eng muhim adimi idi. Bolupmu tashqi siyaset bilen dölet mudapiyisige da’ir mesililerde birdin bir höküm chiqarghuchi orundiki birsi idi. Shundaq qilip, uzundin béri oylap kéliwatqan, Rusiye ishghaliyiti astida qalghan milletlerning Yawrupadiki wakaletchilirini bir yerge topliyalighidek keng da’irini öz ichige alidighan bir siyasiy teshkilat qurup chiqish deydighan xiyalini yolgha qoyush imkanigha érishken idi. Özige choqunidighan bir qisim Polshaliq mes’ol xadimlar, ikki yildin béri tigishlik ishlarni aldin’ala teyyarlap, bu ishlarni bashlash asasini tiklep qoyghan idi. Shundaq qilip Promété qarashlirini resmi bir teshkil idiyisige aylandurush hemde küchlük bir siyasiy heriket shekillendürüshke tosalghu bolalaydighan héchqandaq bir putlikashang qalmighan idi.

Promété pa’aliyetlirining tézlikte qanat yéyishi bilen birge, 1924-

yilisi Istanbulda qurulghan kapkaziye musteqilliq komititimu merkizini Parizhgha yötkeydu. Komitit mes’olliri buning sewebini “yéngi weziyetning teqezzasi”, “kapkaziye siyasiy muhajirlirining asasliq qismi Parizhgha merkezleshkenligi üchün” dep izahlishidu. Bu yerde ochuq tilgha élinmighan “yéngi weziyetning teqezzasi” dégini, Türkiye ichki siyasitide Sowétler ittipaqigha qarshi élip bérilidighan herqandaq birpa’aliyetke éghir qiyinchiliq peyda qilishqa qarap özgergenliki közde tutulghan dep mölcherlesh mumkin. “kapkaziye siyasiy musapirlirining asasiy qismi Parizhgha yighilghan” déginini bolsa,

Türkistan Üchün Küreshler 223

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Promété teshkilatining qurulush ishliri Parizhgha merkezleshken dep izahlash mumkin. Komitit merkizining Parizhgha köchürüp kélinishi bilen birge, 1920-yillarning bashlirida kapkaziye jumhuriyetliri wekiller ümek mes’oliri qurghan kapkaziye da’imi ijra’iye orginimu özligidin emeldin qalidu.

Polshaning yardem qilishi we ularning yitekchilik rol oynishi

netijiside, birer yilgha qalmayla aq uruslar bilen ermenlerdin bashqa Sowétler ittipaqi tewesi ichide yashaydighan urus bolmighan barliq millet musapirliri bir noqtigha keltürülüp Promété fronti qurulghan hisaplandi. Wetinining teghdirini Rusiye bilen bolghan dostane munasiwetlerge baghliq dep hisaplishidighan ermenler, rusiyige qarshi küresh qilidighan bir teshkilatqa qatnishishni xalimaytti. Shuningdek yene Ezerbeyjan, Türkistan, Idil Ural we Qirim qataridiki Türki qewimlerni öz ichige alghan bir teshkilat bilen hemkarliq ornitishnimu xalimayitti. Mustapa Choqay oghli bir maqalisida ermen guruppilirining kapkaziye musteqilliq herikiti frontigha qétilmasliqining seweplirini tüwendki shekilde chüshendüridu:

Emma, ermenler kapkaziye ittipaqi frontigha qétilishi üchün héchbir

kapkaz xelqi qobul qilalmaydighan shertlerni otturigha qoyup turiwaldi. Ermenler, kapkaziyiliklerdin pütün kapkaziyini bésiwélip qul qiliwalghan rusiyige qarshi turush ornigha, intayin az miqtarda ermen azsanliq milliti yashaydighan Türkiyige qarshi küresh qilishni asasi wezipe qilishlirini telep qilip turiwaldi. …

Ermenlerning kapkaziye musteqilliqi yolida küresh qilidighanlar

sépige qatnishishigha Ezerbeyjan musawatchiliri tosalghuluq qilghan bolmastin, belki del ermen dashnaqchiliri (inqilawi ermen qoshuni) ning Rusiye bilen dost bolup, Türkiyige qarshi chiqish siyasiti tosalghu bolghan idi. Ulardiki bu xil köz qarash, ermenlerni pütün kapkaziyini Rusiye jahan’girlikining changgilidin azat qilish yolida küresh qiliwatqanlar bilen bir septe turushlirigha yol qoymayitti. (Choqay oghli, ermenler mesilisi – 3. Yash Türkistan, 1933. 42-san, 18-we 22-betler. Dashnaqlarning bu xil pozitsiyisi ikkinchi dunya urushi waqitliridimu özgermeydu. Urush jeryanida, Béritaniye dashnaqlar heqqide “ermenler öz aldigha qarar bérish hoquqigha ige, rusiyidiki barliq siyasiy tüzümler ichide peqet Sowét tüzümila eng kichikler bilen

Türkistan Üchün Küreshler 224

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

eng aji*zlarnimu öz ichige alghan halda milletlerning hoquqlirini eng sadaqetlik bilen étrap qilmaqta dep qarishidu. Ene shu seweptin, ularda kichikkine bolsimu urus düshmenliki körülmeydu” dégen déklaratsiye bergenliki melum. − aptorning izahati)

Promété téshkilatining teshkili tüzülishi Promété herikitini tepsili küzetkinimizde, uning töt xil pa’aliyet türini

asas qilip qurulghan bir teshkilat ikenlikini köriwalalaymiz. Bular siyasiy we ijtima’iy teshkiliy pa’aliyetler, neshriyatchiliq pa’aliyetliri, ilmiy pa’aliyetler we uchur toplash pa’aliyetliri qatarliq türni öz ichige almaqta idi.

Promété herikitige yitekchilik qilidighan siyasiy merkez, Rusiye

mustemlikisi astidiki milletlerning Promété teshkilati nami bilen 1926-yilisi Warshawada qurulghan bir organ idi. Bu organ teshkillinish waqtida Prométége qatnashqan milliy heriket wekilliridin teshkil tapqan bir merkeziy ijra’iye orgini (prézdyum) saylap chiqqan bolup, bu organ Prométéning eng yoquri ijra’iye orgini hisaplinatti. Bu organning re’islikige Ukra’inaliq propissor roman smal stotski teyinlen’gen idi. Salakaja, mdiwani we géunakashidz (1933-yilidin kéyin) qataliqlar uning orunbasarliri idi. Merkezi organning qalghan ezaliri bolsa barasbi baytughan, mehemmet imin resulzade we konrad imnadz qatarliq kishilerdin teshkil tapqan idi. Ukra’inaliq bazi’ak bilen osétyilik balobileti katipliq wezipisini üstige alghan idi. Shimaliy kapkaziye, Groziye we Ezerbeyjan merkezliri teripidin kapkaz milletliri ottursida yéqin alaqe ornitish hemde öz’ara hemkarlishish meqsitide, 1924-yillirIdila kapkaziye istiqlal komititi (komutéta nézawisimoti ka*wkaza − aptorning izahati) namida Istanbulda qurulghan teshkilat, Promété ichidimu özpitiche saqlan’ghan idi. Qisqartilip kapkaziye komititi dep bilin’gen bu bölüm, herqaysi milletler ottursida yüz bérish éhtimali bolghan pikir ixtilaplirini hel qilish, pilanliq bashqurushqa kapaletlik qilish qatarliq wezipilerni öz üstige alghan idi. Bu organ wastisi arqiliq, pütün kapkaz milletliri Promété terkiwide öz aldigha musteqil bir bölüm bolup pa’aliyet qilalaydighan halgha keltürülgen idi.

Türkistan Üchün Küreshler 225

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

(resim orni) Promété fronti teripidin chiqirilghan “Moskwa mustemlikisi astidiki

milletler” ge munasiwetlik atkritka. Parizh, 1930 Millet tarqilishi boyiche alghanda, merkezi organ asasiy jehettin

Polshaliq, Ukra’inaliq we kapkaziyilik (grozinlar, ezeriler we shimaliy kapkazliqlar) kishiler teripidin teshkil tapqanlighini köriwélishqa bolidu. Bu xil étnik terkip alahIdiliki Promété teshkilati tarqitiwitilgen yillarghiche özgermey dawam qilidu. Türkistan, Qirim we Idil-Ural milliy heriketlirining wakaletchiliri Promété teshkilatining bash organlirIdila orun alghan bolup, bu heriketlerning yitekchiliri nime üchün merkeziy rehberlik guruppisigha qobul qilinmighanliqi éniq emes. Eslide Idil-Ural herikitining lidéri bolghan ayaz isaqiy, 1927-yilining kirishIdila Polsha hökümitining tekliwige bina’en Istanbuldin Warshawagha bérip orunlashqan idi. U yerde, Pilsudski bilen biwaste körüshüp Promété teshkilati bilen Idil-Ural herikiti ottursida resmiy bir kilishimmu tüzüp chiqqan idi. (aqishning kündilik xatirisige qarighanda, ayaz isaqiy, Pilsudski bilen ötküzgen söhbet xatirilirini, Promété teshkilati bilen tüzüshken Promété kilishimi qataridiki muhim hüjjetlerni Warshawadiki bank gaspodarchining mexsus sanduqida amanetke qoyghan iken. Epsuski, Némislarning bombardimanchiliqida bu banka tüptüz qiliwitilgen bolup, amanetke qoyulghan barliq hüjjetler yoqap ketken. − aptorning izahati) shuninggha qarimay, ular beribir Prométéning merkezi komititige kirelmigen idi. Teshkillinishning bundaq bolushini belkim Ukra’ina, Ezerbeyjan, Groziye qataridiki döletler charrusiyidin Sowétler ittipaqigha ötken waqitlirida qisqa muddetlik bolsimu toluq musteqil dölet sheklide qoshulghanliqi sewep bolghan dep qarash mumkin. Yene bir tereptin Idil-Ural we Qirim teWeliride musteqilliq heriketliri barliqqa kelgen, muxtariyet élan qilishqan bolsimu, yenila Moskwadin toluq musteqil dölet qUralmighanliqimu ras idi. Bu xil hoquqiy orun perqliri bolghanliqi üchün, Promété merkeziy rehberlik guruppisida Groziyelik, Ezerbeyjanliq, shimaliy kapkaziyilikler bilen Ukra’inaliqlarningla wekillirige orun bérilgen bolishi étimal. Buningdin bashqa yene, Ukra’ina bilen kapkaziye ellirini Polsha bixeterliki üchün téximu muhim orun tutidu dep qarimaqta idi. Türkistan milliy birlik

Türkistan Üchün Küreshler 226

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

herikiti Promété sépige resmi qoshulghan waqtimu bashqa teshkilatlargha qarighanda birer yildek kéchikken idi. Shundaq bolghachqa, t b m mu Promété sépining yoquri organlirigha kirgüzülmigen bolup, ular merkezi organ bilen omumen alghanda kapkaz komititi wastisi arqiliq munasiwet qilip kelmekte idi.

Polsha hökümet xadimliri bilen Promété herikitining ezaliri ottursida

biwaste munasiwet ornitilishigha kapaletlik qilish ishi bu teshkilatni aktip pa’aliyet qilalaydighan halda tutush jehettin alghanda bekla muhim ish idi. Bu meqsette bir qanche Yawrupa paytextliride Promété klopliri qurulghan idi. Birxil ijtima’iy teshkilat sheklide pa’aliyet qilidighan bu kloplar ammigha ochuq pa’aliyet qilip kelmekte idi. Bu türdiki kloplar qaysi elde qurulghan bolsa, shu elde yashaydighan barliq milliy teshkilat ezaliri bu kloplargha eza qilip tizimgha aldurulghan idi. Bu klopqa eza bolghan oqughuchilargha belgilik miqtarda (160 zlotiy) ayliq teminat bériletti. Shundaq qilip bu oqughuchilarni her qaysi kloplarning ijtima’iy pa’aliyet ishlirida ishlitish imkanliri yaritalighan idi. Bu kloplar teshkilligen ilmiy doklat, chay olturishi we körgezme qataridiki pa’aliyetliri arqiliq Promété teshkilatigha eza muhajir liderlirini turiwatqan döletlerning siyasiy, ijtima’iy we medeniy sahelerdiki dangliq kishiliri bilen uchirashturush üchün köwrüklük rol oynash wezipisimu bar idi. 1927-yilida qurulghan bu klop bilen uning tarmaqliri kéyinki waqitlarda ayallar we yashlar guruppilirinimu teshkillesh wezipilernimu öz üstige alghan idi. Shu arqiliq Prométéning tesirini kéngeytishke tirishmaqta idi.

Promété klopliri bilen birge yene, bezi sheherlerde bu türdiki

kloplarning pa’aliyetlirige oxshash ishlar bilen shoghullinalaydighan bashqa teshkilatlarmu qurulghan idi. Mesilen Parizhda qurulghan Türkistan, kapkaziye we Ukra’ina dostluq jemiyiti, brno shehiride qurulghan Chéx-Léx kloplirini ene shu türdiki orunlar déyish mumkin. Promété klopliri bilen bu türdiki teshkilatlar pat-pat ilmiy doklat yighinliri uyushturup, resulzade, Choqay’oghli, se’id shamil, shulgin, gawazawa qataridiki Promété ezasi bolghan muhajir lidérlerni ilmiy doklat bérishke teklip qilip turatti. Doklat yighinlirining axirida doklat anglighuchilirinimu bes munazirilerge qatnashturup, bir qisim mesililer keng da’iride tAlash-tartish qilinatti. Shu arqiliq Yawrupa elliridiki xelq ammisigha Sowétler ittipaqi weziyiti bilen Sowétler ittipaqi

Türkistan Üchün Küreshler 227

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mustemlikisi astida yashawatqan milletler heqqide melumatlar bériletti. Promété bilen biwaste munasiwiti bolmighan, emma Prométéchilar aktipliq bilen pa’aliyet körsitip kéliwatqan yene bashqa teshkilatlarmu bar idi. Fransiye sherq komititi (komité frans oriént − k f o), bu türdiki organlarning eng muhimliridin birsi idi. Fransiyining dangliq siyasetchiliri eza bolghan bu teshkilat, Sowét muhajirlirining pa’aliyetlirige iqtisadiy yardem toplash ishlirida intayin muhim ijtima’iy organ bolup wezipe ötep kelmekte idi. (k f o ning 1929-yili re’islik wezipisini üstige alghan pawul dowmyér, öz waqtida yene parlaméint re’isi idi. − aptorning izahati)

Promété zhornili Promété teshkilatining eng muhim pa’aliyetliridin birsi − metbu’at

pa’aliyitidur. Bu teshkilat qurulghan künila dunya jama’etchilikige teshwiqatni kücheytish meqsitide teshkilat awazi hisaplinidighan ortaq bir metbu’at epkari chiqirish qararini alghan idi. Uningdin bashqa, bu ittipaq tewesidiki herbir teshkilat, özliri belgiligen tillar boyiche özining neshriyat epkarini chiqirish hoquqigha ige idi. Shundaq qilip bir tereptin erkin dunya elliride bolshiwizmgha qarshi jama’et pikiri shekillendürse, yene bir tereptin Sowétler ittipaqi ichide hakimiyetke qarshi gurohlarni shekillendürüsh üchün küch chiqarmaqchi bolishidu. Buningdin meqset, Pilsudskining tesewwuridiki kelgüside otturgha chiqish éhtimali bolghan yéngi bir gherip dunyasi bilen rossiyining toqunushup qélish éhtimali tughulup qalghinida Sowétler ittipaqining ichi we sirtida ittipaqdash küch peyda qilish idi. Netijide, merkizi Parizhda turidighan Promété (bu zhornalning esli ismi fransuzche prométxéé sheklide yézilghan bolup, Türkche menbelerde Promété sheklide, yeni oqulushi boyiche yézilishi muqimliship qalghan idi. Ene shu seweptin bu kitaptimu Promété sheklini qollanduq. − aptorning izahati) namida bir zhornal chiqirishni qarar qilidu. Bu zhornal fransuzche chiqirilip, bu heriketke qatnashqan her bir gurup bu zhornal rehberlik guruppisidiki birerdin ezasi bilen wekillik qilidighan bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 228

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Eslide Sowétler ittipaqining mustemlikisi astidiki milletlerning wakaletchiliri birer zhornal etirapigha uyushup ortaq pa’aliyet qilish sehnisini shekillendürüsh ishi yéngiliq hésaplanmaytti. 1919-yillirIdila buninggha oxshaydighan pa’aliyet, musteqil groziyining paytexti tiblistimu otturgha chiqqan idi. Tiblis, u yilliri Sowétler ittipaqigha qarshi muhajirlar üchün eng muwapiq merkezlerning birsige aylan’ghan idi. Ukra’ina, 1918-yilining fiwral aylirida Sowétler ittipaqi teripidin ishghal qiliwélin’ghinigha qarimay tiblistiki wakaletxanilirini taqimighan idi. Groziye da’irilirimu muhajirlarning Sowét ittipaqigha qarshi pa’aliyetlirige yardem bermekte idi. Qoqan muxtariyiti qizillar teripidin aghduriwitilgendin kéyin Mustapa Choqay oghlimu tiblisqa bériwalghan idi. Choqay oghli, u yerde «wolniy goréts» (erkin taghliqlar − aptorning izahati) we «barba» (urush − aptorning izahati) digen gézitlarda ishligen idi. Bir mezgil ötkendin kéyin Groziye hökümitining yardimigha tayinip Choqay oghli bash tehrirlikidiki «na rubézxé» (chégra boyliri − aptorning izahati) digen bir zhornal neshri qilghan idi. Kapkaziye, Ukra’ina we Türkistan hemkarliqi astidiki bu pa’aliyetlerning deslepki ülgisi bolghan bu ishlarni, melum menidin alghanda Promété ittipaqi qurulishiningmu tunji sinaqliri diyish mumkin idi. Ortaq pa’aliyet qilidighan bu türdiki sorunlarmu groziyini Sowétler ittipaqi ishghal qiliwalghan 1921-yilining 25-fiwralighiche öz pa’aliyetlirini dawamlashturup kelgen idi.

Promété zhornilining tunji rehberlik gurupisi terkiwide Ezerbeyjan

wekili Mustapa wekili, shimaliy kapkaziye wekili Mir yaqup mextiyéw, Groziye wekili géorgés gwazawa we Ukra’ina wekili süpitide sabiq ministirlardin biri bolghan aléksandr shulgin qatarliq kishiler bar idi. Zhornalning bash tehrirlikige groziyilik gawazawa teyinlen’gen idi. Türkistanda bir nechche yil fransuz tili oqutquchiliqini qilghanliqi sewebidin Asiya mesililirini yéqindin küzitip yürgen, rus tili bilen birge u yerning yerlik tili bolghan Türki til Lexchilirini bilidighan joséf kastagén, bu zhornalning neshriyat meslihetchiliki bilen maqala arginallirini tüzitip basmigha muwapiq haletke keltürüsh ishlirigha mes’ol bolghan idi (korriktorluq qilghan − aptorning izahati). Bu wekillerge birer ming frank etirapida ayliq ma’ash belgilen’gen idi.

Bu türdiki teyyarliq ishliri pütüp, 1926-yilining noyabirida Promété

zhornilining tunji sani neshridin chiqidu. Zhornalning muqawisigha

Türkistan Üchün Küreshler 229

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

zinjirliridin qutulghan Prométéning igiz bir tagh choqqisidin peske chüshüshke tirishiwatqanliqi teswirlen’gen resimi bésilghan idi. (1934-yilisi <92- sanidin bashlap> muqawidiki bu resim chiqirip tashlinip, rengsiz muqawa üstige yalghuz Promété digenla xet bésilghan muqawa qobul qilinidu. − aptorning izahati) shuningdek yene, muqawigha “kapkaziye (Groziye, Ezerbeyjan, shimaliy kapkaziye) we Ukra’ina milliy azatliq teshkilatlirining neshri epkaridur” digen bir izahat bérilgen idi. 1927-yilining axirliridin bashlap Türkistan milliy birlik herikitimu Promété teshkilatigha qatnishishi bilen zhornalning muqawisidiki yoqurqi sözlerge “Türkistan milliy birliki” digen izahatmu qoshup bésilidu.

Promété heriketliri bilen bu heriketke munasiwetlik neshriyatchiliq

ishliri yalghuz Promété mejmu’esi bilenla cheklinip qalghan emes. Bu heriketke munasiwetlik barliq milliy gurupilarning özige xas neshriyat epkarlirini chiqirishighimu yardem bérilgen idi. Bésilghan bu zhornallar shu milletning teshkilati qaysi elde we qaysi tilda eng köp tesir qozghashni arzu qilsa shu elde we shu elning tilida bésilghan idi. Promété merkezi orgini Moskwada turushluq bash elchixanidin teminlen’gen her qaysi jaylarning yerlik gézitlarni tépip kilip Warshawadin milliy teshkilatlargha yetküzüp turatti.

(resim orni) Promété zhornilining muqawisi Shundaq qilip, herqaysi teshkilatlar meyli Rusiye tewesidiki mexpi

qolliri bilen bolsun, meyli yerlik gézitlar wastisi bilen bolsun kündilik weziyettin xewerdar bolush pursitige érishtürülgen idi. Bu türdiki neq menbedin xewerdar qilinish sayiside, Prométéchiler Promété zhornili bilen özliri chiqiriwatqan zhornallarda xéli küchlük yézilghan hemde Sowétler ittipaqi da’irilirini qattiq parakende qiliwitidighan maqalilarning élan qilinishi kapaletke ige qilin’ghan idi.

Türkistanliqlarning chet döletlerdiki siyasiy bayanatchiliqini üstige

élip kiliwatqan milliy birlik (t m b) teshkilati, 1927-yilisidin bashlap Istanbulda yéngi Türkistan zhornilini chiqirishqa bashlaydu. Kéyin buninggha yene Bérlinde chiqirilghan yash Türkistanliqlar (1929) zhornilimu qoshulidu. Ayaz is’haqi teripidin bashqurulghan Idil Ural

Türkistan Üchün Küreshler 230

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türklirining neshr epkari bolghan yéngi milliy yol Bérlindiki yash Türkistanliqlar zhornili bésilidighan basmaxanida bésilmaqta idi. Ezerbeyjan törklirining musawat teshkilati namida Bérlinde qurtulush (azatliq −t), Istanbulda bolsa odlu yurt ‹süyümlük yurtum, yalqunluq yurt−t› zhornilimu neshri qilinmaqta idi. Bu neshri epkarlirigha kéyin yene bildirish (1931) zhornilimu qoshilidu. Qirim milliy herikiti, neshriyatchiliq pa’aliyetliri üchün 80 mingdin artuq Qirim Türkliri yashawatqan rominiyini tallap alghan bolup, köstenjide emel ‹ghaye, wezipe› zhornili neshri qilinmaqta idi. Shimaliy kapkaziye teshkilatlirining awazi bolghan séwérni ka*wkaz (shimaliy kapkaziye) mu neshri qilinmaqta idi. Parizhda, Promété zhornilidin bashqa yene groziyiliklerning sakartwélo (ata yurt) zhornili bilen sürgündiki Ukra’ina hökümiti teripidin neshri qilin’ghan trisub zhornilimu neshri qilinmaqta idi. Shuningdek yene qalmuqlar teripidin chiqiriliwatqan kowylniyé wolni, hür kazak herikiti (urus kazaklirining milliy teshkilati) teripidin chiqiriliwatqan wolnoyé kazachistwo digen zhornallarmu bar idi.

Promété zhornili neshri qiliniwatqan yillarda meyli bu herikettin

chiqip ketken guruppilar yaki bashtin tartip bundaq bir teshkillinishke qarshi chiqip kelgen herxil guruppilar teripidinmu nurghunlighan epkarlar neshri qilinmaqta idi. Bularning ichidiki eng küchlük tesirge ige bolghanliridin shimaliy kapkaziye yitekchiliridin bolghan heyder bammat mes’ollighidiki ka*wkaz zhornilini körsitip ötüshke bolidu. Desliwide Prométéni qurush ishlirigha qatnashqan elixan qantömürmu kéyinche bu guruppigha qatnashqan idi. Bir qumuq Türki bolghan heyder bammat, Promété tewesidiki kapkazyiliklerge oxshash bir shimaliy kapkaziye fidratsiyisi qurulushini toghra köretti. Emma bammatning qarishiche Türkiye bilen shimaliy kapkaziye nurghun tereplerde bir-birsige baghlan’ghan bolghachqa, qurushni meqset qilghan shimaliy kapkaziye fidératsiyisi siyasiy jehettin Türkiyige qaraydighan bolishi lazim idi. Bammatning bu qarashliri yash Türkiye jumhuriyiti rehberliri teripidin qobul qilinmaydu. Shu seweptin heyder bammat guruppisi téximu keskin bir yol tutup, Yaponiye bilen Gérmaniyige béqindi bolushtek bir siyasiy yolda méngishni tallap alidu. Bammat, se’id shamil bashliq jOrdaniye bilen resulzadinimu öz ichige alghan barliq Prométéchilerge qarshi idi. Bu gurupning neshriyat epkari bolghan ka*wkaz zhornili rusche, Türkche, fransuzche we kiyinki yillarda én’gilizche bolup töt xil tilda neshri

Türkistan Üchün Küreshler 231

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilinmaqta idi. Bu ishlargha kireklik iqtisadiy yardemni yaponiyining Parizhda turushluq bash elchixanisi teminligen dégen gepler bar idi.

Polsha we Promété: ilmiy we siyasiy yardemler Promété herikitige Warshawadiki sherq mesililiri inistituti teripidin

ilmiy yardemler teminlenmekte idi. Bu inistitutning pexri re’islik wezipisini maréshal Pilsudskining yéqin sebdashliridin biri bolghan siyasetchi, sanator stanslaw sédlétski (s. Sédlétski uzun yillardin béri sherq mesililer inistitutining pexri re’islikini üstige alghan kishi bolup, Polsha ishghal qilin’ghanda özini öltüriwalghan. − aptorning izahati) öz üstige alghan idi. Bu wezipining bir siyasetchige bérilgenliki Polsha hökümitining bu inistitutqa intayin ehmiyet bergenlikini ochuq körsetmekte idi. Inistitutning mudiri Polshaliq alim we muxpir wlodimiérz bonjkowski (wlodiMirérz bonjkowski ikkinchi dunya urushidin kéyin bir mezgil isra’ilda turghan bolup, kéyin a q sh gha köchüp kétidu. Bezi menbelerde bu isim bajkowski sheklide yézilmaqta. − aptorning izahati) idi. Bonjkowski birinchi dunya urushi jeryanida bir qanche yil rusiyide turghan bolup, u yerdin sibiriye arqiliq yaponiyige bériwalghan idi. Bu jeryanlarda rusiyidiki Türkiler bilen yéqin munasiwetlerde bolghan idi. Bonjkowski öz waqtida yene inistitut teripidin neshri qilin’ghan zhornallar bilen élan qilin’ghan eserlerning tehrirlikinimu üstige alghan idi. Inistitutning bash katiwi bolsa bir akadémik bolghan profisor olgiérd gurka idi. Shuningdek yene profisor ponyatowski, profisor zayanchowski, profisor domashéwich qataridiki kishilermu Promété ghayisigha yardem bérip kelgen alimlar bolup, ularmu inistitutning pa’aliyetlirige öz hessilirini qoshmaqta idi.

Sherq mesililer inistituti, russiyining mustemlikisi bolup qalghan

milletlerning mesililirini tonushturidighan «wychod» (sherq) namida bir ilmiy zhornal chiqiratti. Bu heriketning yitekchilirini bu inistitut pat-pat Warshawagha teklip qilip, öz milliy mesililiri heqqide ilmiy doklat bérish pa’aliyetlirige uyushturup turatti. Promété ezasi bolghan bezi muhajir yitekchilirining yazghan kitaplirini sherq mesililiri inistituti mes’ol bolup polekchige terjime qilip élan qilatti. (bu inistitut,

Türkistan Üchün Küreshler 232

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mehemmet imin resulzadining Ezerbeyjan’gha munasiwetlik kitabi bilen jappar siyit Exmetning Qirim we Qirim tatarlirigha munasiwetlik kitablirini polekchige terjime qilip élan qilghan idi. − aptorning izahati) bu inistitut yene shimaliy kapkaziyilikler ottursidiki til perqlirini yoqutush meqsitide ortaq bir elipbe teyyarlash qataridiki Promété herikitige hesse qoshqili bolidighan ilmiy pa’aliyetler bilenmu shoghullan’ghan idi. Polshaliq akadémiklar bilen bu tewege munasiwetlik mutexessislar qatnashqan 1935-yilighiche dawamlashturulghan pa’aliyetler netijiside, yerlik tillar ottursidiki ortaq ishlitilidighan sözlemlerni tallap chiqip shimaliy kapkaziye milletliri ottursida ortaq bir til berpa qilishqa tirishqan idi.

Warshawa bashchiliqidiki Bérlin, Parizh, praga, Istanbul, Téhran

we xarbin (manjuriye) qataridiki merkezi sheherlerde toplan’ghan Promété herikitining xelqaraliq sehnilerde qollap quwetlinishi we nazaret qilinishigha Polsha tashqi ishlar ministirlikining sherq ishlar bölümi mes’ol idi. Bu bölüm, bashtin tartip lukasiéwitz (1926~1935),tadéwusz, xolowko (1926~1931) we tadéwusz shayétzél (1931~1935) qataridiki Pilsudski biwaste tallap wezipige qoyghan kishiler teripidin yiteklenmekte idi. Promété herikitining qurghuchiliri bolghan bu kishiler bu heriketning asasini shekillendürgen siyasiy idiyisige chin qelbidin sadiq kishiler bolghachqa, bu teshkilat intayin aktip pa’aliyet qilish pursitige ige idi. Promété herikiti üchün kireklik iqtisadiy yardem biwaste Pilsudski teripidin qurulghan bir font teripidin teminlenmekte idi. Shundaq bolghachqa, bu iqtisadiy menbe meyli Prométéchiler teripidin bolsun yaki shu dewirni tetqiq qilghuchilar teripidin bolsun Pilsudski pondi dep atalmaqta.

Promété herikitining pa’aliyetliri bashlinish bilen teng, Sowétler

ittipaqigha qarshi muhajir yitekchiler üchün éytqanda, Warshawa shehiri öz mesililirini hel qilishta intayin ehmiyetlik merkezlerdin birsige aylan’ghan idi. Nurghunlighan siyasiy heriketler öz merkezliri bilen siyasiy qoshunini bu sheherge yötkeshke kirishken idi. Pa’aliyetlirini Warshawagha yötkep kelgen yitekchilerdin mehemmet imin resulzade, ayaz is’haqi, se’id shamil, kapkaziye herikitining rehberlik guruppisining üch yitekchisi bolghan mehemmet giray

Türkistan Üchün Küreshler 233

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

sunch, tawSultan shaqman we Ibrahim chulik qatarliq kishilerni körsitip ötüshke bolidu.

Bu pa’aliyetlerge qoshulup yene Polsha hökümiti Sowét muhajir

guruppiliri üchün bir terbiyilesh programmisimu tüzüp chiqqan idi. Her xil Polsha uniwérsitétliride oquwatqan studéntlargha hökümet oqush yardem puli tarqitip bermekte idi. Bu aliy mektep oqughuchiliri Polshaliq yashlar bilen birge sherq mesililiri inistitutining yashlar shöbisini qurup chiqqan idi (Qirim milliy azatliq herikitide alahide rol oynighan edige Mustapa Qirimal, abdulla zihni soysal, selim wekili Ortay we Ibrahim Otar qataidiki kishiler Polsha hökümitining bu programmisi asasida oqush yardimidin behrimen bolup Polsha uniwérsititliride oqughanlardin idi. − aptorning izahati). Polsha hökümitining qilghan ishliridin yene birsi, kapkaziye bilen Ukra’inaliq sabiq eskerlerni toxtam boyiche Polsha armiyisige qobul qilishni yolgha qoyishi idi. Öz wetinide Sowétler ittipaqigha qarshi qanat yaydurulghan musteqilliq urushlirigha qatnashqan nurghunlighan ofitsérlar, 1927-yilidin bashlap pilanliq türde Polsha armiyiside wezipige qoyulghanliqi melum. Pilsudski teripidin bashlitilghan bu ishlar ikkinchi dunya urushi partilighan kün’giche dawamlishidu.

Türkistan − Bérlin Sépi we Uningmu Nérisida

Ne ümid, ne xiyallar bilen kelgen iduq, Xam xiyal yaki otopiyemidi ular hemmisi? Biz Türkistan inqilapchiliri nede qalduq we néme qilmaqtimiz? −Exmet na’im, oqughuchi,1929 1920-yillar, Türkistanda Sowétler hakimiyiti barghansiri küchlinip

kétiwatqan yillar idi. Deslepki waqitlarda, Sowét da’iriliri dawam qiliwatqan ichki urush qalaymaqanchiliqi, düch kéliwatqan iqtisadiy

Türkistan Üchün Küreshler 234

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mesililerning köpligi qatarliq sewepler tüpeylidin etirapidiki jumhuriyetlerning yerlik yitekchilirining himayisini qolgha keltürüshke muhtaj bir ehwalda idi. Shundaq bolghachqa, bu rehberlik guruppilirining körünüshte sotsyalizmchi, emeliyette bolsa heqiqi milletchilik asasidiki hakimiyet sistémlirini qurup chiqmaqchi bolghan urunushlirigha qismenlikte bolsimu köz yumup turushqa mejbor idi. Bolupmu yéngidin qurulghan Buxara jumhuriyitining üstide turiwatqan jeditchi mes’ollarni ürkitwetmeslik, hemde Sowétler ittipaqida muqimliqni qolgha keltüriwalghiche bolghan ariliqta özlirige bihude bash aghrighi tépiwalmasliq kérek idi. Digendek perghane tereplerde bash kötergen basmichiliq heriketliri téz sür’et bilen kéngiyip pütün Türkistan’gha téz sür’et bilen yéyilmaqta idi. Sowét rehberliriri bu jaylarda weziyetni toluq tézginlep alghiche bolghan ariliqta siliq siyaset yürgüzishning özlirige paydiliq bolidighanliqini tonup yetken idi. Shundaq bolghachqa, 1921-yilining may aylirida lénin bilen chichérin qol qoyup tarqatqan bir hüjjet arqiliq Buxara jumhuriyitige bir qisim chet döletler bilen biwaste iqtisadiy we medeniy munasiwet ornitish hoquqini tonighan idi. Bu pursettin paydilan’ghan Buxara jumhuriyiti rehberlik orgini 1921~1922-yillar arisida, bolupmu Gérmaniye bilen iqtisadiy we medeniy munasiwet tiklesh üchün tirishmaqta idi.

Yoqurqidek siyasiy muhit astida yerlik jeditchi xadimlarning qolidin

kélidighan muhim ishlardin birsi, chet’elge oqughuchi chiqirish pilani idi. Moskwaning her qanche narazi bolishigha qarimay, Buxara xelq jumhuriyiti bilen Türkistan a. S. S. R rehberliri 70 neperdek oqughuchini Yawrupagha iwertish üchün teyyarliq qilishqa kirishidu. Oqughuchi iwertidighan dölet qilip Gérmaniye tallap élin’ghan idi. Birinchi jahan urushida meghlob bolghinigha hemde ichki jehettiki qiyin shara’itlirigha qarimay, Gérmaniye yenila bilim we téxnika merkezliridin biri hisaplinatti. Wérsay shertnamisida belgilen’gen mejboriyetliri boyiche, En’giliye qataridiki barliq kapitalistik eller bilen Gérmaniye ottursidiki munasiwetler bekla yirikliship ketken idi. Shu seweptin, Gérmaniye hökümiti bir munche xelqaraliq mesililerde Sowét rusiyisi bilen bir septe turup pa’aliyet qilishqa mejbor bolghan idi. Yene bir tereptin, kündin kün’ge nacharliship kétiwatqan iqtisadiy qiyinchiliqliri sewebidin ijtima’iy terkipler ichide éghir qutuplishishlar barliqqa kélip, sotsyalizm heriketlirining küch tesiri téz sür’ette

Türkistan Üchün Küreshler 235

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yéyilmaqta idi. Bundaq weziyet astida Gérmaniydiki siyasiy gurohlardin sotsiyalizmchilarning küchimu kündin-kün’ge éship barmaqta idi. Shundaq qilip, lénin qataridiki nurghunlighan bolshéwik rehberliri Yawrupadiki sotsiyalistchilar qozghilingi deslepte Gérmaniyide partlishi mumkin dep perez qilishmaqta idi. Bu türdiki seweplerge asasen, Moskwa da’iriliri meyli öz menpe’eti üchün bolsun yaki kelgüsi istiqbali üchün Türkistan hakimiyet orginidiki jeditchilarning Gérmaniye bilen munasiwet ornitishi, bu döletke oqughuchi chiqirishi qatarliq pa’aliyetlirige bir mezgil köz yumghan idi. Buxara jumhuriyiti bilen Türkistan a s. S. R bashlatqan bu tür pa’aliyetler xelq ammisi arisida öz perzentlirini chet’elge oqushqa iwertish qizghinliqi üchün righbetlendürgüchi rol oynimaqta idi. Buning netijiside, nurghunlighan oqughuchi öz küchige tayinip oqush üchün chetke chiqishqa atlan’ghan idi. Buning üchün Türkiye birinchi orundiki dölet qilip talliwélin’ghan bolup, ikkinchi orunda yene shu Gérmaniye turatti. 1922~1923-yillirida bashlan’ghan bu oquchi chiqirish herikiti kéyinki yillarda chetellerde qanat yaydurulidighan Türkistan milliy küreshlirining pa’aliyet qilghuchilirini yétishtürüsh jehette bekla muhim ehmiyetke ige bir menbe bolup qalghan idi.

1922-yilining kirishide Türkistanda neshir qiliniwatqan «qizil

bayraq» gézitide, «Gérmaniyide oquwatqan Musulmanlar» digen mawzuda bir maqale élan qilinidu. Gérmaniye dölet organliridin élin’ghan melumatlargha asaslinip yézilghan bu maqale, Musulman elliri oqush üchün Gérmaniyini tallashqa ehmiyet bergenlikining sélishturmisi kishini heqiqetenmu özige jelip qilatti. Bu maqalida körsitilgen sanliq melumatlardin qarighanda, Gérmaniyide Osmanli Türkliridin öz teminati bilen oquydighanlarni asas qilghan birer mingdek, erep elliridin bolsa töt yüz neper etirapida oqughuchi bar idi. Yene shu waqitlarda Qazandin qiriq neper (26 nepiri shexsi, 12 nepiri dölet teminati bilen), Ezerbeyjandin yetmish bir neper, Qirimdin ikki neper, shimali kapkaziye tewesidin bolsa alti neper oqughuchi bar idi. Bulargha sélishturghanda Türkistan tewesidin öz teminati bilen oquydighan oqughuchi yoq diyerlik bolup, peqet bir neperla oqughuchi bar idi. Yéza’igilik akadimiyiside oqughan bu oqughuchining ismi abdulwahap Muradi idi. Osmanli Türkliri bilen Qazan tatarliridin bashqa héch bir qewim qiz oqughuchi iwertmigenlikini aptori alahide tekitligen. Jeditchilik herikiti baldur

Türkistan Üchün Küreshler 236

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bashlan’ghan Qazan, Qirim we Ezerbeyjan qataridiki Türki yurtliri gherp dunyasining ilm-pen sahesi bilen uchurishishi bu éqim bilen 1900-yiligha kelgendila andin tonushush pursitige érisheligen Türkistan tewesige nisbeten alghanda xélila burunqi ish idi. Türkiye Türklirining bu jehettiki üstünlükige gep ketmeytti.

Yene shu aptor élan qilghan bashqa bir maqalida her qaysi Türk

yurtliridin Yawrupagha oqughuchi chiqirish heqqide melumat bérip ötken. Bu melumatlargha qarighanda 1922-yilida Buxara xelq jumhuriyitidin 46 neper, Xiwe xelq jumhuriyitidin 5 neper, Qazaqistandin 15 neper, Bashqirdistandin 10 neper we Tataristandin 10 neper oqughuchi iwertilidighanliqi belgilen’gen idi. Türkistan a s s r din iwertilidighan oqughuchilar asasen Tashkent shehiridin tallan’ghan bolup, mutleq köp qismini öz teminatigha tayinip oqimaqchi bolghan 19 neper bala körsitilgen. Buxara jumhuriyitidin iwertilidighan oqughuchilarni yiteklesh we nazaret qilish wezipisi jumhuriyet hökümitining tashqi ishlar medeniy munasiwetler bölümining bashliqi abduwahit borhanop (munzim) qa tapshurulghan idi.

Yawrupagha oqughuchi iwertish seperwerlik herikiti Türkistan a s s

r da xelq komissarlar Sowétining re’isi turar risqulow, Buxarada bolsa Buxara xelq shUralar jumhuriyet hökümitining re’isi peyzulla ghojayéw teripidin bashlitilghanliqi melum. Buxara jumhuriyitide oqughuchi iwertish hemde ma’arip ishlirini yaxshilash meqsitide tatar ma’aripchi alimjan idris, Buxara merkizi ijra’iye komitit ezasi borhanow we elchixana xadimi kéminiski qatarliq kishilerdin teshkil tapqan bir komissiye teshkil qilidu. Türkistan a s s r da bolsa, chet döletlerge baridighan oqughuchilarning her türlük resmiyetliri, ma’arip nazariti teweside teshkil qilin’ghan bir ilmiy hey’et teripidin ishlenmekte idi. Gérmaniyige baridighan oqughuchilar bu organningmu yardimige tayinip, 1922-yilining awghust éyida öz ichide «kömek» (hemkarliq) namida bir jemiyet qurup chiqidu. Tashkentte qurulghan bu jemiyetning re’slikige se’id elighoja isimlik bir oqughuchi teyinlinidu. Her ikkila jumhuriyetning mes’olliri teripidin bashlitilghan bu heriket xelq ammisi ichide intayin qizghin qollashqa érishkenliki melum. Bolupmu ziyaliylar, Türkistanliq yashlarning Yawrupa elliride terbiyilinishi Türkistanning kelgüsi üchün intayin muhim ehmiyetke ige

Türkistan Üchün Küreshler 237

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

dep tonighan idi. Dangliq sha’ir abduxemit sulayman cholpan «istiqbal üchün küresh» mawzuluq maqalisida bu heqte mundaq dep yazidu:

Biz yéqindin béri yashlirimizning yIraq ellerge bérip bilim élishi

üchün qiziqiwatqanliqini körüp intayin xoshal bolmaqtimiz. Bu yashlirimiz öz aldigha heriket qilmay ‘kömek’ leshkenlikinimu bilimiz.

Char hökümiti dewride ichki Rusiye Musulmanlirini

xiristiyanlashturushqa küchep kelgen dangliq ilminiski siyasitining aldinqi qatardiki ademliridin popédowna, yazghan bir parche xétide “yerlik xelq arisidiki (Musulman Türkler közde tutulmaqta. − aptorning izahati) bizge paydiliq bolghan, héch bolmighanda bizge ziyan keltürmeydighan bu kishiler, urus tilini tartinip unche bek rawan sözliyelmeydighan, yazghan nersiliride bir munche xataliqlar körülüp turidighan, bizning bash gobirnaturimizdinla emes hetta bizning eng kichik bir emeldarlirimizni körsimu qorqup titirep turidighan kishilerdur.” dep yazidu. Buninggha qarita biz urus tili bilen emes, tereqqiy tapqan Yawrupa ellirining tili we bilimi arqiliq jawap birelisek, belkim ademdek yashash heqqige irishelishimiz mumkin.

Cholpan, 1917-yilqi inqilaptin 5 yil ötken 1922-yilida yazghan bu

maqalisining qurlirida Türkistan’gha medeniyetni uruslar keltürdi deydighan köz qarashlarni charliq dewridikige oxshash teshwiq qilishqa kirishken komunistlar hakimiyitinimu tenqitleydu; Türkistanliqlar, alahide tereqqi qilghan urus pen-téxnika küchini Yawrupa pen-téxnikisige biwaste tayinish arqiliqla yéngip chiqalishi mumkin dep körsetmekte idi.

Chet döletlerge iwertilidighan oqughuchilarning oqush teminatini

toluqlash we yéngi oqughuchilarni dawamliq iwertip turush üchün dölet imkanlirighila tayinip qalmay, her türlük medeniyet, sen’et we tenterbiye pa’aliyetliridin kélidighan kirimlerning bir qismini ayrip qoshumche font teshkil qilin’ghan. 1922-yilining 18-dikabir künidiki Türkistan géziti bergen melumatlardin qarighanda, chet’elde bilim éliwatqan yashlar üchün xelq ichide keng kölemlik bir seperwerlik qanat yaydurulghan. Seperwerlikni teshkilligen kishiler ichide nasir Mir jalalow, abduxemit sulayman cholpan, Munewwer qari, abduresh*txanow we shakirjan xemidi qataridiki dangliq kishilermu bar

Türkistan Üchün Küreshler 238

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

idi. 1922-yili 2-dikabirda, Tashkentte ziyaliylar teripidin bir edebiyat kechliki uyushturulghan bolup, bu kechlikte yighilghan 7500 som (shu yilliri Türkistanda ishlitiliwatqan pul ölchimi. − aptorning izahati) pul bu fontqa yatquzulghan.

Türkistanliq oqughuchilar Gérmaniyide Oqughuchilar, 1922-yilining sintebir éyida Türkistandin yolgha

chiqidu. Sowét da’irilirining tosalghuluq qilish éhtimalidin saqlinish üchün Türkistanliq jeditchilar bashlamchiliridin ubeydulla ghoja oqughuchilar ümigi bilen birge Moskwagha baridu (ubeydulla ghojining oqughuchilar bilen birge Gérmaniyige bérip-barmighanliqi éniq emes. Ibrahim aripxan <yarqin> bilen ötküzgen söbette, ubeydulla ghoja Moskwada qalghanliqini éytidu. Emma sa’ide shir’Exmet qizi <oktay>, ubeydulla ghojining Bérlin’ghiche birge kelgenlikini, u yerde qisqa waqit turghandin kéyin qaytip ketkenlikini éytidu. − aptorning izahatidin) emma ensirigen ish yüz bermeydu. Oqughuchilar lénin’gradtin paraxotqa olturup Gérmaniyige barghinidin kéyin gérmanche ögünüsh üchün Bérlin, drésdén, heydelbérg we darmstadt qatarliq sheherlerdiki mekteplerge tarqitilidu.

(resim orni) Gérmaniyige iwertilgen qiz oqughuchilardin bir qismi ubeydulla

ghoja (sol terep bashtiki) we alimjan idris (ong terep bashtiki) bilen birge. Otturda olturghini sa’ide shir’Exmet qizi (oktay), ukiliri fuzeyl we nesridin. Moskwa, 1922-yilining yaz ayliri. (Ehet Enjan arxiwidin)

Türkistan ASSR din kelgen oqughuchilar asasen toluq ottura

mektep püttürgendin kéyin uniwérsitétqa kirish sewiyisige yetken oqughuchilar idi. Buninggha sélishturghanda, Buxara jumhuriyitidin kelgen oqughuchilarning mutleq köp qismi bashlan’ghuch mektepni endila püttürgen balilar idi. Alimjan idiris bolsa oqughuchilar ümigini Gérmaniyide teshkillesh hemde Némis da’iriliri bilen bolghan munasiwetlerni yaxshilashqa mes’ol qilin’ghan idi. Idris, medrise oqushini Buxarada tamamlighan bir Idil Ural Türki idi. Birinchi dunya urushigha qatnashqanda Némislargha esirge chüshken mezgilide

Türkistan Üchün Küreshler 239

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bérlin yéqinlirida qurulghan wünstorf urush esirliri lagirida imamliq qilghan, uningdin kéyin lagirning ijtima’iy tertip intizamigha mes’ul bolghan birsi idi. Sherq tilliri bilen urus tilini pishshiq bilgechke 1916-yilisidin tartip prussiye urush nazariti teweside Musulman urush esirliridin bir yallanma qoshun teshkil qilish ishlirigha yardemchilik qilish xizmitige sélin’ghan idi. (alimjan idrisi 1921-yilighiche dawamlashturghan bu wezipisi üchün 1923-yilisi Gérmaniye pirizdinti ébért xet arqiliq teghdirligen idi. − aptorning izahati) u Türkistan’gha qaytip kelgen waqitlirida Buxara xelq jumhuriyiti Gérmaniyige oqughuchi chiqirish pilanini bashlash aldida turiwatqan idi. Shunga, bu ishqa idrisi eng muwapiq kishi dep qaralghan.

Turkistan a s s r rehberliridin turar rizqulow bergen melumatlargha

qarighanda, 1923-yilining axirliri Gérmaniyide Türkistan a s s r din 7 nepiri özbek, 4 nepiri qazaq Türki bolup jem’iy 11 neper oqughuchi, Buxara xelq jumhuriyitidin bolsa 40 nepiri Türkistanliq, 6 nepiri tatar we 4 nepiri yehudiy bolup jem’iy 49 neper oqughuchi bar idi. Türkistan a s s r din barghan oqughuchilarning 4 nepiri akadémiye téxnikomida, 2 nepiri yéza’igilik akadimiyiside, bir nepiri miditsina fakultitida, biri qiz 2 neper oqughuchi toluq ottura mektepte oqumaqta idi. Omumen alghanda Gérmaniyide töt gurup oqughuchi bar idi. Qizlarni asas qilghan guruptikiler pidagogika mektepliride oqumaqta idi. Bir qisim yashlar bolsa waqitliq bilim toluqlash üchün téxnik mekteplirige orunlashturulghan idi. Bolupmu Buxara jumhuriyitidin iwertilgen kichik yashtiki balilar ottura mektep ma’arip tarmaqlirigha jaylashturulghan idi. Eng axirqi bir gurup bolsa herxil fakultitlargha texsim qilin’ghan uniwérsitit situdéntliri idi.

U waqtlarda yene dölet teripidin Türkiyigimu oqughuchi iwertilgen

idi. U yilliri Türkistandiki jeditchilar mektepliride oqutquchiliq qiliwatqan raji chéqirköz özining eslimiliride Buxara jumhuriyitidin bir bölüm oqughuchi dölet teminati bilen Türkiyige iwertilgenlikini, bu oqughuchilar asasen kastamono bilen Samsun etirapidiki mekteplerge teqsim qilin’ghanliqini yazidu. Bu melumatlar Buxaradiki jeditizim heriketlirige biwaste qatniship, kéyinche Gérmaniyige oqughuchi bolup ketken Exmet na’im teripidinmu testiqlanmaqta idi.

(resim orni)

Türkistan Üchün Küreshler 240

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Buxara xelq jumhuriyiti teripidin iwertilgen Türkistanliq oqughuchilar Bérlin meschiti aldida. 1922-yil axirliri (Ehet Enjan arxiwidin)

Türkistanliq rehberler, Gérmaniye bilen Türkiyige oqughuchi

iwertish pilanliridin Moskwaning qattiq renjitip kéliwatqanliqini bilip turatti. Shunga ular Moskwaning bu heqtiki ensirishige imkan qaldurmasliq üchün rusiyigimu oqughuchi yollashni pilanlaydu. U waqitlarda, Yawrupa bilen rusiyige iwertilgen oqughuchi sanini sélishturidighan bolsaq, hqiqetenmu rusiyiliklerni ensiretkidek bir san otturigha chiqatti. 1923-ylisi Buxara xelq jumhuriyiti, Türkistan a s s r we qirghiz (qazaq) a s s r din 43 nepiri özbek, 64 nepiri qazaq, 2 nepiri Türkmen, 22 nepiri tajik we 12 nepiri Uyghur bolup jem’iy 149 neper oqughuchini rusiyige dölet teminati bilen oqushqa iwertken idi.

1922-yilining axirlirida Buxara xelq jumhuriyiti nazirlar shurasining

re’isi peyzulla ghojayéw, Gérmaniyini ziyaret qilidu. U Gérmaniye ziyariti üchün dawalinishni bahane qilghanidi. Ghojayéw, 1922-yilining 25-sintebirigiche dawam qilghan bu sayahiti jeryanida Gérmaniyining her qaysi sheherliride oquwatqan Türkistanliq oqughuchilar bilen körishidu; Bu körüshüshler bilen Gérmaniyede oquwatqan oqughuchilargha munasiwetlik közqarashlirini «Buxara axbari» digen bir gézitta «Bérlindin kelgen mektuplar» serlewhelik bir parche maqalisida bayan qilidu. Ghojayéw bu maqalisida qiz oqughuchilarning terbiyiliniwatqanliqidin bekla xoshal ikenlikini alahide tekitlep körsitish bilen birge, Gérmaniyide terbiyiliniwatqan yash qizlarni bir-birlep ismini atap köürsetken idi. Shundaq diyishke bolidiki, ghojayéw bu arqiliq Türkistanliqlarni ma’arip ishlirigha qiziqturush, bolupmu qizlirini oqutush-terbiyileshke righbetlendürmekchi bolghan idi. Ghojayéw bu qétimqi ziyariti jeryanida Némis mes’ulliri bilenmu körüshken bolup, ular bilen sözlishish netijiside oqughuchilarning hemmisige Gérmaniyide muddetsiz turush ruxsitini hel qilip bergen.

Gérmaniyide oquwatqan oqughuchilardin Exmetjan Ibrahim 1923-

yilining 14-mart künisi «Türkistan géziti» de élan qilghan «Kömek Uyushmasidegi Ortaqlerimge» (hemkarliq jemiyitidiki dostlirimgha. − aptorning izahati) dégen timiliq ochuq xétide kömek teshkilatining Bérlin shöbisini qurup chiqqanliqini élan qilidu. Bu teshkilatning

Türkistan Üchün Küreshler 241

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qurulush ghayisi Gérmaniyidiki Türkistanliq yashlarning ijtima’iy we medeniy teleplirini qandurush idi. Re’islikige se’it eli ghoja teyinlen’gen bu oqughuchilar teshkilati shu yilning sintebiride se’it eli ghoja, Exmet shükri we settar jappar qartaridiki oqughuchilarning qatnishishi bilen «kömek» dégen bir zhornal chiqiridu. Bérlindiki «azat sherq» basmixanisida erep elipbesi we özbek shiwisi bilen bésilghan 28 betlik bu zhornal, Türkistanliqlar teripidin chet’ellerde chiqirilghan tunji zhornal bolush süpiti bilen muhim tarixiy ehmiyetke ige idi.

(resim orni) Gérmaniye uniwérsititlirigha teqsim qilin’ghan Türkistanliq

oqughuchilardin bir qismi Aldinqi qatardikiler (soldin onggha qarap) abdulwahap is’haq oghli

(oktay), settar jappar, ikkinchi rettikiler: xeyrinisa mijitxan qizi (musabay), tahir shakir (chaghatay), ezim bek bérimjan, se’id eli ghoja (Enqere), efdal abduse’id (wénsürel), meryem Sultanowa, Exmetjan Ibrahim (okay), keynide öre turghanlar: Sultan metqul, sabir Türkistanliq, abduwahap Muradi, damla ?, Exmet na’im (öktem), teMirbek qaribek oghli, salih muhemmet, abduraxman muhibbay oghli. 1923-yili 18-fiwral (Ehet Enjan arxiwi)

Bu zhornal, Se’it eli Ghoja teripidin yézilghan «Tileklirimiz»

mawzuluq bir kirish söz maqalisidin kéyin, yene shu oqughuchining «Eqil we Sezgü», Exmet Shükrining «Türk edebiyatida idi’alizim», Exmetjan Ibrahimning «Téxnika we Biz» qataridiki maqaliliri bilen dawamlishidu. «Tileklirimiz» digen maqale Gérmaniyidiki Türkistanliq oqughuchilarning rohiy halitini ipadilishi noqtisidin alghanda bekla qiziqarliq maqale idi. Maqalining bash teripide Türkistanliq oqughuchilarning Gérmaniyige kélish sewepliri üstide toxtilip kélip mundaq deydu:

Intayin iptixarliq bilen medeniylishish yoligha qedem qoyiwatqan

wetinimiz Türkistan, kelgüsining ümitliri üchün bizni Yawrupagha bilim élishqa iwertishti. Türkistan bizlerdin intayin zor ümidlerni kütmekte. Emma biz nechche yil dawamlishidighan oqush yillirimiz jeryanida süyümlük Türkistanimizgha xizmet qilishtin mehrum bolushni xalimaymiz. Biz bu yerde turghan muddet ichide wetinimiz üchün xizmet qilishni dawamlashturimiz. Tebi’iki, her milletning aliy bilim

Türkistan Üchün Küreshler 242

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

alghan yashliri nede bolishidin qet’iy nezer, ilmiy we sotsyal xaraktirdiki xizmiti bilen öz millitige yardemchi bolishi kérek.

(resim orni) Gérmaniyidiki Türkistanliq oqughuchilar teripidin chiqirilghan

«kömek» zhornilining muqawisi. Muqawining üsti teripidiki «bilim Yawrupadedir!» digen jümle kishini jelip qilidu. (exet Enjan arxiwi)

Se’it Eli Ghoja teripidin yézilghan «Asiyaning Aq Oghli» mawzuluq

maqalisida bolsa chet döletlerge oqughuchi chiqirish bilen munasiwetlik munaziriler üstide toxtulup ötken:

Chet döletlerge oqughuchi chiqirish ishigha qarshi turush toghra

emes, sirtqa oqughuchi iwertishke qarshi turush milletke ziyanliq bir herikettur. … Sowét hökümiti bizning Gérmaniyige iwertilishimizge ruxset bérish arqiliq sabiq charRusiye tüzümi yolgha qoyghan mustemlikichi sherq siyasitidin perqliq yol tutqanliq hésaplinidu.

Bu maqalining kéyinki abzaslirida, komunizm közqarishiningmu

Yawrupa medeniyitining bir mehsuli ikenlikini körsitish arqiliq lénin idiyisining mukemmellishish jeryanimu Yawrupada ishqa ashurulghan dégenler eslitilgen. Shundaq qilip bilim élish üchün sirtqa chiqqanlargha qaritilghan “burju’aziye unsurlirining tesirige uchirash” deydighan tenqitlerge jawap bérishke tirishqan idi.

«téxnika we biz, cholpan cholpandur» digen timidiki maqalilarda

bolsa, téxnika tereqqiyati bilen medeniyet bésimigha düch kéliwatqan bu yashlar, öz milliy medeniyitining Yawrupa medeniyitidin hergizmu töwen turmaydighanliqini ispatlashqa tirishqan idi. Zhornaldiki maqalilar tehlil qilin’ghanda, Türkistanliq yashlarning Sowét ittipaqidiki tereqqiyatlar bilen komunizmdin unche bek ensirep ketmeydighanliqini körsitidighan bir xil pozitsiyini köriwélish mumkin.

Sowét tüzümi ichide Türkistanni saqlap qélishqa bolidighanliqi,

Türkistanliqlarning milliy menliklirini saqlap qalalaydighanliqi hemde wetenning teghdirini özliri hel qilalaydighanliqi qatarliqlargha bolghan ishenchler bayan qilinmaqta idi. Aptorlar imkan bar zhornalning neshri qilinishini dawamlashturidighanliqini körsitip ötken bolsimu, ular

Türkistan Üchün Küreshler 243

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

«kömek» zhornilining ikkinchi sanini chiqirish imkanigha érishelmey qalidu.

Oqughuchi chiqirish pilanining aqiwiti Türkistan a s s r bilen Buxara xelq jumhuriyitidikilerning bilim élish

üchün Yawrupagha yürüsh qilish seperwerlikidin Moskwa da’iriliri zadila xatirjem bolalmaydu. Polsha bilen Rusiye ottursidiki urushning axirlishishi, hemde Türkistan basmichiliq heriketlirinimu asasen tizginlep bolghanliqi Sowét rosiye hökümitini xélila aram tapturghan idi. Shundaq qilip herqaysi jumhuriyetlerning yerlik rehberliriche otturigha qoyulup bolshéwik rehberlirini ensiritip kiliwatqan mesililerni bir terep qilish ishigha qol sélish pursiti kelgen idi. Bu mesililerdin birsi Sowétler ittipaqidin bashqa döletlerge oqughuchi chiqirishni cheklesh, iwertilgenlirinimu mumkin bolghan eng qisqa waqit ichide qayturup kélishini telep qilish idi. Netijide 1923-yilining otturliridin bashlap Türkistan gézitlirida Moskwaning bu heqtiki qarashlirigha munasiwetlik maqalilar élan qilinishqa bashlaydu. Chet döletlerge oqughuchi iwertilmeslik téma qilin’ghan maqalilarning birside mundaq diyilgen idi:

Rusiyige iwertilgen oqughuchilirimizdin bashqa Bérlindimu

taliplirimiz barliqi sizildi. Xewerlerge qarighanda, kiler yili téximu köp sanda talip iwertish pilanlanmaqta iken. … bu ishlar bilen shoghulliniwatqan yoldashlar, bügünki urus ottura we aliy mektepliridiki hemme étirap qilip kéliwatqan süpetlik oqutush sewiyisini körmeske sélip, chet döletlerdiki burju’aziye rohi we burju’aziye idiyisi boyiche adem terbiyileydighan mekteplergila qiziqip qalghan.

Aptor yene Gérmaniyide oquwatqan oqughuchilarning inqilap

yillirida bu döletke panaliq tilep chiqip ketken kona tüzümni himaye qilidighan unsurlar bilen, yeni aq uruslar bilen munasiwet qilip yürgenlikini, netijide riyaksyon ‹eksiyetchi› siyasiy qarashlar bilen zeherlinip kitiwatqanliqini otturigha qoyghan. Bu maqale, buningdin kéyin Türkistandin chet döletlerge oqughuchi iwertmeslik, iwertilgen

Türkistan Üchün Küreshler 244

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

oqughuchilarnimu qayturup kélish teliwini otturgha qoyup axirlashqan. Eslide Moskwadiki hökümet organliri Moskwa bilen lénin’grad arqiliq Gérmaniyige ketken deslepki oqughuchilar guruppisighimu Gérmaniyige barmay urus mektepliride oqushlirini terghip qilishqan. Eger shundaq qilghinida ulargha herxil ewzel shara’itlarni yaritip bérimiz dep ulargha éghir bésim ishlitipmu baqqan idi. Emma Buxara jumhuriyiti bilen Türkistan a s s r rehberlikining qet’i ching turiwélishi, hemde oqughuchilarningmu ching turup telep qilishi netijiside uruslar meqsitige yitelmigen idi.

Chet döletlerge oqughuchi chiqirish ishlirigha qarshi turush üchün

yézilghan bu türdiki maqalilar oqughuchilarghila hujum qilip qalmay, belki ularni yolgha salghan rehberlergimu hujum qilishqan idi. Bu heqtiki munazirining küchiyishige egiship Türkistan xelq komisarlar Sowétining re’isi, hemde Rusiye kompartiyisi merkezi komitit Orta Asiya biyrusining ezasi turar risqulow, özi biwaste Gérmaniyige bérip tekshürüp tetqiq qilip kélidu. Qaytashida «Gérmaniyidiki oqughuchilirimiz» digen témida bir parche maqale élan qilidu:

Gérmaniyige bilim élish üchün iwertilgen oqughuchilirimiz üstide

Némis mekteplirige kirelmidi, Türkiyilik yaki bashqa bir qisim siyasiy qachqunlarning tesirige uchirap buzulup ketti digendek bir qisim kocha xewerliri tarqilip yürmekte. Shuningdek yene u yerdiki oqughuchilar xet yézip iqtisadiy yardem telep qilishmaqta idi. Shu seweptin bu ishni öz közüm bilen körüp tekshürüp kilish üchün Gérmaniyige barghan idim. Barliq oqughuchilar til ögünüsh üchün Némis a’ililirige tarqaqlashturup orunlashturulghanliqini kördüm. … oqughuchilirimiz rusiyilik siyasiy qachqunlar bilen héchqandaq munasiwette bolmaptu. Sherq siyasiy qachqunliri (Türkler, tatarlar we bashqilar) bilen bezi munasiwetliri bardek qilghini bilen, ular oqughuchilirimizgha qilche ziyan keltürelmeptu. … Türkistanliq oqughuchilar öz ghayilirini hergiz unutmighan. Ular, oqush püttürüp qaytip kelginidin kéyin öz xelqi we öz hökümiti üchün yaxshi xizmet qilishni hergiz ésidin chiqirishmighan.

Yoqurqilardin melumki, Sowétler ittipaqi Türkiyilik Türkler bilen

bolshéwizmgha qarshi turidighan aq urus köchmenlirini eng xeterlik ikki düshmen gurup dep qarimaqta idi. Türkistan xelq komissarlar

Türkistan Üchün Küreshler 245

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sowétining re’isi turar risqulow üchün éytqanda, oqughuchilarning Türkiyidin kelgen Türkler bilen yaki Sowétler ittipaqidin kelgen muhajir Türkler bilen körüshüp turushi héchqandaq bir mesile tughdUralmaytti. Bu ehwallar, komunizmning deslepki yillirida Türkistanliq rehberlerning Türkchilik köz qarashlarni ipadilishidin xewerdar bolishimiz noqtisida intayin muhim ehmiyetke ige idi. Bundaq siyasiy közqarashqa ige bir milliy rehber, rusiyiliklerning hergizmu ishenchisige érishelmeytti. Digendek, aridin uzun ötmeyla rizqulow mongghuliyige sürgün qilinip, kéyin öltüriwétilidu.

(resim orni) Türkistan xelq komissarlar Sowétining re’isi turar rizqulow

Gérmaniyide. Bérlin, 1923-yilining axirliri. (Ehet Enjan arxiwi) 1924-yilisi oqughuchilardin settar japparning bir parche xéti

Türkistan gézitide élan qilinidu. Jappar bu xétide ertekchi (chöchekchi) digen texellus qollan’ghan idi. Bu xette oqughuchilarning ehwali tüwendikiche tonushturulghan:

Biz 1922-yilining axirlirida Gérmaniyige yétip kélipla til ögünishke

kiriship kettuq. Ulugh Türkistanni ékispalatatsiye qilip ézip kelgen Rusiye xanliqlirining chiqarghan zhornallirida ‘sartlar (sart sözi, Türkistanning yéza-qishlaqlirida yashaydighanlar tijaret bilen shoghullinidighan sheherliklerge qoyghan bir isim idi. Uruslar bolsa barliq Türkistan xelqini sartlar dep atishatti. − aptorning izahati) yawrupgha kélip nime ish qilalaydu?’ dep shangxo qilip chalwaqashqan idi. … Rusiye showénistlirining bu xil qopal we axmaqane mu’amililirige qarimay Némislar teripidin intayin qizghinliq bilen kötiwélinduq. … kéyinki waqitlarda Türkistan jumhuriyiti bilen Sowét rusiyiside ‘taliplar Yawrupadiki chirigen köz qarashtiki ademlerning tesiri astida qaldi, shunga ularni qayturup kélish kérek, bolmisa ular künlerning biride béshimizgha bala bolidu’ digendek quruq geplerni qiliship yürgenliklirini anglap heyran qalmaqtimiz. Hemmige melum bolghinidek, Türkistanliq taliplar Yawrupagha siyasiy ishlar bilen shoghullinish üchün kelmidi. Biz Gérmaniyige kelginimizge ikki yil bolup qaldi. Bu jeryanda arimizdin héch kim siyasiy ishlargha arliship baqqini yoq.

Türkistan Üchün Küreshler 246

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Gérmaniyidiki oqughuchilar mundaq ikki asasliq gurupigha ayrilghan idi: oqughuchilarning mutleq köp qismi ottura mekteplerde oquydighan oqughuchilardin teshkil tapqan bolup, bularning bir qismi ottura derijilik kesipi mektepliride oquytti. Qalghanliri bolsa, toluq ottura mekteplerde <Lise, gemnaziye> oquytti. Ikkinchi gurupqa mensup bolghanlar darilfunun bilen aliy pen-téxnika mektepliride oquydighan oqughuchilardin teshkil tapatti. Biz Türkistandiki talip dostlirimiz bilen qoyuq munasiwet qilghinimizgha oxshash, Ezerbeyjan, Rusiye jumhuriyiti we Türkiye qatarliq ellerde oquydighan talip dostlirimiz bilenmu munasiwetliship, ular bilen dostluq munasiwet qurushqa tiriship kelmektimiz. (Japparning «Türkistan» gézitide élan qilghan «Gérmaniyidiki Orta Asiyaliq Taliplarning Ikkinchi Yili» digen maqalisda bergen tizimlikke asasen, a. Wahap Muradi, ezim bek bérimjan, salih muhemmed, teMirbek qaribek oghli qatarliqlar Bérlin aliy yéza’igilik mektiwide; Bérlin aliy téxnik mektiwide oquydighanlar seyit eli ghoja <ximize bolumide>, efdal se’it − wensürel − <binakarliq>, tölegen mömin <elikter>, Sultan medqul <giologiye>, Exmetjan Ibrahim − okay − <giologiye>, bilal <mashinisazliq> kesipliride; Ibrahim aripxan − yarqin − wayin yéza’igilik ali mektiwide, sabir − Türkistanli − darmshdat aliy téxnik mektiwining ximiye bölümide, atawulla drésdén aliy téxnik mektiwi mashinasazliq bölümide oquytti; Ijtima’iy pen kesipliride oquydighanlarning sani bekla az idi. Exmet shukri Bérlin uniwérsititining pelsepe bölümide, Exmet na’im − öktem − iqtisad pakultitida, tahir shakir − chaghatay − héydélbérgde sotsiyalogiye bolumide oquytti. Abdulwahap is’haq oghli − oktay −, shahSultan xanim, gülsüm xanim we zehra koshaylar bolsa miditsina pakultitida oquydighan oqughuchilardin idi. − aptorning izahati)

Settar jappar teminligen bu melumatlardin qarighanda,

Gérmaniyidiki oqughuchilar Türkistan taliplar birliki namida bir jemiyet qurup chiqqan. Bu jemiyetning re’islikige abdulwahap Muradi teyinlen’gen idi. Gérmaniyining munasiwetlik oganliri teripidin testiqlan’ghan bu jemiyet, Türkistanliqlarning Yawrupada qurghan tunji resmiy teshkilati bolush süpiti bilen muhim tarixiy ehmiyetke ige idi. Bu jemiyetning meqsiti barliq Türkistanliq oqughuchilarni öz ichige alghan halda Yawrupa bilim we irpanini Türkistan’gha tonushturush, Türkistan ijtima’iy turmushi bilen sana’itini ilmiyleshtürüshke yiteklesh

Türkistan Üchün Küreshler 247

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

arqiliq Türkistan xelqining kapitalistlarning zulumidin azat qilinishini qolgha keltürüsh dep yighinchaqlan’ghan idi. Bu jemiyetning yene bir wezipisi bolsa Türkistanliq taliplarning Yawrupagha kélishliri üchün yardemchi bolush idi.

Sowétlerge bérilgen doklatlarda Türkistanliq oqughuchilarning bilim

élishtin bashqa héchqandaq bir mesilige qiziqmighanliqini, bolupmu Türkiye da’iriliri bilen munasiwet qurmighanliqini alahide tilgha alghan bolsimu, eslide undaq emes idi. Ibrahim yarqinning diyishidin qarighanda, Bérlindiki oqughuchilar Türkiye elchixanisi bilen yéqin munasiwet baghlap kelgen. Bolupmu ottura mektep oqushini Istanbulda püttürüp kelgen Exmet na’im, bu elchixanining terjime ishlirigha yardemliship kelgen idi. Ziya gok’alp (Türkiyining dangliq edipliridin birsi − terjime qilghuchidin) ning wapati yüzisidin héydélbérgde oquwatqan Türkistanliq oqughuchilarning Türkiye elchisige iwertken qisqa xéti, oqughuchilarning Türkiyidiki weziyetning tereqqiyati bilen Türk milletchilik heriketlirige qiziqqanliqini körsitish jehette bekla qiziq xet idi. Bu xet «Türkiye jumhuriyitining Gérmaniyide turushluq bash elchisi pasha heziretlirige» digen tima bilen iwertilgen idi:

Bügünki gézitlarda ulugh murshid göklap ziya begning wapati

sewebidin Türk irfani bilen mefkure dunyasida büyük bir boshluq échilghanliqini te’essür bilen xewer tapqan bolduq. Türkchilik mepkorisining alemdari u ulugh ustaz:

‘Rusiye parchilinip weyran bolidu, Türkiye zoriyip turan bolidu, …’

digendek parlaq shiérliri arqiliq biwaste esaret zinjirliri astida ingirawatqan Türklerning simasini parlitip bergenliki üchün uning wapatidin Türkistanliqlarning qelbi éghir yarilandi.

Ene shu seweptin, jenobiy Gérmaniyidiki Türkistan talipliri omumiy

Türk yashliri bilen hökümeti milliyemizning béshigha kelgen elemlik qara künlirige ishtirakini Türkiye jumhuriyitining Gérmaniyidiki bash elchilikige sunmaqtimiz.

Jenobiy Gérmaniye Türkistan talipliri Héydélbérg, 1924-yili13-teshrinisan küni

Türkistan Üchün Küreshler 248

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1924-yilining axrlirida Türkistandiki siyasiy weziyet téz sür’et bilen

özgirep, Gérmaniyide oquwatqan oqughuchilarning teghdirigimu éghir tesir körsitishke bashlaydu. Shu yilining sintebir éyida Buxara bilen Xiwe xelq jumhuriyetliri tarqitiwitilip Türkistan tewesi yéngi siyasiy tüzüm boyiche özgertilmekte idi. Endi Türkistan teweside Özbekistan, Türkmenistan we Qirghizistan (qazaq) Sowét sotsyalistik jumhuriyet (rispoplika) liri qurulghan idi. Ijra qiliniwatqan bu türdiki siyasetler Türkistanning toluq Sowétleshtürülishini keltürüp chiqirip, Türkistanliq kadirlarning rehberlik mewqesini eng tüwen derijige chüshürüp qoyghan idi. Yene shu waqitlarda, Bérlinda Türkistanliq oqughuchilar üchünla emes, belki bolshéwiklar hakimiyiti üchün alghandimu intayin muhim bir weqe yüz béridu. Orta Asiya Milliy Awam Inqilawiy Jemiyetler Ittipaqining Yawrupadiki tunji qurultiyini chaqirip, ismini Türkistan Azatliq Jemiyiti dep özgertidu. Bu qétimliq yighinda, yene chet’elde élip bérilidighan Türkistan milliy azatliq küreshlirining asasiy pirinsipliri otturigha qoyulup, bu pa’aliyetlerge yitekchilik qilidighan mes’ol kishiler qaytidin tengshilip wezipige teyinlen’gen idi. Shundaq qilip, Gérmaniyide oqiwatqan oqughuchilarning bu teshkilat bilen munasiwet tiklesh hemde milliy küresh pa’aliyetlirige jelip qilinish mesilisi otturgha chiqidu. Bu weziyetni muhakime qilishqan Moskwa da’iriliri, oqughuchilarni qayturup kélish ishni derhal bashlashqa atlinidu. 1925-yilida méyrzon (bu teptishning ismi qandaq yézilidighanliqini meyli sa’ide oktay <Shir muhemmed qizi> bolsun, yaki Ibrahim yarqin <Arifxan> bolsun zadila ésige keltürelmidi. Shunga, bu isim teleppuz boyiche yézildi. − aptorning izahati) isimlik bir yehudiy ma’aripchi, Gérmaniyige teptish qilip iwertilidu.

Méyrzon birinchi qedemde Buxara jumhuriyiti teripidin iwertilgen

kichik yashtiki oqughuchilarni oquwatqan mektepliridin derhal chiqirip, hemmisini yighip bIraqla yurtigha qayturiwetti. Bu oqughuchilardin aran besh nepirila Exmet nayim bilen Warshawada turushluq Türkiye bash elchixanisining yol méngishliri netijiside rigadin qayturup kélindi. Türkiye bash elchixanisigha keltürülgen bu oqughuchi balilar kéyinche Türkiyige iwertilip shu yerde oqush püttüridu. (bu oqughuchilar muqim chorabay, Uyghur baqi, salih xemit, mehemmet kökqiyas we Exmet na’imning ukisi qatarliqlar idi. Bu besh neper oqughuchi Trabzon pidagogika mektiwige orunlashturulup, mektep

Türkistan Üchün Küreshler 249

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

püttürginidin kéyin Türkiyide oqutquchiliq kesipi bilen shoghullinidu. Exmet tömür kündilik xatiriside Trabzon oqutquchi yitishtürüsh mektiwide bu oqughuchilar bilen birge turghanliqini, ulardin gérmanche ögen’genlikini éytidu. − aptorning izahati) shuning bilen bir waqitta Buxaradin kelgen oqughuchilar üchün Gérmaniye bankilirida échilghan barliq hisawatlarni Sowét hökümiti terep musadire qiliwalidu. Toluq ottura mektepning axirqi yilliqidiki yaki uniwirsitit derijisidiki oqughuchilarning mektep bilen bolghan munasiwatlirige chéqilmighan bolsimu, ularni öz ixtiyari bilen Sowétler ittipaqigha qaytip kétishliri üchün bésim ishlitishke kirishidu. Shuningdek yene Bérlinda komunistlar üchün bir kurus achqan bolup, Gérmaniyide oqiwatqan oqughuchilarni bu kuruslargha qatnishishliri telep qilinidu. Shuningdek yene oqughuchilarni studkom, stichkom digendek namlar bilen qurulghan qizil oqughuchilar birlikige qatnishishliri heqqide bésim ishlitidu. Oqughuchilardin tölegen mömin bilen Sultan medqulning bu türdiki kuruslargha qatniship, komunistik teshkilatqa eza bolghanliqi melum.

Bésimgha qarshi tirkiship oqushini dawamlashturmaqchi

bolghanlargha pelsepe, qanun we iqtisad qatarliq aliy mektep ijtima’iy pen kesiplirini tallimasliqi, eger undaq kesiplerge qobul qilin’ghanlar bolsa, derhal u kesiplerdin chiqip bashqa kespke almiship chiqishliri telep qilinidu. Bu türdiki mejborlashlar sewebidin, pelsepe kesipide oquwatqan Exmet shükri oqushini Türkiyige kétip dawamlashturusiqa mejbor bolidu. Chet döletlerdiki Türkistanliq yitekchiler bilen yaki teshkilatlar bilen munasiwiti bar dep guman qilin’ghan bezi oqughuchilarghimu milletchi digen qalpaq keygüzülüp oqush teminatlirini toxtutush jazasi bérilidu. Oqughuchilar Özbekistan jumhuriyitining Bérlinde turushluq ma’arip komissarliqigha bir parche xet yézip, oqushlirini yérim yolda toxtitip qayturiwitilishlirining éghir derijide maddiy israpchiliq hisaplinidighanliqini, bundaq ishlar Türkistan istiqbaligha ziyanliq bolidighanliqini ipadileshken bolsimu qilche netijisi bolmaydu. Türkistanning parchilinip yéngi jumhuriyetlerge ayrilghanliqi sewebidin, Gérmaniyide oqughuchilar teripidin qurulghan Türkistan taliplar jemiyitini tarqitiwétish telep qilin’ghan idi. Türkistan taliplar jemiyiti, bezi oqughuchilarning tirishchanliqi netijiside bu türdiki bésimlargha qarimay Gérmaniyning munasiwetlik orunlirining testiqini élip, pa’aliyetlirini 1930-yilghiche

Türkistan Üchün Küreshler 250

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yoshurun dawamlashturidu. 1926 we 1927-yilliri yazliq tetilini ötküzüsh üchün Türkistan’gha qaytip barghan oqughuchilar Gérmaniyige qaytip oqushini dawamlashturushigha ruxset qilinmaydu. (salih muhemmet, nesirdin shir’Exmet oghli, fuzéyil shir’Exmet oghli, xeyrinisa mijitxan qizi qatarliqlar shu qatardiki oqughuchilardin idi. − aptorning izahati)

Shundaq qilip, 1928-yiligha kelgende Gérmaniyide peqet aliy bilim

yurtlirIdila oquydighan nahayiti az miqtarda oqughuchi qalidu. Shu yili Özbekistandin üch kishilik teptish hey’iti yolgha chiqip Gérmaniyige yétip kélidu. Köln shehiride uyushturulghan préssa (neshriyat) körgezmisige qatnishimiz digen namda kelgen bu hey’etning esli wezipisi Gérmaniyide aliy bilim yurtlirida bilim éliwatqan oqughuchilar ichide bir qétimliq ‘idiyiwi tazilash’ élip bérish idi. Bolupmu weten ichidiki jeditchilar bilen munasiwiti bolghan yaki bolshéwikchiliqqa qarshi turidighan pa’aliyetlerge qatnashqan urugh-tughqanliri bolghan oqughuchilar eng axirqi qétim tazilinidu. (bahawudun iminjan bilen amanulla nesirulla oghli ene shu qatardikilerdin idi. − aptorning izahati) Sowét da’iriliri, 1930-yilidin itiwaren milliy heriketler bilen birer munasiwitining bolush-bolmasliqigha qarimay barliq oqughuchilarning teminatini toxtatiwitidu. U dewirde, oqushi dawamlishiwatqan bezi aliy mektep kesipidiki oqughuchilargha fon humbold wexpisi teripidin oqush teminat yardimi bérilgenliki melum. Bu türdiki qiyinchiliq we tosalghulargha qarimay, Türkistan bilen Buxara xelq jumhuriyitidin dölet teminati boyiche kelgen yaki öz iqtisadigha tayinip chiqqan oqughuchilardin 20 neperdek oqughuchi Gérmaniye uniwérsititlirini püttürüp déplomgha érisheleydu.

Türkistan’gha qayturulghan oqughuchilar 1925-yilliridin bashlap pütün cheklimilerdin qutulup Gérmaniyide

qalalighan oqughuchilar, oqushini püttürgen yillarda hertürlük shara’itlarning tesiri netijiside, özlirining buningdin kéyin qandaq qilishliri heqqide éniq bir qarar élishidu. Yeni ular bir hisapta özlirining teghdirlirini belgileshken idi. Sowét hökümiti teripidin opche yurtigha qayturup kitilgen kichik yashtiki oqughuchilarning aqiwiti heqqide

Türkistan Üchün Küreshler 251

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

héchqandaq bir melumat tépilmidi. Bu ösmürlerning hemmisi digidek bashlan’ghuch mektep oqughuchiliri bolup, ularning hemmisila kichik yashta hemde Gérmaniyidimu bekla az waqit turghan idi. Shu seweptin ularning hemmisi izchil türde idiyiwi terbiye netijiside idiye özgertish élip bérilghanliqi éhtimalgha bekla yéqin. Bulargha sélishturghanda, uniwérsititlarni püttürüp öz ixtiyari bilen yaki bolmisa mejbori qalghanliqliri sewebidin qayturup kélin’genler heqqide kéyinki yillarda bezi tekshürüshler élip bérilghan idi. Netijide bu kishilerning wetinige qilghan xizmetliri bilen béshigha kelgenler az-tula ashkarilinidu.

Aliy mektep oqushini püttürginidin kéyin Türkistan’gha tunji bolup

qaytip kelgen kishi abdulwahap Muradiy idi. Muradiy, 1921-yili öz imkaniyetlirige tayinip Afghanistan arqiliq Gérmaniyige oqushqa chiqqan tunji Türkistanliq oqughuchilardin biri idi. U, Afghanistandin Gérmaniyige kélishide, u yilliri Kabolda turiwatqan jamal pashaning yardimige érishken bolup, ittihat we tereqqiyning Gérmaniyidiki munasiwetlirige tayinip u yerge oqughuchi bolup bériwalghan idi. Gérmaniyige barghandin kéyin Bérlin yéza’igilik mektiwige oqushqa qobul qilinidu. Uningdin kéyin, yeni 1924-yilisi qurulghan Türkistan taliplar birligining re’islikige saylan’ghan idi. Bu waqitta chet’elge chiqip ketken Türkistanliq yitekchiler bilen munasiwet baghlighan bolup, Bérlinde chaqirilghan Türkistan azatliq jemiyiti qurultiyigha qatniship mexpi jemiyetning ezasi we Bérlin shöbisining qurghuchiliridin birsi bolup qalghan idi. 1926-yili Bérlin yéza’igilik inistitutini püttüridu. Türkistan’gha qaytip kétip wetini üchün xizmet qilish ghayisi bar idi. T b m re’isi Zeki Welidiy Toghanning 1926-yili 10-dikabir künidiki xétigha qarighanda, Türkistanda ziyalilargha qaritilghan bésimlarni chet’elde turup yéqindin küzitip kéliwatqanliqini, qaytip ketken ziyaliylarning éghir tosalghulargha düch kélidighanliqi hemmige éniq idi. Shundaq bolishigha qarimay, bolshéwizmgha qarshi küreshni weten ichide qanat yaydurush hemde öz wetinining tereqqiyati üchün töhpe qoshush arzusi, bu ghayini özlirige meqset qilishqan kishilerni özige tartip turmaqta idi. Zeki Welidiy shu qétimqi xétide Türkistandiki weziyet heqqide tepsili melumatlarni bermekte idi.

Weten’ge qaytip kitishingizni Exmet na’imdin uqqan idim. Sizge aq

yol tileymen. … jemiyet ezaliridin Tashkentlik molla tewekkül

Türkistan Üchün Küreshler 252

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

abdullazade digen birsi Kabolgha qéchip keldi. «yéngi kapkaziye» zhorniligha öz ismi bilen Türkistan weziyitini tonushturghan bir parche maqale iwertken iken. Shuningdek yene bu yerge kelgen Semerqentlik mujahit re’isliridin biri bolghan hemraqulbegdin uqushimizche, xelqimizning rohiy haliti intayin üstün bolup, jemiyet mewjutluqini saqlap kiliwatqan bolup, yene bezi yerlerde qolidin kélishiche pa’aliyet qilip kelmekte iken. Shundaqtimu ular bilen munasiwet tiklesh bekla qiyinliship kitiwatidu. Bu künlerde chéka teripidin péyigha chüshüsh heriketliri künsayin kücheytilmekte bolup, ikki-üch kishi ottursida bolup ötken geplermu sirtqa yéyilip ketmekte iken. …

Türkistandiki Munewwerler arisidimu Moskwada bilim alghanlarni

ziyaliy deydighan, Gérmaniyide yaki Türkiyide oqup kelgenlerni bolsa ziyandashlar dep teriplishidighan adet barliqqa kelmekte iken. Shundaq bolghachqa, sizmu weten’ge qaytip barghiningizda eger sizni öz ixtiyaringizgha qoyup bireliginide öz ishliringiz bilen shoghullinalishingiz mumkin. Emma sizmu chet’eldin kelgenlikingiz, desliwide Türkiyilik pashalar bilen munasiwet baghlighanliqingiz hemde Gérmaniyide uzun mezgil turghanliqingizdek jinayetler bilen qarilinishingiz mumkin. Shundaq bolishigha qarimay, komunizm idiyisige boy sun’ghan qiyapetke kiriwélip, imkaniyet yar berginiche öz yolingiz üchün heriket qilishqa mejborsiz.

Zeki Welidi xétining ikkinchi qismida Muradining weten’ge qaytip

barghinidin kéyin qilidighan ishining basquchlirini körsitip bérishke ayrighan bolup, u yerde qandaq pa’aliyet qilishi kérekliki heqqide yol körsitip bermekte idi. Muradiy, jemiyetning milliy sotsyalizmchilar gurohigha, yeni erk gurohi teripige mensüp birsi idi:

Weten’ge qaytip barghan haman qilishqa tigishlik ishliringiz

munular bolishi kérek: heqiqiy pidakar, inqilapchi we teshkillesh iqtidarigha ige yoldashlirimizdin birsini intayin éhtiyat bilen tallap alghiningizdin kéyin, barliq ishlarni uning wastisi bilen ishleng. Qazaqlardin dinshe, özbeklerdin Buxaraliq Welijan ömerxanow qataridiki ishenchlik dostlirimiz bar. Ular bilen munasiwet baghlang.

Türkistan Üchün Küreshler 253

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Emma bu dostlirimiz bilen bolghan körüshüshlerni siz özingiz biwaste orunlashturmay, yoqurida diginimdek wastichilar arqiliq ishqa ashurung. Hetta siz ularning nime ishlar bilen shoghullinip yürgenlikidin xewiringiz bolmisimu boliwiridu. Her bir sheherdin munasiwet qilidighan kishilerni tépip yéngidin bir teshkilat qurup chiqishingiz kérek. … yéngi jemiyetning mewjutliqidin kona jemiyet ezaliri xewer tapqinidimu, ular Türkistan teweside nime ishlar bilen shoghullinip yürgenlikinglardin xewiri bolmasliqi, ezalarmu bir-birsini tonimaydighan bolishi lazim. Chunki kona jemiyet ezalirining köp qismi Rusiye chékasi teripidin tonulup bolghan kishiler bolup, ularning her bir ish herikitimu nazaret qiliniwatqan bolishi choqum.

Teshkilat, yashlar arisida mexpi komititlarni teshkil qilip, mumkin

bolghiniche komunizm idiyisining tesirige uchurimasliqi üchün tedbir élinishi lazim. Xelqning iqtisadiy, siyasiy we ijtima’iy ehwalliri heqqide sirtqa melumat yollap turulishi lazim. … mumkin bolghinida chet’ellerge oqughuchi yaki tijaretchi qiyapitide adem chiqirip turushqa tirishish lazim.

Chetke xet iwertish, kitap yollash we pul yollash qataridiki ishlarda

Türkiye bilen Afghanistan elchilikliridin paydilinish kérek. Men Türkiye elchisi zati ependi bilen biwaste körüshtüm. U kishi bizge bu ishlarda yardem qilimen dep wede qildi.

Abdulwahap Muradi, Némis ayali bilen balisini élip 1927-yilining

kirishide Türkistan’gha qaytip baridu. Qughunchilar shehiridiki yéza’igilik tejribe tetqiqat yurtigha ishqa orunlashturulidu. Emma uning ishi uzun dawam qilmaydu. 1929-yilining dikabirida, Türkistan jeditchilikining awan’gartliridin biri bolghan Munewwer qari bilen birge qolgha élinidu. KGB arxipliridiki melumatlardin qarighanda, “Sowétler hakimiyitini aghdurush niyitide heriket qilghanliqi pash bolghan” Munewwer qari bilen uning 38 neper sebdishi üstidiki sotlash ishi derhal bashlitilidu. Bu guruppini pash qilghan muhemmet salixowichning tüwendikiche pash qilish matériyali k g b ning soraq xatirisige öz piti xatirlen’gen bolup, sotliniwatqan bu déloda pakit qilin’ghan:

Türkistan Üchün Küreshler 254

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Jeditchilar (tereqqiyperwerler) Türkistanda öktebir inqilawidin burun Rusiye burju’aziyisi bilen Türkistanda höküm süriwatqan qalaq fyodal küchlerge qarshi küresh qilidighanlarning heriketlendürgüchi küchi bolup otturgha chiqqan idi. Ular Rusiye burju’aziyisining jahan’girlik siyasitige ghezeplinip, ulargha qarshi küresh qilghan idi. Yerlik xelqning kona turmush adetliri bilen keynide qélishigha, bu keynide qalghanliqining aldini élish herikiti bilen shoghullanmighan dindarlargha qet’iy qarshi turghan idi. Qisqisi, jeditchilarning küresh qilidighan meqsetliri ichide fyodalizim bilen kona turmush eqIdilirini taziliwitish arqiliq, milliy burju’aziye dölitini qurup chiqish ghayisi bar idi. Bu heriketning dangliq kishiliri tüwendikilerdur: Munewwer qari, murat ghoja damolla, imam ghoja xelili, hasan qari, abdulla awlani, sharesol zunun, shahid isan, Mir beydi, abdulwahap Muradi we méjit qadir qatarliqlar.

Bu pash qilish matériyalida, jeditchilarning öktebir inqilawidin kéyin

bolshiwiklar tüzümige qarshi küreshni dawamlashturup kéliwatqanliqi üstide toxtilip kélip, jeditchilarning tüpki gherizining Sowét tüzümini aghdurup tashlashtin ibaret ikenlikini tekitlep körsetken. Shuningdek yene, abdulwahap Muradiyni jamal pasha bilen alaqilashqan hemde uning yardimini alghanliq jinayiti bilen qarilap körsitilgen. Bu dilo téz waqit ichIdila sotlinip, bezi ezalarni ölüm jazasigha höküm qilghan bolsa, yene bezilirini herxil yillar boyiche qamaq jazasigha höküm qilish yaki sürgün qilish jazaliri bilen jazalishidu.

(resim orni) Abdulwahap Muradi k g b teripidin qolgha élinishtin sel awal Némis

ayali marta we qizi putti bilen birge chüshken resimi. Tashkent, 1929-yili may. (Ehet Enjan arxiwidin)

Dilo échilip uzun ötmey, Muradiyning sebdashliridin bir qismimu

qolgha élinidu. Muradining ayali, érining nime guna qilghanliqini bilelmey axiri amalsizliqtin qizini élip Gérmaniyige qaytip kitishke mejbor bolidu. Bir yili, qolgha élin’ghinidin buyanqi uzun mezgilgiche nede solan’ghanliqini bilgili bolmighan Muradidin xewer kélidu. Muradiy, 1933-yilisi TMB ning meshhet shöbisige mexpi shekilde bir parche xet yollaydu. Muradi bu xétide, qolgha élin’ghandin kéyin bir mezgil Tashkent türmiside qamilip yatqanliqini, u yerde uchirashqan

Türkistan Üchün Küreshler 255

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bir munche kishilerning ehwali heqide melumatlar bérilgen. Sürgün qilin’ghan yerdin yézilghanliqi eskertilgen bu xetni rastinla Muradi özi yazghanmu yaki russiye k g b si iwertkenmu bilgili bolmidi. 1935-yilisi Afghanistan’gha panaliq tilep chiqqan perghaniliq nesirulla digen bir Türkistanliq, abdulwahap Muradini solowki sürgün lagirida körgenlikini éytidu.

Aliy mektep oqushini püttürüp 1928-yili Türkistan’gha qaytip

barghan ezim beg bérimjan bolsa, yurtigha qaytip uzun ötmeyla qolgha élinip sibiriyige sürgün qilinidu. Eslide bérimjanningmu Gérmaniyige oqushqa chiqishtin burunla Türkistan teweside qanat yéyiwatqan milliy azatliq küreshlirige aktipliq bilen qatniship kelgenliki hemmige melum idi. Zeki Welidi Toghan kündilik xatiriside milliy azatliq kürishi yillirida Tashkentke mexpi halda kelginide Qazaqistan pidagogika inistitutigha chüshkenlikini, bu yerde ezim beg bérimjan teripidin kütiwélin’ghanliqini yazghan. Bérlin’gha bérishtin burun bir mezgil «aq chöl» namida bir zhornalda ishligen idi. Zeki Welidi Yawrupada turiwatqan 1924~25-yillirida bérimjan bilen quyuq alaqe qilip kelgenliki melum. Bu munasiwetliri Sowét da’iriliri teripidin yéqindin küzitip kélin’gen. Bérimjan, wetinige qaytip barghinida héchqandaq bir xizmet bérilmey udul sürgün’ge yolliwétilidu. Uni 1937-yilidiki chong tazilashta öltüriwétilgenliki mölcherlenmekte.

Her türlük weqelerni bashtin köchürüp axiri Türkistan’gha qaytip

kétishke mejbor bolghan oqughuchilardin yene birsi bahawudun iminjan idi. U, fréyburgda uniwérsititta oqughan bolup, Gérmaniyidiki teshkillinish ishlirining héchqaysisigha arlashmighanliqigha qarimay, 1928-yilisi wezipe bilen kelgen idiyiwiy tazilash guruppisidikiler teripidin qaytip kétishi telep qilindi. Chunki uning dadisi imnjan mextum, burunqi Buxara qazi kalanning küy’oghli bolup, jeditchilar bilen yéqin munasiwiti bar idi. Milliy azatliq kürishi yillirida Zeki Welidi bashchiliqidiki jeditchilargha köpligen yardemlerni bergen idi. Bolshiwiklarning közide jinayi tarixqa ige birsi dep qaralghachqa, 1928-yili qolgha élinip Tashkentke keltürilidu. Shöbhisizki, Gérmaniyide oqup kelgen oghlimu bu jazadin nésiwini alidu. Uniwérsititni püttirelishi üchün yene 3 yili qalghan bahawudun, éghir bésimlar netijiside Gérmaniyide qalalmaydighanliqini bilip, t b m ning yardem qilishi arqiliq Warshawagha baridu. Emma u yerdimu

Türkistan Üchün Küreshler 256

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

oqushini dawamlashtUralmay 1929-yilisi wetinige qaytip kélishke mejbor bolidu. Buninggha oxshighan ehwalda qalghan yene bir oqughuchi miditsina oqughuchisi amanulla nesirulla oghli idi. U, Buxara jumhuriyitining qurulushida wezipe ötigen jeditchilardin birsi bolghan begjanning tuqqini idi. Idiyiwiy tazilash guruppisidikilerning teliwige bina’en oqushini püttürmey turupla Türkistan’gha qaytip kélishke mejbor bolghan idi. Her ikkila oqughuchi yurtida qalghan a’ililirige sélin’ghan éghir bésimlar tesiride Sowét ittipaqigha qaytishqa mejbur bolghanliqi melum.

Türkistan’gha öz arzusi boyiche qaytishni telep qilghan, emma

bekla paji’elik weqelerdin kéyin yurtigha qaytip kétishke mejbor bolghan yene bir oquchi bolsa settar jappar idi. Settar, Bérlindiki Sowét xizmetchiliri bilen bolghan munasiwetliri sewibidin dostliri teripidin bolshéwik ishpiyoni dep tonulghan idi. Eslide u Gérmaniyige kelgen deslepki yilidin bashlapla intayin aktip ishligen birsi idi. Parische biletti, edebiyatqa bekla qiziqatti. Toluq ottura mektepni püttürginidin kéyin Bérlin uniwérsititining ximiye pakoltitigha kiridu. 1927-yilisi salih muhemmet bilen nesiridin shir’Exmet oghli isimlik dostliri bilen birge yazliq tetil üchün Türkistan’gha qaytqan idi. Tetil tügigendin kéyin yalghuz settar japparla oqushqa qaytip baralighan bolup, qalghan ikki sawaghdishi oqushqa qaytishigha ruxset bérilmeydu. Bu weqe settar jappardin gumanlinishqa bahane bolup béridu. Ras digendek oqughuchilardin Exmetjan Ibrahim 1927-yilisIdila Zeki Welidige yazghan bir parche xétide, sawaghdashliri settar jappar bar yerde gep qilishtin ensirishidighanliqini, uning ‘qizil’ ikenliki heqqide sawaghdashliri arisida gep tarqilip yürgenlikini tilgha alghan idi. Bu ehwallargha qarimay oqushini dawamlashturghan settar jappar meyli Némislar bilen bolsun yaki muhajir yitekchiler bilen bolsun yéqin munasiwet tiklep kéliwatqanlighi hemmige melum idi. Zeki Welidining bir parche maqalisini Némischigha terjime qilip «déutch rundschaw» zhornilida élan qildurghan idi. Mustapa Choqay oghligha yazghan bir parche xétide «das stat» namliq bir gézitta bexder isimlik bir dosti barliqini, uning bilen birge Türkistan’gha munasiwetlik maqalilar yazghanliqini, Choqay oghli telep qilsa uningmu maqalilirini Némischigha terjime qilip basturup bireleydighanliqini iytqan idi. Jappar, yazghan maqaliliride musté’ar digen texellus qollan’ghan idi. U yazghan xétige qarighanda, 1929-

Türkistan Üchün Küreshler 257

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yilisi dölet teminati toxtitiwitilgen bolup, gérman dostliridin qerz élip turmishini qamdap kétiwatqanliqini yazghan idi. Ene shundaq qiyinchiliqlargha qarimay alahide aktip ijtima’iy pa’aliyet qilip yürgen bolsimu yenila Bérlindiki Sowét mes’olliri bilen munasiwet qilip kiliwatqanliqi uninggha bolghan gumanlarni téximu kücheytip bermekte idi. Chunki qalghan oqughuchilar Sowét terep emeldarliri bilen bolghan munasiwetlirini imkaniyetning bariche eng tüwen derijige chüshürüshke tirishatti.

Del shu peytte otturgha chiqqan bashqa bir oqughuchigha

munasiwetlik bir ish, settar jappar mesilisini téximu kücheytiwetken idi. Oqughuchilardin efdal abdusa’id, paspor mudditini uzartquzushni bahane qilip Bérlindiki Sowét bash elchixanisigha chaqirilip, uninggha para bérip jasusluq qilip bérishini teklip qilidu. Abdusa’id bu teklipni qet’i ret qilipla qalmay, elchixanidin chiqip bu ishni dostlirigha sözlep béridu. Efdal abdusa’idqa munasiwetlik bu ish awal Fransiye géziti «lé matin» da élan qilinidu; Andin kéyin «das 12 uhrblat», «déutch zéytung» we «kréuzzéytung» qataridiki Némische gézitlarda élan qilinidu. Bu weqening resmiy bir siyasiy mesilige aylinip kétishi sewebidin, Sowét hökümiti efdal abdusa’idqa jasusluq qilip bérish heqqide teklip bergen elchixanining chéka mes’oli mixayléwskini Moskwagha qayturup kétishke mejbor bolidu.

Dostliri teripidin chetke qéqilghan settar japparning rohi haliti

barghansiri nacharlishishqa bashlaydu. Bu ehwal Mustapa Choqay oghligha yazghan xetliride éniq ipadilinip turatti:

Dostlirimningmu, sizningmu méni isteshliringiz aziyip ketti. Bezi

sebdashlirimning méni ‘bolshéwik ishpyoni’ dep töhmet qilghanliqidin xewer taptim. Liwimni chishlidim, közlirimdin ot chiqip ketti. … méning béshimgha kelgen bu dertlerni bashqa bir Türkistanliqning béshigha keltürmigeysen xudayim, … ghériplikimge qoshulup yene bu türdiki töhmetler, … Bérlin dölet kütüpxanisining bir zhornilida Gérmaniyidiki russiyelik azatliq küreshchiliri üchün ‘öz ichide chil börilerdek bir-birsige ésilghan yawayilar’ digendek bir nerse oqughan idim. Künlerning biride heqiqi ehwallarni chüshinidighan bir Türkistanliq otturgha chiqip bizni uningdinmu ashurup teswirlishi mumkin. … heqiqet bir küni choqum otturgha chiqidu.

Türkistan Üchün Küreshler 258

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

U yene bu xétige qoshup iwertken «dostlirimgha» digen shiéri bilen

barliq sawaghdashlirigha murajet qilmaqta idi: Qarindash bilip söygenlerim, Shübhe ichire baqti menge, Baxitsiz qara shu künlerim, Ölüm öte yiqar menge. Yersiz heqsiz qaralandim, Shu üyetsiz yurtdashlarden, Yürek ichre yaralandim, Chirkin quruq töhmetlerden. Ehwal tüzitishke bolmaydighan derijige bérip yetken idi. Settar

jappar 1931-yilining béshida Türkistan’gha qaytip kétishke mejbor bolidu. Qaytip barghinidin kéyin desliwide Orta Asiya Döletlik Miditsina Inistitutining Ximiye Bölümide ishleydu. 1935-yilisi inistitut mudürlikige teyinlinidu. U ylliri én’gilisning «tebi’et di’aliktikisi» digen kitawi bilen bir qisim Némische ximiye kitaplirini özbekchige terjime qilidu. 1938-yili 8-yaniwar basturush herikitide qolgha élinidu. Deslepki soraqlarda üstige artqan héch bir jinayetni qobul qilmighan settar jappar, yigirme bir ay dawam qilghan soraqlardin kéyin, 1930~31-yillirida tashpolat, arslan subutay, abdulmalik jan digendek texelluslarda besh parche maqale élan qilghanliqini étirap qilidu. «déutch allémagn zéytung» da chiqqan «Türkistan ayalleri» we yene bir Némische zhornalda élan qilin’ghan «paxta üchün küresh» digen témilardiki maqalilirida Sowétlerge qarshi pikirlirini otturigha qoyghanliqini qobul qilishqa mejbor bolidu. 1938-yilining 9-öktebir künisi 10 yilliq qamaq jazasigha mehküm qilin’ghan settar jappar heqqide ta bügün’giche héchqandaq bir xewer alghili bolmidi.

Yurtigha qaytip ketken barliq oqughuchilar, Türkistanliq ziyalilar

bilen oxshash teghdirge düch kélidu. Bu oqughuchilar 1937~1938-yilliri stalin teripidin bashlitilghan chong tazilash herikiti jeryanida, ularni chet döletlerge oqushqa iwertken peyzulla ghojayéw bilen turar rizqulowgha oxshash yitekchiler bilen birge qolgha alidu. Shtutgart

Türkistan Üchün Küreshler 259

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yéza’igilik aliy mektiwide oquwatqan waqtida yazliq tetil qilip yurtigha bérip qaytip kilelmigen salih muhemmet, miditsina oqughuchisi xeyrinisa mijitxan qizi, peyzul shir’Exmet oghli we nesiridin shir’Exmet oghli, zeynep allashükriwa, ezimbek bérimjan, tölegen mömin, settar jappar, teMirbek hajibek oghli, abduraxman muhibbay oghli, tahir shakiri, biytilew we Sultan medqul qatarliq oqughuchilarning hemmisi Gérmaniye üchün jasusluq qiliwatqan kishiler, Sowét tüzümige qarshi küresh qilghanlar we Türkistan azatliq jemiyitige eza bolghan digendek bohtanlar bilen sotlinidu. Shöbhe yoqki, bu türdiki bohtanlarning héch qaysisi ulargha toghra kelmeytti. Türkistan milliy azatliq heriketlirige aktipliq bilen qatnashqan kishiler eslIdila yurtigha qaytmighan idi. Türkistan’gha qaytip kelgenlerdin yalghuz abdulwahap Muradi bilen ezim bek bérimjan ikkisila Türkistan azatliq jemiyiti qurultiyigha qatnashqanliqi melum. Meryem Sultanowa bilen settar jappar, k g b arxipliridin chiqirilghan soraq xatiriliride “bu jemiyetning ismini bilmeydighanliqlirini, bu isimni mushu soraq jeryanIdila birichi qétim anglawatqanliqi” xatirlen’gen. Sultan medqul bilen tölegen möminning 1924~1925-yillirida russiye komunistliri teripidin Gérmaniyide échilghan koruslargha qatniship kelgen oqughuchilar ikenliki melum. Bu oqughuchilarmu komunistik oqughuchilar teshkilatining ezasi bolghinigha qarimay tazilashtin qutulalmaydu.

Bu ademlerning hemmisi, uzun’gha sozulghan sotlinishlardin kéyin

s s s b aliy soti herbi bölümining qararigha asasen qamaq, sürgün yaki ölüm jazalirigha höküm qilin’ghan idi. Ularning nurghunlirining aqiwiti heqqide ta bügünki kün’giche héchqandaq bir melumat yoq. 1922-yilida zor ümid we arzular bilen bashlighan Gérmaniyige bérip oqush sepiri Sowét türmilirining namelum bulung-puchqaqlirining qarangghuluqlirida axirlishidu. 1959-yilisi, xéroshshow teripidin bashlitilghan déstalinizasyon dewriliride, bu kishilerning gunahsiz ikenliki élan qilinip, ularning inawitini eslige keltürüsh qarari chiqidu. Shundaq qilip, her türlük xeterliklerni köz aldigha keltürüp turup yurtigha xizmet qilish üchün qaytip kelgen bu yashlardin bu dunyada saqlinip qalghan nerse a’ililirige bérilgen birer waraqtin gunahsizliqini körsitidighan uxturush bolup qaldi.

Türkistan Üchün Küreshler 260

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu oqughuchilarning ichide, sürgün yaki qamaq jazalirigha berdashliq bérip saq qalalighan birdin bir adem meryem Sultanowa idi. Darmstadt shehiride oqughan Sultanowa, 1928-yilisi Türkistan’gha qaytip kelgen idi. Bir mezgil qizlar mektiwining mudirelik wezipisini ötigendin kéyin, komunist partiyisining neshir epkari bolghan «gülistan» zhornilida ishleydu. Bu jeryanda toy qilip ikki perzentlik bolghan idi. 1937-yilisi fashizimperes, Gérmaniye ishpiyoni digendek jinayetler bilen qolgha élin’ghan idi. Sot qilinip 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinidu. 1947-yilisi qamaq jazasini tügitip yurti xarezmge qaytip kélidu. Ikki yil ötmeyla qaytidin qolgha élinip, sibiriyining krasnowyarsk rayonigha sürgün qilinidu. Stalin ölgendin kéyin, 1954-yili, sürgündin tirik qaytip kileleydu. 1957-yilisi qaytidin sotlinip gunahsiz dep élan qilinidu.

Yurtigha qaytip ketmigenler 1930-yilisi Özbekistan aliy sot mehkimisining bashliqi sadulla

qasimop bilen töt neper sebdishini milletchilerge yardem qilghan digen jinayet bilen qolgha alghandin kéyin, Munewwer qarinimu öz ichige alghan nurghunlighan Türkistanliq ziyaliyliri bu guruppa bilen munasiwiti bar dégen bohtan bilen qolgha élin’ghan idi. Bularning ichide abduwahap Muradi bilen Istanbul darilfonunini püttürüp oqutquchiliq qilish üchün yurtigha qaytip kelgen ishanbegke oxshash oqughuchilarmu bar idi. Bu oqughuchilarning béshigha kelgenler Gérmaniye bilen Türkiyide bilim éliwatqan oqughuchilar üchün agahlandurush signali bolup, yurtigha qaytip ketmeslik üchün sewebchi bolghan idi. EslIdila Gérmaniyide qalghan oqughuchilarning köpinchisi yawropada Türkistan milliy azadliq herikiti üchün qanat yayduruluwatqan pa’aliyetlerge qatniship kéliwatqanliqi üchün, Bérlinda turidighan Sowét mes’ul kishiliri teripidin nuqta qoyulup qara tizimlikke élinip bolghan idi. Bu oqughuchilardin Exmetjan Ibrahim (okay), mijitjan Ibrahim (okay), se’ideli ghoja (Enqere), Ibrahim arpixan (yarqin), (Ibrahim yarqin 1902-yilisi Tashkentte tughulghan. Deslepki oqushini usulu jedit mektiwide, ottura mektep oqushini gémnaziyide tamamlaydu. 1922-yilisi Türkiye arqiliq Gérmaniyige bérip, Bérlin aliy yéza’igilik mektiwige oqushqa kiridu. 1929-yilidin

Türkistan Üchün Küreshler 261

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bashlap yash Türkistanliqlar herikiti terkiwide yer alidu. 1930-yili Türkiyige kélip, Enqere uniwérsititi zo’ologiye téxnika kabidrasigha atsitant bolup kiridu. 1951-yilidin 1972-yiligha kelgiche bu kabidraning mudürlikini üstige alghan Ibrahim yarqin, 1995-yili Enqerede wapat bolidu. − aptorning izahati) Exmet na’im (öktem), Exmet shükür qatarliq kishiler 1930-yillarda Türkiyige bérip öz pa’aliyelirini dawamlashturidu. Exmetjan okay, mijitjan okay, se’ideli Enqere we Ibrahim yarqin qatarliqlar her qaysi Türkiye uniwérsititliride ilmiy tetqiqat pa’aliyetliri bilen shoghullinip profissorluq qilidu. Exmet na’im öktem uzun yil Türkiye köchmenler ittipaqining re’isi bolup xizmet qilidu. Exmet shükür bolsa her xil toluq ottura mekteplerde pelsepe oqutquchisi bolup xizmet qilidu.

(resim orni) Türkistan’gha qaytmighan oqughuchilardin bir qismi Olturghanlar (soldin onggha): efdal abdusa’it (wensürel), Ibrahim

aripxan (yarqin), sa’ide shir’Exmet qizi (oktay), Mustapa Choqay oghli, mejididin delil, Exmetjan Ibrahim (okay). Öre turghanlar: se’id eli ghoja (Enqere), Exmet na’im (öktem), abduwahap isaq oghli (oktay), sabir Ibrahim (Türkistanli). Bérlin, charlotténburg-1930-yili (Ehet Enjan arxiwidin)

Abduwahap isaq oghli (oktay) (abdul wahap oktay 1904-yili

Tashkentte tughulghan. 1917~22-yillarda Ezerbeyjanda oquydu, uningdin kéyin Gérmaniyige baridu. Heydelbérgte miditsina pakoltitini püttüridu. Darmatadta ishlep yürginide yash Türkistan zhornilida ishlesh üchün Bérlin’gha yötkilip, u yerde 10 yil etirapida bu zhornalni bashquridu. 1934-yili özige oxshash Türkistandin kelgen oqughuchilardin biri bolghan sa’ide shir’Exmet qizi bilen toy qilidu. 1939-yilisi Türkiyige kélip, haseki doxturxanisida tughut bölümining mutexessisi bolup ishleydu. 1950-yilidin bashlap tahir chaghatay bilen birliship yash Türkistnliqlar neshriyatini bashquridu, memtimin bughra bilen birge Türkistan zhornilini chiqiridu. 1968-yili 12-iyolda Istanbulda wapat bolidu. − aptorning izahati) bilen tahir shakir (chaghatay) (tahir chaghatay 1902-yilisi Tashkentte tughulghan. Bashlan’ghuch we orta mektepni Tashkenttiki usulu jedit mektiwide oquydu. Uningdin kéyinki oqushini ufa we Ezerbeyjandiki mu’allim mektiwide dawamlashturidu. 1922-yilining küz aylirida Gérmaniyige oqushqa iwertilgen

Türkistan Üchün Küreshler 262

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

oqughuchilar bilen birge Gérmaniyige baridu. Heydélbérg uniwérsititining pelsepe-sotsyalogiye kesipini püttürgen chaghatay, yash Türkistanliqlar herikitige qatnishidu. 1931-yilisi Idil Ural herikiti yitekchiliridin biri bolghan ayaz isaqining qizi sa’adet isaqi bilen toy qilip, 1939-yili Türkiyige kéliwalidu. Bir mezgil zira’et bankisida mushawir bolup ishligendin kéyin, 1948-yilisi Enqere uniwérsititi til we tarix-joghrapiye pakoltitining oqutush hey’et ezaliqigha teyinlinidu. 1972-yilisi sotsyalogiye kabidra bashliqi bolup teyinlen’gen chaghatay, 1984-yili bursada wapat bolidu. − aptorning izahati) qatarliq oqughuchilar, 1929-yilidin bashlapla Mustapa Choqay oghli bilen birge yash Türkistan zhornilini chiqirishqa kirishken idi. Sabir Ibrahim (Türkistanli) we abdul wahap oktayning ayali sa’ide shir’Exmet qizi (oktay) mu bu guruppida idi. Ikkinchi dunya urushigha kelgiche bolghan ariliqta pa’aliyetlirini Gérmaniyide dawamlashturup kelgen bu kishiler, kéyin Türkiyige bériwalidu. Tahir chaghatay, Enqere uniwérsititide profissor bolghan, abdul wahap oktay bolsa Istanbulda ayallar késellikler we tughut bilen munasiwetlik késellikler mutexessisi bolup haseki doxturxanisida ishleydu. Zehra qosh’ay isimlik yene bir oqughuchi bolsa, heydélbérg miditsina pakoltitini püttürginidin kéyin Türkistan’gha qaytip ketmey shtutgartta qélip doxturluq qilmaqta idi. Epsuski, mektep püttürüp uzun ötmeyla éghir bir késéllikke giriptar bolup, 1931-yilisi Gérmaniyide wapat bolidu.

Yighip éytqanda, Türkistan’gha qaytip ketmey Gérmaniyide turup

qalghan oqughuchilarning hemmisi dégidek 1930-yillardin bashlap Yawrupadin ayrilip Türkiyige kéliwalghan idi. 1922-yilisi Gérmaniyige iwertilgen oqughuchilardin birsi bolghan Weli Qéyumxan Bérlin yéza’igilik mektiwini püttürgendi kéyin Gérmaniyide turup qélip, ikkinchi dunya urushi mezgilliride Türkistanliqlarning chet’eldiki küreshlirige munasiwetlik intayin muhim adem bolup otturgha chiqidu. Buxaraliq oqughuchilargha mes’ol qilip iwertilgen, 1922~31-yillar ichide oqughuchilar bilen Sowét terep ottursidiki munasiwetlerni saqlashqa tiriship kelgen alimjan idrismu Sowétler ittipaqigha qaytip ketmey Gérmaniyide turup qalghan idi. Kéyin Gérmaniyide hökümet xizmitige kirgen idris, urush axirlishishtin burun win’giriyige kétip shu yerde wapat bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 263

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Siyasiy merkez: Türkiye

… bizge “bu silerning ishinglar emes” diyishke héchkimning heqqi

yoq. Yaq, bu ishlar bizningmu qilidighan ishimiz, shuningdek bu bizning milliy menpetimizdur. Chunki Türkiye milliy inqilawining otturgha qoyghan ‘milliy azatliq’ ghayisi bizningmu ghayimizdur. …

-- Mustapa Choqay oghlining bir maqalisidin élindi. 1934 Türkiye, tarixtin buyan dunya Türkliri üchünmu öz yurt, ikkinchi

weten bolup kelmekte idi. Meyli Osmanli dewride yaki jumhuriyet yillirida bolsun, herqandaq bir seweptin wetinidin ayrilghan Türkler til, din we medeniy perqlerge düch kelmesliki üchün Türkiyini panaliq yéri dep qarap kelgen. Bolupmu 19-esirning axirlirida yüz bergen Qirim urushi bilen uning keynidin partilighan 93-yil urushi, 20-esirning béshida yüz bergen balqan urushi bilen birinchi dunya urushi, burunqi Osmanli téritoriyiliride yashaydighan Türklerning zor kölemlik köchüshini keltürüp chiqarghan idi.

CharRusiye aghdurulup uning ornigha dessigen Sowétler

ittipaqining qurulush yillirida bolsa yene bashqiche bir köchüsh weqesi yüz béridu. 1917-yilqi bolshéwiklar inqilawidin kéyin musteqilliqini yaki aptonomiyilirini élan qilghan Türki xelqler yashaydighan rayonlar Sowétler teripidin ishghal qilinishigha egiship, Sowétlerge qarshi musteqilliq kürüshige atlan’ghan kishiler dölitidin qéchip chiqishqa mejbor bolghan idi. Bu weqelerde, nöwet bilen Ezerbeyjanliq, shimaliy kapkaziyilik, Qirimliq, Idil Uralliq we Türkistanliq yitekchiler udul yaki wastiliq yollar boyiche Türkiyige qarap qéchishqa bashlighan idi. Yawrupagha bériwalghan bir qisim inqilapchilarmu milliy dölet qurush üchün tirishiwatqan yash Türkiye jumhuriyiti rehberliri teripidin wetinige teklip qilin’ghan idi. Netijide, 1920-yilarning otturlirigha kelginide, Türkiye jumhuriyiti tashqi Türk muhajirliri teripidin qurulghan teshkilatlar bilen qanat yaydurup kéliwatqan pa’aliyetlirining merkizige aylan’ghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 264

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkiyige kéliwalghan muhajir yitekchilirining hemmisila dégidek Sowétler ittipaqi tewesidiki rayonlardin kelgen bolup, Türkiyini merkez qilghan halda qanat yaydurmaqchi bolghan siyasiy küreshlirining birdin bir meqsiti wetinining musteqilliqini ishqa ashurush idi. Ularning bu ghayiliri Sowétler ittipaqning parchilinishi netijisIdila andin ishqa ashidighan bir ghaye idi. Yene bir tereptin, Türkiye jumhuriyiti bilen Sowétler ittipaqi ottursida 1921-yilining 16-mart künisi imzalan’ghan Moskwa shertnamisi, her ikkila terep bir-birsige qarshi qanat yaydurulidighan herqandaq pa’aliyetlerge yol qoyushmasliq heqqide kilishimge kélishken idi. Bu shertnamining 8-maddisida munular yézilghan idi:

Her ikki terep, öz teWeligide, yene bir döletning hemmisige yaki bir

qismigha hökmüranliq qilishni telep qilidighan herqandaq bir teshkilat qurulushigha, panaliq teliwide bolishigha ruxset qilmaydighanliqini bildüridu. … Türkiye bilen Rusiye, kapkaziye jumhuriyetliri üchünmu kilishim asaslirigha emel qilish sherti bilen oxshash shertke emel qilidighanliqlirini bildüridu.

Sowétler ittipaqi bu yerde Ezerbeyjan, shimaliy kapkaziye, Qirim,

Idil Ural we Türkistan digendek yerlerdin Türkiyige muhajir bolup kelgen siyasiy xadimlarning qiliwatqan pa’aliyetlrini közde tutmaqta idi. Buninggha nisbeten Mustapa Kamal Türkiyisining közde tutiwatqini Ermeniye bilen groziyige oxshash Sowét jumhuriyetliridin kélishi éhtimal bolghan telepler bilen birge, Türkiyidin chiqip kitip öz pa’aliyetlirini moskiwada turup qanat yaydurup kéiwatqan itihat we tereqqi yitekchiliridin kélidighan xewipler idi.

Türkiye yéngidin bir dölet qurushqa tirishiwatqan, Sowétler ittipaqi

bolsa memliket da’irisi boyiche öz hakimiyitini saqlap qélish üchün tirishiwatqan bir weziyette, bundaq ishlar muqerrer bir telep hisaplinatti. Emma emelde bu shertlerge emel qilmay kéliwatqanliqimu körülmekte idi. Sowétler ittipaqi, Moskwa shertnamisida otturgha qoyulghan bu shertlerge qarimay, ittihat we tereqqiy yitekchilirini zapas küch ornida tutushni dawamlashturup kelgen bolup, Türkiye jumhuriyitimu dölitige qéchip kelgen siyasiy musapirlargha qarita héch bolmighanda tunji yillarda bolsimu héch bir qiyinchiliq peyda qilmighan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 265

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Musapir Türk yitekchiliri Türkiyide Muhajirdiki siyasiy xadimlarning Türkiyige kélip siyasiy pa’aliyet

qilishi u yillardikila bir ish emes idi. Ittihat we tereqqiy dewiri bolghan 1908-yillirIdila dangliq bir munche kapkaziyilikning qatnishishida kéyinki yillarda ismini shimaliy kapkaziye jemiyiti dégen’ge özgertidighan cherkez ittihat we te’awün jemiyiti deydighan bir jemiyet qurulghan idi. (cherkez ittihat we te’awün jemiyiti qurghuchiliri ichide maréshal merted abdulla pasha, marishal berzeg Zeki pasha, yazghuchi Exmet midhat ependi, Ghazi muhemmet shamil pasha <Imam shamilning oghli> qataridiki dangliq kishilermu bar idi. − aptorning izahati) yene bir mezgil waqit ötkendin kéyin yene kapkaz té’ali jemiyiti qurulup pa’aliyet qilishqa bashlaydu. Bu jemiyetler 1914-yilisi kapkaziyilikler neshri ma’arif jemiyiti, 1918-yilisi cherkez ayallar te’awün jemiyiti we axirida 1920-yiligha kelginide kapkaz te’ali jemiyitimu bu sepke qoshulghan idi.

Sowét inqilawidin kéyinki mezgillerde Türkiyige tünji bolup kelgen

yitekchilerdin birsi Ezerbeyjan jumhur re’isi we musawat herikitining re’isi mehemmet imin resulzade idi. Ezerbeyjanning ishghal qilinishidin kéyin Moskwagha yalap kétilgen resulzade, 1922-yili ichide nazaret astigha élin’ghan yerdin qéchip finlandiye arqiliq Türkiyige qéchip bériwalghan idi. Qirim Türklirining yitekchiliridin biri bolghan jappar siyit Exmet (Qirim’er) 1920-yillirining kirishide Türkiyige kéliwalghan yene bir musapir yitekchilirididin birsi idi. Kapkaziylik yitekchilerdin se’id shamil bilen Sultan qélich gérey bolsa, shimaliy kapkaziyide bashlatqan qozghilang herikiti ongushsizliqqa uchurighandin kéyin Groziye arqiliq Türkiyige kiriwalghan idi. Türkistanliq yitekchilerdin Osman ghoja oghli Afghanistanda Türkistan milliy musteqilliq üchün qanat yaydurghan herikiti ongushsizliqqa uchurighinidin kéyin, 1924-yili Türkiyige kéliwélip Istanbulda olturaqlashqan idi. Ezerbeyjan jumhuriyiti aghduriwitilgendin kéyin jenubiy Ezerbeyjan’gha bérip enzeli shehiride pa’aliyitini dawam qildurup kelgen Mirza balimu 1927-yili Türkiyige kéliwélip musapir yitekchiler sépige qoshulghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 266

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Musapir yitekchilirini Türkiyige yüzlendürüshige sewep bolghan

yene bir amil, rehberlik üstidiki hemdulla suphi (tengri öwer) bilen riza nur qataridiki milletchilerning Yawrupadiki musapir Türki ziyaliylirini hemde bashqa Türki yitekchilirini Türkiyige yighish siyasiti idi. Bu türdiki ishlarning netijiside Türkistanliq azatliq jemiyitining re’isi Zeki Welidi (Toghan), Idil Ural herikiti yitekchiliridin ayaz isaqi we fu’at toqtar Bérlindin, sorbonda oqutush hey’itining ezasi bolghan sadiri meqsudi (arsal) Parizhdin kélip, 1925-yili ichide Türkiyige yighilidu. Bularning ichide sadiri mexsudi, fu’at toqtar, abdulla battal taymas qataridiki kishiler jumhuriyet Türkiyisi ularni her türlük wezipilerge qoyup ishletkechke, siyasiy pa’aliyetliridin ayrilip qalidu. Buninggha nisbeten burun öz teWeliridiki siyasiy weziyet tereqqiyati jeryanida aktip rol oynighan mehemmet imin resulzade, Zeki Welidi, Osman ghoja oghli, ayaz is’haqi, se’id shamil we jappar siyit Exmet qataridiki yitekchilerni siyasiy pa’aliyetlerdin yIraqlashturush mumkin emes idi. Shunga ular waqitni ching tutup derhal siyasiy teshkil qurush ishigha tutush qilidu.

Musapirdiki Türklerning awazi: «yéngi kapkaziye» Resulzade yitekchiligidiki musawatchi xadimlarning Türkiyige

kélishi bilen teng, barliq kapkaziyilik musapirlar bir yerge yighilip bir mejmu’e etirapigha jem bolushni teqezzar qilmaqta idi. Ularning birlikte tirishchanliq körsitishi netijiside, 1923-yilining 26-sintebiride «yéngi kapkaziye» mejmu’esining tunji sani chiqidu. Kapkaz te’ali jemiyiti qurghuchiliridin daghistanliq bir dini alim bolghan siyit tahir el hüseyini ependi, mejmu’ening igisi we öz waqtida mes’ol mudiri bolghan idi. 16 betlik bu zhornal 15 künde bir san chiqirilatti. Mezmon jehette Ezerbeyjan we shimaliy kapkaziye qatarliq russiyige mehküm qilin’ghan milletlerning mesililirini otturgha qoyushni asasi meqset qilatti. Yazghuchiliri musawatchi yitekchi muhemmet imin resulzade bashliq ezeri we shimaliy kapkaziyelik siyasiy musapirlardin teshkil tapmaqta idi.

Türkistan Üchün Küreshler 267

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1924-yilining 27-april künisi Istanbulda mexpiy yighin chaqirghan musawatchilar, «Ezerbeyjan milliy merkizi» namida bir teshkilat qurup, bu merkezni töt yil burunqi Sowétler ittipaqi teripidin aghdurup tashlan’ghan Ezerbeyjan milliy hökümitining sürgündiki dawami dep élan qilidu. Yene shu yilisi bashqa bir hadise otturgha chiqidu. Ezerilerdin xüsrew Sultanzade, a. Sheyxul’islamzade bilen abdul eli eMirjan, groziyiliklerdin m. Tsétérélli, d. Wachnadzé we a. Assatiyani, shimaliy kapkaziyiliklerdin w. Jabaghi, elixan qanteMir we a. Namitok qatarliq siyasetchiler Istanbulda bir yerge yighilip «kapkaziye musteqilliq komititi» ni qurup chiqidu. (yene shu waqitlarda Parizhda kapkaziye jumhuriyetliri wekiller ümekliri re’isliri, kapkaziye da’imiy komissyoni namida bir yerge yighilip rusiyining groziyide partilighan bir heriketni basturushigha naraziliq bildürüsh yüzisidin bir parche doklat élan qilghan idi. Herxil menbeler bu komissiye bilen Istanbulda qurulghan kapkaziye musteqilliq komititini bir birsige arilashturiwetken. − aptorning izahati) komitit qararlirida kapkaziyilik siyasetchilerning kapkaziyidiki musteqilliq kürishini ghelibilik tamamlash, kapkaziyini azat qilip konfidratsiye asasigha tayan’ghan bir rehberlik guruppisi teshkil qilishtin qet’iy yanmaydighanliqi ipadilen’gen bolup, bu meqsette qanat yaydurulidighan pa’aliyetlerning biwaste kapkaziyege qoshna bolghan Türkiyide teyyarlinidighanliqi tekitlen’gen idi. Komitit qurghuchilirining qarishiche, Türkiye kapkaziyige qoshna bir dölet hisaplinatti. Türkiye, kapkaziye xelqliri bilen tarixiy, milliy we diniy ortaqliqlargha ige bir dölet dep qaralghachqa, Türkiye kelgüsidiki kapkaziye üchün hel qilghuch rol oyniyalaydighan bir dölet hisaplinatti.

Türkiye jumhuriyitining deslepki yilliri ichki-tashqi jehetlerde éghir

qiyinchiliqlargha düch kelgen yillar idi. 1924-yilining noyabir éyida tereqqiyperwer jumhuriyet pirqisi teshkillik shekilde öktichi pa’aliyetler bilen otturgha chiqqan bolup, 1925-yilining kirishide Sherqiy jenopta bashlighan sheyix se’it isiyani sewebidin teqriri sükün qanuni chiqirilip herbiy halet élan qilinip, musteqilliq sot mehkimiliri qurulidu. Izmir süyiqesti sewebidin tereqqiperwer jumhuriyet pirqisining tarqitiwétilishi bilen birge bashlighan keng kölemlik qolgha élishlar, siyasiy musapirlar teshkilatlirining pa’aliyetlirinimu zor derijide cheklimige uchuritip, ularning mutleq köp pa’aliyetlirini yer astigha köchürüshige sewep bolidu. Bu jeryanda yéngi kapkaziye zhornilining

Türkistan Üchün Küreshler 268

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

igisi bolghan seyit tahirni bash kiyim qanunigha ökti chiqqanliqini bahane qilip qolgha élip musteqilliq sot mehkimisige yollap béridu. Bu weqe seweplik mehemmet imin resulzade zhornalning ghojayini we bash muherriri bolidu.

Bu jeryanda daghistanliq musapirlardin bir général bilen

munasiwetlik yüz bergen yene bir weqe, bolupmu shimaliy kapkaziyilik xadimlar üstide küchlük eks tesir qozghaydu. Yeni, Sowétler ittipaqi inqilawidin kéyin daghistan herbiy bölüm bashliqi, herbi ishlar we ichki ishlar nazirliqliri, keynidin hökümet re’isi qataridiki wezipilerde bolghan général mika’il xelil, 1921-yilisi Türkiyige kélip olturaqliship qalghan idi. Siyasiy pa’aliyetlerge aktip qatniship ketmiginige qarimay 1925-yilisi yene bir kapkaziyilik esker Eysa ruhi pasha bilen birge qolgha élinip Enqere musteqilliq sot mehkimiside sotlinidu. Sotlan’ghan her ikkila pasha qoyup bérilgen bolsimu, bu qétimqi qolgha élish weqesi shimaliy kapkaziyilik siyasiy xadimlargha éghir zerbe bolup tuyulup, ularning siyasiy pa’aliyetlirige éghir bésim peyda qilidu. Türkiye ichki siyasitidiki bu tür özgirishler sewebidin 1924-yili Istanbulda qurulghan kapkaziye azatliq komititimu mergizini Parizhgha yetkep kétishke mejbur bolidu.

Yéngi kapkaziye zhornili 1927-yilighiche Türkiyidiki musapir Türk

siyasiy xadimlirining awazi bolushtek tarixiy bir wezipini üstige élip kelgen idi. Zhornalning 5-yilliqi munasiwiti bilen élan qilin’ghan maqalida körsitilginidek, Rusiye tehditige qarshi küresh noqtisida Türkistandin Ukra’inaghiche sozulghan uruslargha qul qilin’ghan barliq milletlerning siyasiy heriketlirige yardem qiliniwatqan, özlirige tewe teshwiqat qUralliri bolmighan Türkistanliqlar (yéngi kapkaziye zhorniligha milliy birlik herikiti ezaliridin Zeki Welidi Toghan, abduqadir inan, Mustapa Choqay oghli we Exmet na’im öktem qatarliq kishiler maqale bérip kelmekte idi. − aptorning izahati), Qirimliqlar, Idil Uralliqlarmu bu zhornalda özlirining köz qarashlirini otturgha qoyush pursitige érishken idi. Epsuski, yéngi kapkaziye zhornili 1927-yilining 29-sintebir künisi ekis tesir qozghaydighan neshriyatchiliq pa’aliyetliri bilen shoghullandi digen bahanini körsitip ministirlik orginining qarari bilen chekliwitilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 269

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan milliy ittipaq teshkilati yolida Zeki Welidi Toghan bilen Osman ghoja oghli qatarliq Türkistan

herikitining aldinqi qatardiki yitekchiliri Türkiyide turiwatqan bolghachqa, Türkistan azatliq jemiyitining asasi küchimu Türkiyige yötkelmekte idi. 1925~26-yilliri boyiche bu jemiyet, her qaysi ellerde turiwatqan Türkistanliq ziyaliylar ottursida bir hemkarliq munasiwiti tiklesh üchün küch chiqarmaqta idi. Bu heriketning aldinqi orundiki yitekchiliri bir tereptin siyasiy pa’aliyetliri üchün muwapiq bir muhit yaritishqa tiriship kelgen bolsa, yene bir tereptin öz turmushini retke séliwélish üchünmu tirishmaqta idi. Emma ular toluq tonushup bulalmighan bir dölettiki yép-yéngi bir muhitta bundaq bir hul salalishi bekla qiyin idi. Bolupmu iqtisadiy imkaniyetlerning yiterlik bolmasliqi, ezalar arisida omumiyüzlük bir ümitsizlikni peyda qiliwetken idi.

Zeki Welidi, doktor riza nurning yol méngishi netijiside ma’arip

ministirlikining neshriyat we terjime tetqiqat yurtigha ishqa orunlishidu. Emma xizmet ornining Enqerede bolishi uning siyasiy pa’aliyetler bilen shoghullinishigha muwapiq kelmeytti. Shu seweptin, u Enqerede bir mezgil ishligendin kéyin darilfunun’gha murajet qilip yürüp Istanbulgha yötkiliwalidu. Shundaq qilip Istanbul darilfunining tarix bölümige teyinlinip ilmiy tetqiqatchiliq xizmiti bilen shoghullinish imkanigha irishish bilenla qalmay, iqtisadiy qiyinchiliqlardinmu xélila qutulup qalghan idi. Buninggha oxshash purset fetqul qadir sulayman (abduqadir inan) üchünmu barliqqa kélip, umu darulfunun’gha asitant bolup kiriwalidu. Emma bundaq purset qalghan ezalargha nisip bolmaydu. Türkistan azatliq jemiyiti merkeziy komititi ezaliridin miyan puzruq, Türkistanda intayin dangliq bir yazghuchi idi. Türkiyige kelginidin kéyin muhitqa könelmey, maddiy qiyinchiliqlar sewebidin éghir rohiy bésim astida qalidu. Axiri Sowétler ittipaqigha qaytip kétish qararigha kélip, jemiyetke xa’inliq qilmaydighanliqi heqqide wede bérip, 1927-yilining bashlirida Türkistan’gha qaytip kétidu. Türkiyide turghan bir ziyalining öz ixtiyari bilen Sowét ittipaqigha qaytip bérishi, komunizm tüzümi üchün tépilmas bir teshwiqat bahanisi bolup béridighanliqi üchün u yerde qizghin kütiwélinip, uninggha ma’arip sépide xizmet béridu. Miyan puzruk salixow, Tashkent tajik tetqiqat yurti we Tashkent pidagogika inistitutida tajik tili boyiche oqutquchi bolup ishligen yilliri boyiche edebiyat saheside nurghunlighan ijadiy

Türkistan Üchün Küreshler 270

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

eserlerni yaritidu. Emma Türkistan milliy musteqilliq kürishige qatnashqan bir ziyalining stalin hakimiyitining nazaritidin saqlinalishi mumkin emes idi. Digendek 1937-yilisi bashlitilghan chong tazilash herikiti jeryanida qolgha élinip, chet’el jasusi we ijtima’iy tüzüm düshmini digen jinayetler bilen sotlinip jinayiy jazagha höküm qilinidu. Ikki yil ötkendin kéyin türmide wapat bolidu.

Türkistanliq yitekchilerning siyasiy pa’aliyiti üchün muwapiq

kélidighan muhit axturush ishliri dawam qiliwatqan künlerde Polsha yitekchilikide Promété herikiti bashlan’ghan idi. Polshaliq mes’ol kishiler Türkistan azatliq jemiyitiningmu bu teshkilat terkiwide orun élishini arzu qilatti. Bu meqset bilen Parizhda turiwatqan Yawrupada turushluq wekil Mustapa Choqay oghli bilen munasiwet baghlaydu. Bu jemiyet Promété teshkilatigha qoshulghinida her türlük teshwiqat pa’aliyetliri üchün yardemge érishelishi mumkin bolatti. Buninggha oxshash bir teklip Idil Ural Türklirining yitekchisi ayaz is’haqighimu kélidu. Teklipni qobul qilghan is’haqi, udul Warshawagha bérip makanliship Idil Ural musteqilliq herikitining bayanatchiliqini üstige alalaydighan bir zhornal chiqirish üchün teyyarliq ishlirigha kirishidu. 1926-yilining sintebir éyida Polsha parlamént wekilliridin biri bolghan xolowkow (Zeki Welidi Toghan kündilik xatirisida bu ademning ismini “xalujka” dep yazidu. Emma Promété teshkilatining qurulush ishlirigha yitekchilik qilghan bu qurultay wekilining ismi tadé’usz xolowkow idi. − aptorning izahati) Istanbulgha kélip, Türkistan azatliq jemiyitining re’isi Zeki Welidi bilen körüshidu. Welidi bu körüshüshler heqqide Mustapa Choqay oghligha iwertken xétide munularni yazmaqta idi:

Polsha parlamént wekili xalujka kelgen idi. … biz we jemiyet

heqqide su’allarni soridi. Jemiyet aktip pa’aliyetlerde bolalisa xoshal bolidighanliqini bildürdi. … pul bolghinida Parizhda fransuzche xewerler mejmu’esi, Istanbulda bolsa bir zhornal chiqiriwalalighan bolsaq bekla yaxshi ish bolghan bolatti. … qarighanda ular bizge iqtisadiy yardem qilishi mumkindek körünidu. … mehemmet imin resulzadimu ular bilen birge iken. Mustafa sizler bilen bir teshkilatning adimimu dep soridi.

1927-yilining béshida jemiyetning Gérmaniyidiki ezaliridin Türkistan

taliplar ittipaqining re’isi abdulwahap Muradi, uniwérsitittiki oqushini

Türkistan Üchün Küreshler 271

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

püttürüp Türkistan’gha qaytip kétish qararigha kelgen idi. Uningdin kéyinki yillarda qalghan oqughuchilarningmu qaytip kétishi kérek idi. Kelgüsi üchün bir pilan layihilep chiqish hemde qaytip kétidighan oqughuchilarning qaysi xil siyasiy pa’aliyetler bilen shoghullinishi kéreklikini belgilep chiqish meqsitide jemiyetning Yawrupadiki ezaliri fiwral éyida heydélbérg shehiride yighin chaqiridu.

Heydélbérg yighinining yighin xatiriliri, chet’eldiki Türkistanliq

ziyaliylarning Sowétler ittipaqidiki weziyetni qandaq bahAlashqanliqi hemde kelgüside nime ishlarni qilmaqchi bolghanliqini bilishimiz üchün muhim ehmiyetke ige idi. Yighin échilishida Mustapa Choqay oghli «Sowétler ittipaqi we uning hazirqi ichki siyasiti» digen mawzuluq bir doklat sunidu. Choqay oghlining qarishi boyiche, stalinchilarning hoquq tutup turishi Türkistan üchün téximu paydiliq bolatti. Chunki bundaq bolghinida ishchilar sinipining hakimiyet qarishi az-tula bolsimu yumshap, dölet bashqurush ishlirida déhqanlar sinipining tesir küchi kücheytiletti. Bundaq bir weziyette, ishchilar sinipi yétilip chiqmighan Türkistanning yéza tebiqiliri noqtisidin alghanda paydiliq bolishi mumkin idi. Buninggha nisbeten alghanda, zinowyéw bilen trotiski tereptarliri hakimiyet béshigha chiqiwalghinida, dunya inqilawi bilen shoghullinish ghayiliri bilen Sowét rusiyisini, buning bilen birge Türkistanni paji’elik künlerge muptala qilishi mumkin. Yawrupa ellirining pozitsiyiliri üstidimu toxtalghan Choqay oghli, Gérmaniye Sowétler hakimiyitige qarshi turmaydighanliqini, En’giliyilikler buninggha qarshi turidighanliqigha qarimay qet’iy türde birer emeliy heriket qollanmaydighanliqini tekitlep körsetken. Xulasilap éytqanda, Choqay oghlining qarishi boyiche Sowét hakimiyet sistémisi yene bir mezgil saqlinip turishi mumkin. Shundaq bolghachqa, Sowét teweside turiwatqan xadimlar hakimiyet kadirlirini yerlikleshtürüsh siyasiti üchün küch chiqirishi, chet’elde turiwatqan Türkistanliq xadimlar bolsa Türkistan mesilisini xelqaraliq sehnige élip chiqishqa tirishchanliq körsitishi shert idi.

Shu qétimliq yighinda élin’ghan qararlardin qarighanda Türkistan

jumhuriyetlirige qaytip baridighan oqughuchilarning asasliq wezipisi yerlikleshtürüsh siyasitini yolgha qoyush bolishi lazim idi. Yeni, memori kadirlar sépige, sana’et orunlirigha, tömür yol tarmaqlirigha, pochta télégraf idarilirige we eng muhimi ma’arip sahelirige yerlik

Türkistan Üchün Küreshler 272

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

xadimlarni jaylashturushni ishqa ashurush asasiy meqset qilinishi lazim idi. Bu qarashqa asasen yerlik xadimlar qobul qilidighan haletke keltürüsh üchün lazim bolidighan barliq ishlarni qilmaqchi bolishidu. Chet döletlerdin yurtigha qaytqan oqughuchilar bilen bolghan munasiwetke kapaletlik qilinishi, Ukra’inani asas qilghan Groziye, Ezerbeyjan qataridiki ellerge oqughuchi iwertish siyasiti her waqit tekitlinishi lazim idi.

Heydélbérg yighinida, Türkistan azatliq jemiyitining neshriyat orgini

ornida neshri qilinidighan mejmu’e mesilisimu otturigha qoyulghan idi. Yighin xatiriliride Mustapa Choqay oghli öz aldigha melum bir merkezdin mejmu’ege lazimliq bir yilliq chiqimni qamdiyalighidek yardem puli alalaydighanliqi, bezi pirinsiplargha qarimay ezeri qérindashlirimiz bilen birge yéngi kapkaziye zhorniligha qétilishqa maqul bolghanliqimu körsitip ötülgen. Bu layihige asasen her ikkila Türk dölitining musteqilliq üchün qanat yayduriliwatqan kürishi dunya jama’etchilikige birla menbedin yetküzüp turulishi, buninggha kapaletlik qilish üchün yéngi kapkaziye zhornilining ismini «yéngi kapkaziye we Türkistan» dep özgertilidighanliqi belgilen’gen. Bu heqtiki lazimliq ishlarni qilish üchün Choqay oghli Istanbulgha kelsun dep qarar élin’ghan.

Ezerbeyjan guruppisi bilen birliship zhornal chiqirish layihisi, maddi

jehettin yardem qilidighanliqi heqqide wede qilghan Polshaliq mes’ollarning pikiridinmu yaki Choqay oghli-resulzade kilishkenlikining netijisidin otturgha qoyulghanmu héch qandaq bir melumat yoq. Emma kéyinki waqitlarda yoquridiki her ikkila gurup öz aldigha ayrim-ayrim zhornal chiqirishqa maqul bolishidu. Bu jeryanda, kelgüsi üchün qilinidighan pa’aliyetlerning programmisini tüzüp chiqish meqsitide, Türkistan azatliq jemiyitining bir qétimliq omumiy qurultay chaqirish mesilisi otturigha qoyulidu. Jemiyet yitekchiliri ottursidiki xet-alaqilar netijiside Istanbulda bir qétimliq qurultay chaqirish qarari élinidu.

Türkistan Üchün Küreshler 273

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan azatliq jemiyitining 1927-yilqi Istanbul qurultiyi Mustapa Choqay oghli Parizhdin Türkiyige kélishi haman Türkistan

azatliq jemiyitining merkezi komititi 1927-yilining 15-mart künisi Zeki Welidi Toghanning öyide deslepki qétimliq yighinini achidu. Yighin’gha Exmet Zeki Welidi, Mustapa Choqay oghli, memur niyazi, abduqadir sulayman (inan) we Mustapa shekililar qatnishidu. Yighinning échilishida re’is Zeki Welidi dunya we Türkiye weziyiti hemde Türkistan azatliq jemiyitining omumi ehwalini xulasilighandin kéyin, Türkiyining ichki-tashqi siyasetlirige uyghun kelmeydighanliqi üchün jemiyet özini ashikarilalmay kéliwatqanliqini, shu seweptin pa’aliyetlirini mexpi élip bérishqa mejbor boliwatqanliqini körsitip ötidu. Türkistandin yéngi kelgen qurbéshi hemraqul bilen abdulla tewekkül (babur) qatarliq kishiler wastisi arqiliq jemiyetning weten ichidiki pa’aliyetlerning pütünley toxtighanliqidin xewer tapidu. Ene shu seweptin bundin kéyin Türkistan milliy musteqilliq kürishige munasiwetlik barliq pa’aliyetlerni jemiyetning chet’eldiki merkezi komititi teripidin, yeni Istanbul merkezi orgini teripidin rehberlik qilinishi qarar qilinidu.

1927-yilqi Istanbul qurultiyining birinchi künisidiki yighinda élin’ghan

bir qarargha asasen, jemiyetning nami «Türkistan milliy birliki» (t m b, Türkistan milliy ittipaqi) gha özgertilidu. Yighin xatirisida bu özgirishke munasiwetlik birer izahat bérilmigen bolsimu, Türkiye Türkchiside azatliq dégen bu sözning yoqliqi sewep qilip körsitilgenliki éhtimalgha bekla yéqin. Shuningdek yene Yawrupada pa’aliyet qilip kéliwatqan barliq musapir teshkilatlirining ismidiki milliy sözinimu ittipaq namigha kirgüzidu. Re’is Zeki Welidi burunqi jemiyette bolghinidek Türkistan milliy ittipaqimu tereqqiperwerler guruppisi bilen sotsyalist erk guruppisigha wekillik qilishi kérek dégen teklipni otturgha qoyidu. Ene shu seweptin t m b Yawrupa hey’itining ikki kishidin teshkil tépishi belgilinidu. Sotsyalist pirqisi üchün Exmet na’im, tereqqiperwer gurupisi üchün bolsa Mustapa Choqay oghli Yawrupadiki wekil qilip teyinlinidu.

22-mart künidimu yighin dawam qilidu. Bu yighinlarda qobul

qilin’ghan qararlarda t m b ning toluq musteqil démokratik bir

Türkistan Üchün Küreshler 274

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan qurup chiqish üchün heriket qilidighanliqi tekitlen’gen bolup, bu ghayige asasen herqaysi eller bilen hemkarliq ornitishqa bolidighanliqi, bu jehette kona Buxara eMiri bilen qet’iy hemkarlishishqa bolmaydighanliqi tekitlen’gen. T m b teripidin neshri qilinidighan metbu’at orginida Türkistandiki sotsyalist we burju’aziye nezeriyilirige qarshi turidighan maqale yézilmasliq lazim deydighan mesilide pikir birliki hasil qilinidu. Chékidin ashqan (radikal) millitchi heriketler bilen sotsyalist herketlirini qollaydighan maqalilar élan qilish cheklime uchrimaydighanmliqi körsitilgen. Türkistandiki yashlarning komunist bolush bolmasliqi heqqide tenqit yézilmasliqi, belki Rusiye ishghaliyitige hemde milliy musteqilliq heriketlirige ijabiy qarashta bolush-bolmasliqigha asasen ulargha baha bérilishi lazim dep belgilen’gen.

Sowétler ittipaqi bilen bolghan munasiwetler weten menpetige

asasen belgilinidighan bolghan. Türkistanda yolgha qoyuliwatqan bolshiwiklar siyasitige qarshi turush, sherq we gherb elliride yüz béridighan inqilap heriketlirige ijabi baha bérilishi lazim dep belgilen’gen. T m b, bolshéwiklerning her qaysi ellerdiki inqilabi heriketlerge béridighan yardemlirini gherezlik yardem dep tonuydu dep körsitilgen. Qobul qilin’ghan yene bir qararda bolsa, Rusiye muhajirliri bilen munasiwet qilishta qet’iy türde musteqilliqni asas qilish alahide tekitlep körsitilgen. U xil guruppidiki kishilerning hemmisila jahan’girlik xaraktérdiki merkezleshken bir Rusiye hakimiyiti qurushni arzu qilidighanliqi üchün, t m b ularning héchqaysi bilen munasiwet qilishmaydu dep belgiligen. Emma, russiye fédératsiyisige qatnishish-qatnashmasliq mesiliside Türkistan’gha toluq musteqilliq hoquqini étirap qilidighan guruppilar bilen mu’amile qilish mumkin dep belgilen’gen.

(resim orni) Türkistan milliy ittipaq (t m b) teshkilatining rehberliri Aldinqi rettikiler (soldin onggha): Mustapa Choqay oghli, Osman

ghoja oghli, Zeki Welidi (Toghan), öre turghanlar: fetqulqadir sulayman (abduqadir inan) we Mustapa shekili. Istanbul. 1927.3.31

Ittipaqdash döletler jemiyiti (antanta?−t) bilen munasiwet baghlash

lazim dep körsitilgen yene bir qararda, En’giliye üchün mexsus bir

Türkistan Üchün Küreshler 275

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

izahat qoshumche qilin’ghan. Yeni bu qarargha asasen, eger En’giliye hökümiti Türkistanda qurulidighan islamiy bir döletni étirap qilghinIdila andin ular bilen munasiwet tikleshke bolidu dep tekitlen’gen. Undaq bolmighanda En’giliyinimu rusiyige oxshash düshmen dep tonilishi kérek déyilgen. Türk-islam döletliri bilen bolghan munasiwetlerde pan Türkisizm bilen pan islamizmni qollap quwetlesh xaraktérini alidighan siyasetler qet’iy cheklinishi shert déyilgen. Neshri qilinidighan zhornalda Türkiyining yolgha qoyiwatqan siyasetlirige alaqidar meyli himaye qilinidighan yaki qarshi chiqidighan her qandaq maqale bésilmasliqi lazim dep qarar qilin’ghan.

T m b teripidin chiqirish pilanliniwatqan metbu’at orginida,

ortaqliqqa kapaletlik qilish üchün chaghatay shiwisi asas qilinip, mehelliwi shiwiler ishlitilmeydu dep békitilip, yurtwazliqqa qarshi küresh qilish belgilen’gen. Milliy heriketning tar menige ige bolup qalmasliqi, xan yaki eMirge qarshi bir heriket depla qaralmasliqi tekitlen’gen. Uruslar teripidin peskesh bir bulangchilar herikiti dep tonutulup kélinigen basmichiliq herikitining bir milliy musteqilliq kürishi ikenlikini tonutushqa alahide küch chiqirilishi lazim déyilgen. Rusiye ishghaliyiti astidiki bashqa milletler bilen hemde u milletlerning chet döletlerdiki wekilliri bilen dostane munasiwet tiklinishi lazim déyilgen. Yighinda qobul qilin’ghan yene bir qararda, Türkistan chégrasi barliq qazaq sehralirinimu öz’ichige alidu dep alahide tekitlen’gen idi. T m b ning chet’eldiki pa’aliyetliri bilen neshriyat ishliri barliq Türkistan ahalisini, bolupmu yashlarni nishan qilip teshwiqat élip bérishni meqset qilidu déyilgen. Weten ishghaliyet astida turghanliqi üchün u yerde diyelmigen hemme gepni t m b sözliyelishi lazim dep eskertken.

25-mart künki yighinda Türkistan sotsyalist erk pirqisining 9

maddiliq, tereqqiperwer pirqisining 19 maddiliq nizamnamiliri oqup ötülginidin kéyin, bu ikki nizamnamining birleshtürilishidin otturgha chiqqan 7 maddiliq ortaq programma qaytidin maqullinidu.

26-mart künisi ötküzülgen eng axirqi qétimliq yighinda merkezi komitit hey’et ezaliri saylinip, ulargha wezipe tapshurulidu. Merkezi komitittin chiqip kétishni telep qilghan mamur niyazining istipasi qobul qilinip, 3 kishilik merkezi komititqa Osman ghoja oghli, Zeki Welidi

Türkistan Üchün Küreshler 276

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Toghan we Mustapa Choqay oghli saylinidu. Yawrupa wekili Mustapa Choqay oghli Parizhda turiwatqanliqi üchün, uninggha abduqadir inan wekillik qilidighan bolghan. T m b re’islikige Osman ghoja oghli teyinlen’gen. Promété mejmu’esi tewesidiki wekil üchün Exmet na’im (öktem) belgilen’gen. Chiqirilidighan zhornalning igisi Osman ghoja bolidu, tehrirat ishlirini bolsa Zeki Welidi bashquridu dep belgilen’gen.

15-marttin 26-martqiche dawam qilghan t m b Istanbul qurultiyi yoqurqidek qararlarni élip bolup yépilidu. T m b gha eng axirqi sheklini bergenliki we chet’eldiki pa’aliyetlerning da’irisini körsitip bergenliki sewibidin, 1927-yilqi qurultayni chet’eldiki Türkistan üchün qanat yaydurulghan küresh tarixida intayin muhim ehmiyetke ige bir qurultay dep qarashqa bolidu. Qurultayda élin’ghan qararlardin qarighanda, t m b wekilliri shu yilliri Türkistanda hökümet organlirigha kirip xizmet qiliwatqan milliy komunist kadirliri bilen zitliship qalmasliqqa tirishchanliq körsetken. Ularning bu hisiyatlirini chüshinishke bolidu. Emma qobul qilin’ghan bir qisim qararlarda bezi chüshiniksizlikler, hetta bir qisim bir-birsige zit kélidighan pikirlermu közge chéliqip turatti. Mesilen alayluq, sotsyalizm idiyiliri tenqitlimeslik kérek dégen belgilimini qandaq qilip ishqa ashurghili bolidu? Eslide, bundaq éniqlima béreligenlikige qarap, t m b ezalirining sotsyalizm idiyisi bilen komunistik tüzüm digenlerning bir-birsige oxshimaydighan chüshenchiler ikenlikini shu yillardiki muhittimu intayin éniq perqlendüreligenlikini köriwélishqa bolidu. Epsuski, nezeriye jehette éniq perq qilin’ghan bu hökümler ijra qilishqa kelgende tuyuq yolgha kirip, kishini éghir ümitsizlendürüp qoymaqta idi. Uning üstige, Sowétler ittipaqi, u yillarda sotsyalizm tüzümi bilen hakimiyet yürgizidighan birdin-bir dölet bolup, sélishturidighan’gha bashqa bir ülgimu yoq idi. Shuningdek yene, bu ghayiwiy ülgide millet, din, kishilik hoquq qatarliq sahelerde otturgha qoyulghan barliq nachar siyasetler sotsyalizm namida ijra qilinmaqta idi.

1927-yilqi qurultay, t m b ning 1940-yillarghiche bolghan waqit

ichide ijra qilinidighan asasi wezipilerni otturgha qoyup bergen bir qurultay hésaplinatti. Yoqurida tonushturulghinidek, t m b teshkilati bir-birsige oxshimaydighan közqarashlargha ige éqimlarni, yeni sotsyalist erk partiyisi bilen tereqqiperwer jeditchilar pirqisigha wekillik qilidighan kishilerni bir organ ichige merkezleshtürgen ortaq bir teshkilat süpitide qurulghan idi. 1927-yilqi qurultay, bu teshkilatning

Türkistan Üchün Küreshler 277

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ene shundaq kingesh arqiliq qurulghan organ ikenlikini yene bir qétim testiqlap bermekte idi. Eslide, bu tür bir teshkillinishning özila éghir zidiyetlerning otturgha chiqishigha uyghun bir muhit yaritip bermekte idi. Bu türdiki közqarash we siyasi uslup zidiyetliridin bashqa yene, téximu muhim bolghan yene bir mesilimu bar idi: 1927-yilisidiki qurultayning saylimi bilen rehberlik merkizi orginigha keltürülgen üch neper yitekchining her birsi belgilik bir tarixiy dewr ichide öz xelqliri üchün intayin muhim ehmiyetke ige tarixiy weqelerge rehberlik qilghan muhim shexsler idi. Bu awan’gartliq rolini alghan xelq yitekchiliri ottursida sürkilishler, hetta bezide toqunushup qélish hadisiliri körülmeydu dep éytish tes idi. Dégendek, aridin uzun ötmey rehberlik qatlimi ichide éghir ixtilaplar otturgha chiqishqa bashlaydu. Axirda bu türdiki pikir ixtilapliri ta bu teshkilatni palech halgha chüshürüp qoyghan waqitlarghiche küchiyip dawam qilidu.

«Yéngi Türkistan» zhornili we Promété ittipaqigha kirish 1927-yilining iyolida yéngi Türkistan zhornilining tunji sani neshirdin

chiqidu. T m b mexpi bir teshkilat bolghachqa, öz pa’aliyetlirinimu yoshurun bir shekilde élip bérishqa mejbor idi. Shundaq bolghachqa, «yéngi Türkistan» zhornilining muqawisida bu zhornalning kimge tewe zhornal ikenlikini körsitidighan héchqandaq bir söz yoq idi. Zhornal, erep elipbesi boyiche Türkiye Türkchiside bésilghan idi. 32 betlik bu zhornal, siyasiy maqalilar, edebiyat bölümi we xewer qismi qatarliq 3 bölümdin teshkil tapmaqta idi. Zhornalning birinchi bétide kéyinki yillarda Türkistan milliy bayrighi qilip belgilinidighan bayraqning resimi bésilghan idi. Zhornalning ghojayini Osman ghoja oghli bolup, bash muherriri Zeki Welidi Toghan idi. Birinchi sani 500 nusxa bésilghan bolup, uningdin kéyinki sanliri desliwide 750 nusxigha, uningdin kéyin yene 1000 nusxigha köpeytilgen idi.

Kirish sözide zhornalning neshri qilinishtiki meqsetler tepsili

tonushturulghan bolup, asasi ghayisi, chet’eldiki Türkistanliqlarning ittipaqini kapaletke ige qilish, Türkistanning siyasiy we iqtisadiy weziyiti toghriliq melumat bérish, Türk dunyasining medeniy jehettiki birligini saqlashqa tirishish we Türkistanni mustemlike qiliwalghan

Türkistan Üchün Küreshler 278

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sowét tüzümige qarshi küreshni qanat yaydurush qatarliq mesililer körsitip ötülgen. Zhornalning aptorliri adette t m b ezaliridin teshkil tapatti. Siyasiy xaraktirliq maqalilarni adette Osman ghoja oghli bilen Mustapa Choqay oghli yézip teyyarlimaqta idi. Zeki Welidi Toghanning ismi ashikare yézilidighan maqalilarning köpünchisi bolsa medeniy we tarixqa alaqidar maqalilar idi. Toghanning siyasiy xaraktérdiki maqalilarni yazmasliqidiki sewep, belkim uning uniwérsititte xizmet qilidighan bir dölet memori kadiri bolghanliqi sewep bolghan bolishi kérek. Zhornalgha bésilidighan maqalilar t m b merkezi komititi teripidin birdek awaz bilen maqullinishi shert qilip békitilgen idi. Her qandaq bir eza maqul körmigen maqale qalghan ezalarning maqulliqidin ötken bolishidin qet’iy nezer élan qilinmasliqi shert idi. Maqalilar merkizi komititning barliq ezalirining birdek maqulliqidin ötküzüsh kérek deydighan bu shert, emeliy ijra qilinish jehette éghir zidiyetlerning peyda bolishigha seweb bolup, aptorlar ichide sürkilish chiqishigha bahane bolup bergen idi.

«yéngi Türkistan» zhornilida élan qilin’ghan maqalilarning mutleq

köp qismi Sowétler ittipaqining Türkistanda yolgha qoyiwatqan ishliri üstide toxtilatti. Shundaq bolghachqa, Moskwa da’iriliri qattiq tenqitlenmekte idi. Zhornal neshri qilinip uzun’gha qalmay, Sowét metbu’atlirida yéngi Türkistan zhornili bilen bu zhornalni chiqiriwatqan xadimlargha qarshi maqale yézip qarilash herikiti qanat yaydurilidu. Orta Asiya komunistik partiye re’isi zéliniski bilen Özbekistan partikom re’isi iwanow bashchiliqida bashlitilghan qarilash herikiti jeryanida «prawda wostoka» bashliq nurghun sandiki gézit we mejmu’eler arqiliq yéngi tükistanchilar pan Türkist, pan islamist, jahan’girlaning ishpiyonliri we Buxara eMirining karniyi bolghan burju’a buzuq unsurliri dep qarilap körsitilmekte idi.

Bu zhornalni neshrqi qilish üchün lazimliq iqtisadiy menbe Pilsudski

fontidin kéliwatqanliqi melum. Tunji sanining chiqishidin kéyin, Zeki Welidining Choqay oghligha yazghan bir parche xétide buninggha munasiwetlik mundaq sözler bar idi:

Sanga iwertilgen zhornalning chiqimi heqqidiki hisap-kitaplarni

médya (bu isimning ras isim yaki mexpi belge ikenliki heqqide éniq bir melumat yoq. − aptorning izahati) gha iwertip berdim. U kishi sen

Türkistan Üchün Küreshler 279

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

manga tonushturghan kishi shu iken. U manga “hisap lazim emes, chiqiriwatqan zhornilinglarning özi hisap taloni dimektur” dep jawap berdi.

Bulardin bilishimizche, bu fonttin bérilgen yardem puli qanat

yaydurulghan emiliy pa’aliyetlerge asasen bérilishi pirinsip qilin’ghan bolup, bu jeryandiki chiqimlar Promété teshklatining istanbudiki wakaletchisi teripidin testiqlinishi lazim idi. (rehberler arisida yézishqan xetlerdin melum bolishiche, zhornal ghojayini bolghan kishige bérilidighan ma’ash, tehrir bölüm mudirining ma’ashi, maqale aptorlrigha bérilidighan qelem heqqi, ishxana binasining ijare heqqi, Sowét we Türkiye gézitlirining teminlinishi, qeghez, metbe we pochta chiqimliri qataridiki chiqimlar her bir san üchün 200 Türk lira etirapida bérilgenliki melum. Bu jehette Pilsudski fontidin t m b ge ayrilghan yilliq yardem puli 1000 a q sh dolliri ‹2000 Türk lirasi› etirapida idi. − aptorning izahati) qurultay yépilghandin kéyin Warshawadiki Promété merkezi we Parizhdiki Promété zhornili bilen munasiwet ornitish ishliri béjirilidu.

T m b teshkilati Promété sépige qétilishni qarar qilghandin kéyin,

«Promété zhornili» rehberlik guruppisi ezaliqi üchün Bérlinde oquydighan oqughuchilar arisidin Exmet nayim tallinidu. Promété zhornili bilen bolghan munasiwetler hemde iwertilidighan ömekning hoquq da’irisigha munasiwetlik qararlarda tüwendikidek noqtilar bar idi:

Asasiy mesililerge munasiwetlik maqalilar t m b merkizi teripidin

iwertilidu. Wakaletchi kündilik weqelerge munasiwetlik timilar üstide maqale élan qilish heqqige ige dep belgilen’gen. Bu maqalilar t m b ning 7 maddiliq ortaq qararlirigha muwapiq kelsila bolidu. … chet’eldin Promété mejmu’esige iwertilidighan maqalilarda Türkistan’gha ziyan keltüridighan noqtilar bolghinida wakaletchi bu yerlerni chekleshke mejbor. … Promété wakaletchisi (Exmet na’im) bilen t m b Yawrupada turushluq wakaletchisi (Mustapa Choqay oghli) bilen birge pa’aliyet qilidighan Promété teweside we Yawrupada barliqqa kelgen weziyet heqqide t m b merkizini xewerlendürüp turushi lazim.

Türkistan Üchün Küreshler 280

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Prométége wakaletchi iwertip keynidinla Promété sépi ittipaqigha qétilish ishliri resmileshtürülgen bolup, yéngi Türkistan zhornilining 4-sanida élan qilin’ghan birleshken 3 timiliq maqale bilen bu ehwal ammigha élan qilin’ghan:

Rusiye boyunturuqigha chüshüp qalghan zulum astidiki

milletlerning neshriyat orgini süpitide Parizhda neshir qilin’ghan Promété mejmu’esi yéqinqi künlergiche Ukra’ina we kapkaziye teshkilatining awazi bolup xizmet qilip kelgen idi. 8-sanidin itibaren Türkistan milliy birlikigimu wekillik qilinidighanliqini élan qilip, muqawisige ‹Ukra’ina, kapkaziye we Türkistan milliy ittipaqining awazidur› digen xetler yézildi. Zhornalda Türkistan’gha munasiwetlik bezi maqalilarmu élan qiln’ghan. … bu ish mundaq ikki jehette muhim ehmiyetke ige: 1. Sabiq Rusiye chégraliri teweside qalghan milletlerning Yawrupada birlikte pa’aliyet qilishi kapaletke ige qilin’ghan; 2. Türkistan, Yawrupada bir milliy teshkilat wastisi arqiliq tonulmaqta. … resmiy nami Türkistan milliy birligi dep atalghan teshkilatning 1923-yilida qurulghan Yawrupa wakaletxanisi Parizhgha jaylashqan. … ittipaq ezaliridin birsi t m b gha wakaliten Promété ishxanisi hey’itide wezipe ötimekte. … yéngi Türkistan, t m b ge bu ishlirida muweppeqiyetler tileymiz we birleshken üchlerge omumiy ghaye üchün küresh qilip musteqilliqini qolgha keltürginidin kéyinmu dawamliq hemkarliqni dawamlashturushigha tilekdashmiz.

Promété zhornili, Promété sépining awazi idi. Bu zhornalning tunji

sanida bu sepni shekillendürgen teshkilatlar arisida mustehkem uyushqaqliqi körülmekte idi. Ezerbeyjan Türkliri, shimaliy kapkaziyilikler we groziyilikler tarixtin buyan bir arida yashashtek ewzelliki sewibidin intayin ongushluq hemkarliq ornitip kelgen idi. Buninggha sélishtughanda groziyilikler bilen Türkistanliqlar ottursidiki hemkarliqlar digendek yaxshi bolup kitelmeydu. Promété zhornili, endila bir yilliqini toldurghan waqitta otturgha chiqqan bezi ishlar Türkistan milliy ittipaq herikiti bilen Promété zhornili rehberliki ottursida bezi mesililerning otturgha chiqishigha sewep bolidu.

T m b ning Promété ittipaqigha qoshulghanliqini élan qilghan

künlerde, sabiq Buxara eMiri se’id alimxanning wekili Yüsüpbay muqimbay Parizhgha kelgen idi. T m b ning düshmini dep tonulghan

Türkistan Üchün Küreshler 281

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

eMirning wekili, bu yerde Promété zhornilidin stilisti kastagn teripidin kütiwélinip, u arzu qilghan yerlerge bérip ziyaret qilishigha yardemleshken idi. Bu jeryanda Promété zhornilining tehrirliridin groziyilik gwazawa, sabiq eMirning wekilige resmi bir ziyapet bérip, Promété sépining Buxara eMirini qollap quwetleydighanliqini ipadileydighan bir tesir yaratqan idi. Shuningdek yene, kastagn, eMir namida birleshken döletler jemiyitige tapshurush üchün teyyarlan’ghan ehwal tonushturush doklatini fransuzchigha terjime qildurup muqimbay bilen birge jeniwege bérip, u doklatning jemiyet orginigha tapshurulishigha yardem qilghan idi.

Yüz bergen bu hadisiler t m b ezaliri ichide küchlük naraziliq

qozghiwétidu. Bolupmu gwazawaning ish-heriketlirini qattiq tenqitliship kapkaziye komititigha iwertilgen bir parche xet arqiliq uning qaysi hoquq, qaysi salahiyitige asasen Buxara mesilisige ariliship yüridu, démokratik bir zhornalning sotsyal démokrat bash tehriri qandaqlarche qalaq xan tereptarining siyasiy wakaletchisi bilen körüsheleydu dégendek su’allarni qoyishidu. Bu ishlarning keynidinla t m b merkizi, Prométédiki wakaletchisi Exmet na’im ependi bilen Yawrupada turushluq wekili Mustapa Choqay oghligha eMirning ehwal tunushturush doklatini yaki eMirni himaye qilidighan herqandaq bir maqalini Promété zhornilida élan qilinishigha qet’iy yol qoymanglar dep uxturush qilidu. T m b bilen Promété zhornili ottursida yüz bergen bu sürkilishler élan qilish telep qilin’ghan bir qisim maqalilarni basmasliq üchün zhornal bashqurghuchilirining ching turiwélishi netijiside téximu küchiyidu. Mustapa Choqay oghlining yéngi Türkistan zhornilida m. Qay’oghli texellusida élan qilin’ghan bir parche maqalisining fransuzche terjimisi bilen Exmet na’im yazghan bir maqalisi zhornal muherriri kastagn teripidin élan qilishqa muwapiq kelmeydu digen sewep bilen ret qiliwitilgen idi. Türkistan üchün éytqanda russiyidin ayrilip yashash mumkin emes deydighan köz qarishi bilen charRusiye dewrini medhileydighan puraqlar küchlük iken dep élan qilmighan idi. Kastagn teripidin otturgha qoyulghan bu bahalar zhornal bashqurghuchisi gwazawa teripidinmu toghra körülgini üchün, ikki terep ottursidiki soghoqchiliq téximu küchiyip kétidu. T m b ning bu mesilige qarita naraziliqi mehemmet imin resulzade bilen se’id shamil qataridiki yitekchilerning arigha kirishi

Türkistan Üchün Küreshler 282

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

arqiliq waqitliq pesiyip, Groziye wekilliri bilen bolghan munasiwetler qismen bolsimu yaxshilinidu.

Türkistan Türk yashlar ittipaqining qurulishi «yéngi Türkistan» zhornilining neshrdin chiqishi bilen teng,

chet’ellerdiki Türkistan milliy musteqilliqi üchün qanat yaydurulghan pa’aliyetler yéngi bir dolqun’gha kötürülgen idi. T m b teshkilati, bu zhornal wastisi arqiliq Türkistan mesilisini dunya jama’etchilikige yetküzüsh, chet’elde turiwatqan Türkistanliqlarni teshkillesh, Türkistanliq yashlarni terbiyilep chiqish qataridiki meqsetlirini ishqa ashurush imkaniyitige érishken idi. Emma t m b teshkilati mexpi teshkilat bolghachqa, jama’et arisida ashkare pa’aliyet élip bérish emkaniyiti yoq idi. Shuningdek yene, Türkiye hökümitimu siyasiy xaraktirdiki pa’aliyetlerdin bekla ensireytti. Shundaq bolghachqa bu türdiki siyasiy pa’aliyetlerge qet’iy yol qoymaytti. Pa’aliyetlirini uchuq ashkare qanat yaydUralmaydighan bir teshkilat Türkiyide turiwatqan Türkistanliqlargha, bolupmu yashlargha qarita biwaste tesir körsitelishi heqiqetenmu tes idi. Shundaq bolghachqa, t m b teshkilati xelq ammisi arisida uchuq ashkare pa’aliyet qilalaydighan yéngi bir teshkilatqa bekla muhtaj idi.

«Türkistan Türk yashlar ittipaqi», ene shu meqsette qurulghan bir

teshkilat idi. Nizamnamigha munasiwetlik teyyarliq ishlarni Türkistanliq oqughuchilardin teshkil tapqan bir teyyarliq guruppisi üstige élip, munasiwetlik orunlargha testiqlitiwalidu. Shundaq qilip 1927-yilining 29-sintebir künisi «Türkistan Türk yashlar ittipaqi» (Türkistan Türk genchler birligi − t t g b) resmi qurulidu. (deslepki qedemdiki organ hey’itining ezaliri tüwendiki kishilerdin teshkil tapqan idi: re’isi mejdidin, maliye mes’oli yaqup peyzi, katip ziya, katiwat bashqarma bashliqi zahit, hey’et ezaliri tömür, abduqadir we yehya ependi. − aptorning izahati) nizamnamida, bu jemiyet “Türkistan Türk yashlirining milliy roh boyiche terbiyilinishige kapaletlik qilish we ezaliri arisidiki yardemge muhtaj bolghanlirigha yardemlishishni asasiy meqset qilidu” dep körsetken idi. Bu nizamnamigha asasen, t t g b teshkilati medeniy pa’aliyetler bilen shoghullinidighan bashqa

Türkistan Üchün Küreshler 283

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

jemiyetler bilen munasiwet ornitalaydu; Emma hergiz siyasiy ishlar bilen shoghullanmaydu; Nizamnamining 8-maddisida sherti toshidighan herqandaq bir Türkistanliq Türk bu ittipaqqa eza bolalaydu, emma Türkistanliq bolmighan Türkler pexri eza bolush salahiyitige ige dep belgiligen idi. Bu teshkilat birinchi qurultiyida ittipaq re’islikige chish doxturi mejdidin Exmet (delil) (1902-yili Tashkentte tughulghan. Toluq ottura mektepni püttürgendin kéyin 1923-yilisi Türkiyige kelgen. Chish doxturluq kesipige oqushqa kiridu. 1926-yili oqushini püttürüp chish doxturi bolidu. − aptorning izahati) saylinidu. T t g b teshkilati, pa’aliyetlirini deslepte yéngi Türkistan zhornilining babi’alidiki ishxanisida ulargha ayrilghan bir éghizliq öyde bashlashqa mejbor bolidu. Emma bu yer bekla tarliq qilatti. Shu seweptin bashqa yerlerdin téximu muwapiq yer izdeshke kirishidu.

Osmanli impiriyisi dewride Istanbulda Türkistanliq hajilar bilen

tijaretchiler paydilinishi üchün 3 yerge saray saldurghan bolup, u dewirlerde heremge bérish üchün Türkistandin seper qilip kelgen haji qilghuchilar awal Istanbulgha kélip islam xelipisi turidighan bu sheherni ziyaret qilishatti. Andin Erebistan Mekkige qarap yolgha chiqatti. Türkistanliqlar teripidin saldurulghan bu saraylarning birsi üsküdarda (Istanbul boghuzining Asiya yaqisida − t), birsi eyüp Sultan yénida (Istanbulning Yawrupa teripidiki tarixiy bir jami orni − t) we yene birsi Sultan Exmet jami yénida (Istanbul bughuzining Yawrupa yaqisidiki kona xan ordisi aldigha sélin’ghan dangliq tarixiy jame jaylashqan yer − t) idi. Bolupmu üsküdar özbekler tekkisi, Türkiye azatliq urushi yillirida intayin muhim rol oynighan tekke saraylarning biri bolup, Ismet pashanimu öz ichige alghan bir munche Türkiye azatliq urushi rehberliri bu yerde bir mezgil yushurunup yatqandin kéyin anadolugha qachurulghan idi. Mustapa Kamal AtaTürk, üsküdar özbek tekke sariyi sheyixining pidakarliq bilen qilghan bu yaxshiliqlirini unutmighan bolup, tekkiler bilen zawiyelerni taqatquzush buyrughini élan qilghan yillarda üsküdar tekke sariyigha étiwar bérip uni taqatquzmighan idi. Shundaq qilip bu sarayda sheyix a’ilisining turushigha ruxset qilin’ghan idi.

Eyüp Sultan jamesi etirapidiki tekke sariyimu özbekler tekkesi dep

tonulsimu, u sarayning öyliri musadire qilin’ghan idi. Sultan Exmet jamesi yénidiki tekke sariyi bolsa Buxara tekkesi dep tonulatti. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 284

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

sarayni Buxara eMirining qushbégi saldurghan iken. Osmanli impiriyisining axirqi dewrilirige kelgiche Türkistandin kelgen hajilar bilen sodigerlerge xizmet qilip kelgen bu tekke, 1920-yillardin bashlap Türkiyige kelgen Türkistanliq oqughuchilargha sahipxanliq qilmaqta idi. Bolupmu 1920-yillarning bashlirida Buxara xelq jumhuriyiti bilen Türkistan a s s r din öz xirajiti bilen Türkiyige oqushqa kelgen oqughuchilarning xéli köp qismi bu tekke sarayda turghan idi.

Bir mezgil izdinish netijiside, Sultan Exmettiki tekke sarayi t t g b

merkizi üchün eng muwapiq yer dep tallinidu. Emma binani ötküziwélish üchün munasiwetlik orunlarning mexsus ruxsitini élishqa toghra kiletti. Bu ruxsetni élish üchün biwaste AtaTürkning özige iltimas qilish toghra körilip Enqerege iltimas sunulidu. Bash wekil meslihetchisi namidin “emrulla” digen birsining imzasida kelgen 1929.10.12 künki jawap xette ittipaq teliwi testiqlan’ghanliqini körsitidighan tüwendiki sözler yézilghan idi:

Re’isi jumhur heziretlirige teghdim etmekte bulundughunguz

istidanamigha jawaptur. Sultan Exmet etirapida mehmet pasha töpiside Türkistanliqlar tekke binasida sheyix turiwatqan yerdin qalghan qismini ma’arip wakaletchilikining nazariti we Türk uchaqliri merkez hey’itining idarisi teweside, Istanbulgha oqush üchün kelgen tashqi Türk memliketliri taliplirining yétip qopishigha ayrilishi we ulargha tapshurulishi üchün ewqaf omum mudirlikidin Istanbul ewqaf mudirlikige qaritip yézilghan (uxturush) mezkür omum mudürlüktin bildürülüsh bilen tebligh qilindi ependim.

Bash wakalet musteshari namidin Emrulla (resim orni) Türkiyige kelgen Türkistanliq oqughuchilardin bir qismi 1923-

yilining bashliri, Istanbul − Ehet Enjan arxiwidin Atatürkning biwaste qol qoyishi bilen chiqirilghan bu ruxsetname,

Türkistan Türk yashlar ittipaqini bir merkez binasigha érishtürüsh jehettila emes, belki Türkiye jumhur re’isining bu ishlargha alahide köngül bölgenliki noqtisidin éytqandimu intayin muhim emiyetke ige

Türkistan Üchün Küreshler 285

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bir ish idi. Keng-kushade we erkin bir makan’gha érishiwalghan yashlar ittipaqi, belgilik waqitlarda her türlük témilar boyiche ilmiy doklat yighinlirini uyushturushqa kirishidu. Bu ilmiy doklatlarning bir qismi kéyinki yillarda ktapche qilip élan qilinidu. U dewirler üchün élip éytqanda külimi xéli kengiri hisaplinidighan ittipaqqa tewe bir kütüpxanimu qurulghan idi. Ittipaq yene, Türkistanliq yashlarni her qaysi mekteplerge orunlashturush ishliridimu estayIdilliq bilen tirishchanliq körsitip kelgen idi. Her yilisi ötküzilidighan ittipaqning qurulghan künini xatirlesh künliride t m b bilen bir septe turiwatqan bashqa Türk guruppilirining wekilliri, hökümet wekilliri, t m b bilen munasiwetni dawamlashturup kéliwatqan sabiq ittihatchilar we hetta chet’ellik wekiller ümeklirimu xatirlesh yighinigha qatnashqanliqi melum. Mesilen 1933-yilining 23-mart künisi uyushturulghan Türkistan kéchilikige xelq partiyisining Istanbul shöbe bashliqi, Istanbul walisining mu’awini, korpus wekili, Enwer pashaning inisi nuri pasha, ziya pasha, Yaponiye bilen daniyening konsulxaniliridinmu wekiller, shuningdk yene Rusiye mustemlikisi astidiki milletlerning wakaletchiliri qatnashqan idi. Bunche keng kölemlik qatnashquchilar bilen échilghan bir murasim, u dewirlerde Türkistan Türk yashlar ittpaqining adettikiche bir yashlar teshkilati bolup körünmey, Türkistan milliy ittipaqi herikitining ochuq-ashkare pa’aliyet qilip kéliwatqan bir tarmiqi dep tonulghanliqini körsitidu. Kéyinki yillarda bu yashlar teshkilatining t m b terkiwidiki tesir küchimu barghansiri zoriyip baridu. (t t g b ning pa’aliyetliri, «Türkistan Türk yashlar ittipaqidin Türk medeniyet ittipaqighiche» digen bolumde tepsili bayan qilindi. − aptorning izahati)

T t g b bilen Ezerbeyjan yashlar ittipaqi Türkistan milliy birlik herikiti mexpi bir teshkilat bolghachqa, t t g b

teshkilati ashkare pa’aliyetler bilen shoghullinalaydighan t m b ning bir tarmiqi qatarida otturgha chiqqan idi. Buninggha oxshaydighan ehwal Ezerbeyjan milliy herikiti sahesidimu körülgen idi. 1924-yilisi Ezerbeyjan milliy merkizini qurghan musawatchilar ashkare pa’aliyet bilen shoghullinalaydighan teshkilat qurush üchün, shu yilisi Ezerbeyjan yashlar ittipaqini qurup chiqqan idi. Bu teshkilatningmu t t

Türkistan Üchün Küreshler 286

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

g b gha oxshash yashlarni teshkillesh, ularning milliy hisyatini kücheytish we ihtiyajliq bolghanlargha yardem qilish digendek meqsetliri bar idi. T t g b ning qurulishi bilen birge bu ikki teshkilat ottursida zich hemkarliq we öz’ara yardemlishish barliqqa kelgenliki melum.

1928-yilining bashlirida, bu ikki teshkilat mes’olliri ortaq pa’aliyet

qilish imkaniyitini yaritish üchün bir yerge kélip mexpi hemkarliq heqqide bir toxtamname imzalap yoshurun heriket qilidighan ortaq birleshme orgini qurup chiqidu. “bir-birsige xoshna qérindash Ezerbeyjan bilen Türkistan döletlirining bügünki künde özlirige mizan qilishqan ghayiliri bilen meqsetliri mushterek (ortaq) tur” dep bashlan’ghan birleshme toxtamida, birleshmining organlirini qandaq teshkillep qaysi heriket usulliri boyiche pa’aliyet qilish kirekligini belgülep chiqqandin kéyin, her ikkila teshkilat üchün ortaq paydilinidighan bir binagha ige bolishi lazimliqi, her ikkila yashlar ittipaqi ezalirigha mexsus ilmiy doklatlar we uchurushushlar uyushturulush arqiliq hemkarliqni kücheytishke munasiwetlik mesililer otturigha qoyulghan idi.

Bu ikki teshkilat Türkiye tewesIdila emes, belki Türkiye sirtidiki

munasiwetliridimu ortaq hemkarliship pa’aliyet qilishni ishqa ashurghan idi. Shundaq qilip, 1928-yilining awghust éyida, wén’giriye turan jemiyiti teripidin uyushturulghan bir qétimliq yighinigha her ikki teshkilattin ikkidin mes’ol kishi teklip bilen qatniship, wén’giriyide 18 kün boyiche bu teshkilatning kütiwélishige sazawer bolghan idi.

Bu ikki teshkilatning ortaq élip barghan pa’aliyetliri kéyinki

yillardimu dawamlishidu.

Choqay oghli-Welidi-ghoja oghli üch bulungidiki ixtilaplar we

Zeki Welidining qaytidin re’islikke saylinishi Chet’eldiki Türkistan üchün qanat yaydurulghan küreshlerge

yitekchilik qilghan bu üch kishi ottursidiki munasiwetler Türkistan milliy azatliq herikitining tereqqiyati we yüzlinishini shekillendürüshke

Türkistan Üchün Küreshler 287

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

küchlük tesir körsitidighanliqi bir muqerrerlik idi. Mustapa Choqay oghli 1927 -yiliqi Istanbul qurultiyidiki re’is saylimida Osman ghoja oghligha awaz bergen idi. Jemiyetning qurulishidin béri re’islik wezipisini üstige élip kéliwatqan Zeki Welidi üchün éytqanda, re’islik ornini ghoja oghligha ötküzüp bérish hergizmu berdashliq bergili bolidighan ehwal emes idi. Shundaq bolghachqa, Zeki Welidi qurultay yépilip birer aymu ötmey Choqay oghligha mundaq bir parche xet yazidu:

Istanbuldiki ishlirimizda mundaq ikki xataliqqa yol qoyghan iduq: …

1. Yéngi Türkistan mejmu’esini jemiyet namida emes, séning bilen méning namimda chiqirishimiz kérek idi. Shundaq bolghinida bu ishqa héchkim arilishiwalalmaytti. 2. Osman ghoja oghlini re’islikke saylimasliqimiz lazim idi. … bu ish, ikkimizning kilishelmigenlikimizdin tughulghan bir ish idi. … u adem re’islik wezipisining höddisidin chiqalaydighan biri emes. …

T m b re’islikini qayturiwélish iradisige kelgen Zeki Welidi, yéqin

dosti bolghan ikki bashqirt Türk abduqadir sulayman (inan) bilen Mustapa shekili ikkisini yénigha tartip, Parizhda turiwatqan Choqay oghligha qattiq bésim ishlitishke kirishidu. Uning yazghan yene bir parche xétidiki tüwendiki qurlar, uning bu meqsidini ochuq körsitip bermekte idi:

Sen qaytip ketkendin kéyin bir qétimmu yighin achalmiduq. Osman

ghoja oghli bu wezipining höddisidin peqetla chiqalmaywatidu. … nasir mexdum manga bu re’islik wezipisini yene sen üstingge almisang bolmidi deydu. Eger men re’islikke saylansam umu jemiyetke qayta qatnishidighanliqini bildürdi. … eger senmu maqul körseng, jemiyetke qaritip bir parche xet yazghan bolsang, … bu yerde abduqadir bilen Mustapa ikkisi ‹riyasetchilikni Zeki Welidi üstige élishini telep qilimiz› dep xet yéziptu. … senmu shundaq bir xet yazsang, shu chaghda menmu re’islikni üstümge alghan bolattim. … men, Bashqirdistan’gha re’is jumhur bolghan bir ademmen. Shunga t m b ezasi bolush süpitim bilen otturdiki zidiyetlerni bir terep qilishqa pütünley qurubim yétidu.

Türkistan Üchün Küreshler 288

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

T m b re’islikini talishish kürishide özige himayichi toplashqa kirishken Zeki Welidi, bir tereptin zhornal chiqirish ishliri uning uniwérsitittiki ilmiy pa’aliyetlirige éghir putlikashang boliwatqanliqini körsitip, zhornal bashqurush ishlirini t m b ezasi bolmighan bashqa birsining bashqurushigha tapshurayli digendek bir-birsige zit pikirlerni qilishqa bashlaydu. U, bu heqte Choqay oghligha munularni yazghan idi:

Mirza bala keldi. Jappar siyit Exmet (Qirim’er) mu bu yerde. …

ulargha dések belkim zhornalning bash muherrirlikini üstige élishqa maqul bolishi mumkin. Eger ularmu jemiyetke eza bolsa, re’is bolalisam belkim bu jemiyetni qutquzup qalalishimiz mumkin. … eger Osman ghoja oghli re’islikte qaliwergidek bolsa, bu jemiyet choqum weyran bolup kétidu. … bügün jappar siyit Exmet keldi. Jemiyetke eza bolsam dep iltimas sundi. Yürek késili bolghini üchün peqetla maqale yézish ishliri bilen shoghullinalaydighanliqini, bashqa ishlargha yéqin kilelmeydighanliqini éytti. … Mirza balining yénigha bérip uninggha bash muherrirlikni sen üstüngge al dep éytimen. Emma bundaq qilghinimizda mejmu’eyimiz yéngi kapkaziyening bir shöbisige aylinip qélip, axiri bu ishlar mehemmet imin resulzadining qoligha ötüp kitishimu muqerrer. … bu (ishlar yene méning) darulfunundiki ishlirimgha bekla éghir tosalghu bolmaqta.

Zeki Welidining t m b neshir epkarini özige tewe ayrim neshri epkari

bar Ezerbeyjan yaki Qirim Türklirining yitekchilirige ötküzüp bérishni teklip qilidighan bu gheliti urunushi, eslide Choqay oghlini mejborlash we t m b re’isliki heqqidiki mesilide uni qayil qilishni meqset qilip oynawatqan uyuni idi. Qanun boyiche alghanda yéngi Türkistan zhornilining ghojayini Osman ghoja oghli hisaplinatti. Zeki Welidi bolsa peqetla bash muherrirlik salahitige ige idi. Bu ehwal, zhornal ishlirigha munasiwetlik qararlarni élish we iqtisadiy chiqim texsimat ishlirida küchlük ixtilaplarning peyda bolishigha sewep bolmaqta idi. Munazire telep qilinmaydighan ilmiy xadim bolushtek ewzellikige ige bolghan Zeki Welidi, tüzük ilmiy asasi bolmighan Osman ghoja oghlidek birsining qol astida ishleshke qet’iy razi emes idi. Yene bir tereptin, Buxara jumhuriyitining qurulishida oynighan tarixiy roli yükligen wezipiler blen Türkiyige kelginidin kéyin düch kelgen iqtisadiy qiyinchiliqlar Osman ghoja oghlighimu nurghun

Türkistan Üchün Küreshler 289

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qiyinchiliqlarni tughdurup bermekte idi. Bolupmu Zeki Welidige oxshash dahiy süpetlik bir yitekchinimu öz ichige alghan teshkilat ezalirini, barliq tengpungluqlarni saqliyalighidek shekilde bashqurup kétish heqiqetenmu tes idi. Zeki Welidining izchil bésimigha berdashliq birelmigen Mustapa Choqay oghli, iyol éyida Osman ghoja oghlining t m b re’isi bolghanliqigha razi emeslikini hemde qaytidin bir saylam ötküzüsh teliwide ikenlikini bildüridighan bir parche doklat yollaydu. Shundaq qilip 1927-yilining 24-iyol künisi chaqirilghan kéngeytilgen merkizi komitit yighinida Osman ghoja oghli re’islik wezipisidin qaldurilidu. U waqitta bolghan ishlar, yighin xatiriliride tüwendikiche xatirilen’gen idi:

Mart éyidiki t m b qurultiyigha qatnashqan ezalarning teliwige

asasen Exmet Zeki Welidi re’islikke teyinlendi. Merkezi komitit hey’etlirining sanimu 5 neperge köpeytilgen bolup, tötinchi ezaliqqa nasir mexdum hékimzade saylandi.

Izahat: Osman ghoja oghli merkezi komititning bu qararini qobul

qilmaydighanliqini, buningdin kéyin merkezi komitit yighinlirigha qatnashmaydighanliqini hemde özige tewe ayrim bir pirqa qurup chiqidighanliqini élan qilip yighinni tashlap chiqip ketti.

Shundaq qilip Zeki Welidi öz meqsidige yetken idi. Burun merkezi

komitittin chiqip ketken nasir mexdummu Zeki Welidi teripide turghanliqining mukapati süpitide merkezi komitit hey’etlikige qaytidin kirgüzüldi. Zeki Welidi chebdeslik bilen bir burulush yasap merkezi komitit hey’et eza sanini 5 neperge köpeytip, komitittiki himayichilirini köpeytiwalghan idi. Chunki u, bügün uni himaye qilip awaz bergen Choqay oghlining kelgüside uni himaye qilmay qélishini mölcherligen idi. Shundaq qilip re’is saylan’ghandin kéyin uzun ötmeyla Mustapa Choqay oghligha yazghan xetliride, uninggha bolghan qarashlirini tüwendikiche ipadilimekte idi:

Séningde partiye ichide turup pa’aliyet qilmasliqqa mayil bir yaman

teriping bar. Kishi birer partiye ichide pa’aliyet qilghinida partiyining nezeriye asaslirigha ehmiyet bérishke bashlaydu. … t m b bir partiye hisaplanmaydu. U awal bir partiye halitige kélishi lazim. … 1927.5.30 künisi iwertken xétingda ‹bir-birimizge ultimatom tapshurup yürmeyli,

Türkistan Üchün Küreshler 290

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hemmimiz bir nishan boyiche algha ilgirleyli, eger undaq bolmighinida méni bu jemiyettin chiqip ketti dep hisaplisang bolidu yaki bolmisa men bu teshkilatqa pul iwertküzmeymen› dep yézipsen. Bu digenliringning hemmisi özengni bekla qaltis chaghlighanliqingning netijisi dep qaraymen. … bu pozitsiyeng, séning bir teshkilat ezasi süpitide heriket qilmighanliqingdin kelmekte.

Heqiqetenmu, Choqay oghli Yawrupadiki munasiwetlirige tayinip

her türlük zhornallarda élan qilghan maqaliliri bilen her qaysi ellerge bérip sözligen ilmiy doklatliri netijiside, t m b sirtida özige xas bir muhit shekillendüriwalghan idi. Partiye bilen partiye nezeriye asaslirigha bekla ehmiyet bérip kéliwatqan Zeki Welidi üchün éytqanda bu ehwallargha hergizmu taqet qilghili bolmaytti. Yene bir tereptin, Osman ghoja oghlimu burunqi ishlarni unutup merkezi komititning yighinlirigha qaytidin asta-asta qatniship kelmekte idi. Türkistan Türk yashlar ittipaqining re’isi doktor mejdidin delilmu sintebir éyida merkezi komititqa eza qilinip, kéyin yene bash katipliqqa teyinlen’gen idi.

Choqay oghlining jemiyettin chiqirilishi 1928-yilining béshida yüz bergen bir ish, t m b ning tizginini

pütünley qolgha kirgüziwélish we birdin bir höküm chiqarghuchi boliwélish üchün Zeki Welidige tépilmas bir purset yaritip béridu. Mustapa Choqay oghli yazghan bir parche maqale rusiyilik muhajirlar yitekchisi milyukowning «poslédinya nowosti» (axirqi xewerler. − aptorning izahati) namliq zhornalda élan qilin’ghan idi. Zeki Welidi buni purset bilip derhal merkezi komitit qarari bilen, Choqay oghlini bir mezgil toxtitip turush qarari alghanliqidin waqiplanduridu. Bu ishni tekshürüp kélish üchün nasir mexdum, abduqadir inan we mejdidin delil qatarliq kishilerdin teshkil tapqan bir komissiye (tekshürüsh ümigi) qurup chiqidu. T m b qa’Idilirige asasen bolshéwiklargha qarshi bolghinidimu merkezi rusiyichilik terghibatigha emel qilidighan urus teshkilatliri bilen t m b ezaliri ottursida herqandaq bir munasiwet bolmasliqi shert idi. Eger bundaq bir munasiwet tikligenliki sézilgen haman, merkezi komitit qararigha asasen shu eza heqqide

Türkistan Üchün Küreshler 291

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tükshürüsh élip bérilatti. Agahlandurush xéti iwertilish bilen tekshürüsh guruppisi qurulghinigha qarita Choqay oghli xet arqiliq qattiq reddiye bérish bilen birge, merkezi komitit ezalighidin derhal istipa béridu. Emma Zeki Welidi bu istipadin razi bolmay, Mustapa Choqay oghlini jemiyettin heydep chiqirishta ching turidu. Promété téshkilati bilen kapkaziye komititigha, Mustapa Choqay oghli bundin kéyin t m b ning Yawrupa wakaletchilikidin qaldurulghanliqini, bu wezipe Promété zhornilining rehberlik guruppisida bolghan Exmet na’imgha tapshurghanliqini uqturulidu. Emma, uzun yildin buyan Parizhda turiwatqan we etirapida nurghun kishiler bilen intayin semimiy munasiwet tiklep bolghan Choqay oghlining ornini Exmet na’im toluqlap kitelishi hergiz mumkin emes idi. Shu seweptin, bir mezgil ötkendin kéyin Exmet na’im özi bu heqtiki qarashlirini tüwendikiche ipadileydu:

Herqandaq ish yüz bérishidin qet’iy nezer, 5 yildin buyan

Yawrupada Türkistan’gha munasiwetlik maqaliliri bilen tonulup, Yawrupada Türkistanni tonutushqa bashlighan, bu jehette alahide muweppeqiyetlergimu érishken aktip we oqighan bir sebdishimizning sépimizdin ayrilishigha yol qoyulmasliqimiz kérek idi. Qalghan yurtdashlirimizgha nisbeten Türkistanda nam abroygha ériship shöhret Qazan’ghan, bolshéwiklar metbu’atini herda’im aware qilip kéliwatqan Choqay ependining bu shekilde sépimizdin ayrilishi we istipasini qobul qilishimiz milliy ghayimizge wasil üchün (yétishimiz üchün) bezi sarsinchliqlar (ziyanliq tesirler, tewrinishler) peyda qilmasliqini tileymen.

Bu yerde Prométéde Türkistan’gha wekillik qilalishimiz üchün,

nurghunlighan melumatlargha hamile (ige) bolush mejboriyiti lazim tapmaqtadur. Uruschigha we fransuzchigha mukemmel bolush telep qilinmaqtadur. Türkistan’gha munasiwetlik her türlük weqelerni öz waqtida küzitip maqalatni élan qilip turush, urusche bilmigenlikim üchün Türkistan’gha munasiwatlik gézitlarni körüp chiqip maqale yézish imkanigha érishelmey kelmektimen. (Exmet na’im orta mektepni Türkiyide, aliy mektepni bolsa Gérmaniyide püttürgen bolghachqa, urusche bilmeytti. − aptorning izahati)

Türkistan Üchün Küreshler 292

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shu seweptin hörmetlik dostlirim, Promété tewesidiki Türkistan wakaletchilikini bashqa bir bilimlik kishige we layaqetlik, uruschigha usta bir dostimizni teyin qilsanglar muqeddes ghayimiz üchün téximu muwapiq heriket qilghanliq bolidu dep qaraymen. Bu teliwimni wezipidin qéchish dep qarimighaysiler. Buning del eksinche, men öz aji*zliqimni ipadilesh arqiliq sépimizdiki pa’aliyetning téximu ünümlük ishlinishigha kapaletlik qilishni meqset qilip bularni yazmaqtimen.

Zeki Welidi üchün éytqanda, Mustapa Choqay oghlining t m b

merkezi komitittin istipa bergenliki yetmeytti. Uni jemiyet ezaliqidinmu qoghlap chiqirp, uning teshkilattiki tesirini pütünley taziliwétish kérek idi. Ene shu meqset bilen merkezi komitit teweside qurulghan üch kishilik tekshürüsh guruppisigha qattiq bésim ishlitishke kirishidu. Jemiyet re’isi Zeki Welidining tesiri astida qurulghan bu tekshürüsh guruppisining doklatliri Mustapa Choqay oghli üstige nurghunlighan jinayetlerni chaplighan idi.

Bu matériyallarda, Choqay oghli yéngi Türkistanda bésilghan

«Türkistanda acharchiliq siyasiti» we «qoqan muxtariyiti tarixi» digen maqalilirida muxtariyetni himaye qilish meydanini tekrarlighan bolup, uningda musteqilliq teliwi yoq; U toluq musteqilliqqa qet’i ishenmeydu. … Türkistanning teliwi Ukra’inadin perq qilmasliqi kérek dep körsitip, Rusiye démokratchiliri bilen oxshash yol tutup méngish lazimliqini ipadilimekte dep pash qilin’ghan.

Bu matériyalda yene, Choqay oghli milyukow guruppisining gézitliri

bilen munasiwet tiklesh arqiliq t m b nimu ular bilen munasiwet ornatti qilip körsetmekte; U özini t m b bilen teng orun’gha qoyiwélip, özini alahide birsi qilip körsitishke tirishmaqta dep tenqitligen.

Shöbihsizki, Choqay oghli bu türdiki jinayetlerning héchqaysini

üstige almaydu. Digendek, Choqay oghli t m b merkizige iwertken özini aqlash matériyalida, maqalilirim xata terjime qilin’ghan dep yazidu. Eslide Choqay oghlining urusche yaki fransuzche yazghan maqaliliri Istanbulda Türkiye Türkchisige terjime qilin’ghandin kéyin élan qilinmaqta idi. Choqay oghli, Exmet na’imgha yazghan bir parche xétide, Zeki Welidi teripidin teshkil qilin’ghan tekshürüsh guruppisi bilen bu guruppa teripidin chiqirilghan qararlarni qet’iy qobul

Türkistan Üchün Küreshler 293

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilmaydighanliqini tekitlep körsitip, bu mesilini musteqil bir sodiyeler wastichiliqi arqiliq bir terep qilinishini telep qilidu:

Men re’isingiz Exmet Zeki Welidige 2-iyolda mektüp iwertip

komissiye qararlirigha asas qilin’ghan terjimilerning mutleq türde yalghan ikenlikini uxturup, heqiqetning otturgha chiqishi üchün arbitrazh (sodiye) usulini teklip qilghan idim. Buning üchün sodiyelikke m. Imin resulzadini yaki bolmisa s. Salamzadini, umu bolmisa Zeki ependining özi körsitidighan bashqa birsini körsitishni teklip qildim. Komissiyege munasiwetlik usul heqqidimu bir Ezerbeyjanliq, bir shimaliy kapkaziyilik, eslide teshkilat ehwalidin xewiri bolghan birsi manga artilghan gunalarni ras dep qarisa menmu özemni gunakar dep qobul qilimen dep yazghan idim. Re’isi muxteremingiz 23-iyon künisi manga mundaq bir xet iwertiptu: “t m b Türkistan mesiliside özidin üstün turidighan bir organni étirap qilmaydu. Her qandaq milletning merkezi siyasiy teshkilatining özige xas köz qarishi bolidu. Üstüngde chiqirilghan qararlarni qobul qilip razi bolishing kérek idi. Merkezi jemiyetni inawetke almaymen dep yazghan xéting yoldashlirimizning könglige bekla éghir keldi.” … uning bu jawabida néme démekchi boliwatqanliqi ochuq bilinip turidu.

Choqay oghli yene, burun Zeki Welidiningmu toluq musteqilliq

meydanida turmighanliqini, hetta komunistlar bilen hemkarliship ish qilghan waqitliriningmu barliqini körsitip ötüsh arqiliq, uning yazghan bir parche xétidin bir neqil élip körsetmekte. Zeki Welidi neqil keltürgen Choqay’oghlining u xétide munular yézilghan idi:

1917~20-yillarda senmu, menmu éniq musteqilchilardin emes iduq.

U chaghda biz hemmimiz aptonumiyilik fédralchilardin iduq. Sen 1917-yilining bashlirida hetta aptonomiyichimu emes iding. Mana endi hemmimiz toghra yolni tépiwalduq. Biz buni ochuq étirap qilishimiz kérek. Wetinimizge qaytish pursiti kelginide tutqan yolimiz uchuq ashkare otturigha qoyulghan bolishi kérek.

Emma uning bu türdiki özini aqlashlirining héchqaysi kargha

kelmeydu. Zeki Welidi, Choqay oghlini qistap kelgen bolup, uning aldigha mundaq ikkila yol qaldurghan idi: ya gunahkar ikenlikingni qobul qilishing kirek, shu chaghdila jemiyetning adettiki bir ezasi

Türkistan Üchün Küreshler 294

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

süpitide teshkilatimizda qélishinggha yol qoyimiz, yaki bolmisa istipa bérip jemiyettin pütünley ayrilisen. Axrida Choqay oghli istipa bérip teshkilattin ayrilidu. Shundaq qilip, Zeki Welidi t m b ni pütünley qolgha kirgüzidu. Uzun yildin buyan birge pa’aliyet qilip kelgen yéqin dosti abduqadir inanni yéngi Türkistan zhornilining bash muherrirlikige ataydu. Bu jeryanda burunqi reqibi bolghan ayaz is’haqi we uning teshkilati bilen t m b ezaliri ottursidiki munasiwetler heqqidimu bir qarar chiqiridu. Endi t m b gha mutleq hakim ornigha érishken Zeki Welidi, nöwettiki nishanisini Yawrupa tereplerge qaritalishi mumkin idi. Merkezi komitit 1928-yili 26-iyol künisidiki yighinida, t m, b ning Yawrupagha munasiwetlik siyasetlirini belgilesh, teshkilat üchün iqtisadiy menbe axturush we Yawrupagha oqughuchi iwertish digendek mesililer üstide ishqa kirishish üchün re’is Zeki Welidining Yawrupagha bérishi heqqide qarar qobul qilidu.

Zeki Welidi Toghan Yawrupada Zeki Welidi Yawrupa sayahitining tunji békiti qilip Parizhni

talliwalghan idi. U yerde Promété zhornili mes’olliri bilen söhbetler ötküzidu. Bu jeryanda zhornal orginining hey’et ezasi Mir yaqup mextiyéw wastichiliqi arqiliq Mustapa Choqay oghli bilen munasiwet baghlashqa urun’ghan bolsimu, Welidi ottursida yüz bergen ishlardin qattiq renjigen Choqay oghli uning bilen körüshüshni xalimaydu. Zeki Welidi Fransiyidiki ziyaritini axirlashturup Gérmaniyige baridu. Bérlindiki Türkistanliq oqughuchilar bilen ötküzgen söhbetlerdin digendek razi bolmaydu. Chunki kéyinki yillarda Mustapa Choqay oghli, Bérlindiki oqughuchilar bilen bek yéqin munasiwet quriwalghan idi. Shundaq bolghachqa Gérmaniyidiki oqughuchilar t m b bilen Choqay oghli ottursida yüz bergen ixtilapta Choqay oghligha toghra mu’amile qilinmidi dep qarishatti. Netijide, Zeki Welidi bu yerdiki oqughuchilarni bu ishta özining toghra qilghanliqigha qayil qilalmaydu.

Oqughuchilar bilen körüshüshte tüzük netijige érishelmigen Welidi,

Promété sépidikiler bilen körüshmekchi bolidu. Bérlindin Warshawagha barghan Zeki Welidi, bu yerdimu kütken netijige

Türkistan Üchün Küreshler 295

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

érishelmeydu. Bolshéwik inqilawi yüz bergen yillarda Tataristan-Bashqirdistan russiyidin ayrilip chiqish mesilisi bilen téritoriyilik yaki téritoriyisiz aptonomiye telep qilish dégendek mesililerde bir-birsi bilen zitliship qalghan ayaz is’haqi Warshawada küchlük tesiri bar birsi idi. Shuningdek yene Mustapa Choqay oghli bilenmu intayin yéqin munasiwet baghlap kelgen mehemmet imin resulzade, Promété sépining eng küchlük tesirge ige rehberlik guruppa ezaliridin birsi bolup, umu Zeki Welidige unchilik qizghin mu’amile qilip ketmeydu. Shundaq qilip, Zeki Welidining Promété teshkilati bilen, shuningdek bu teshkilatqa yardem qiliwatqan terepler bilen yéqin munasiwet tikliwélish üchün körsetken tirishchanliqliri omumen netijisizlik bilen axirlishidu. Hetta uning Warshawa sherqshunasliq inistitutida birer ilmiy doklat bérish teliwimu héchkimning diqqitini tartalmay, selibi xewer peyda qilish derijisige bérip yetkidek ret qilinishqa düch kélidu.

Bu hadisiler, musapirlar arisida Promété rehberliri Zeki Welidi bilen

munasiwet qilishni xalimaydighan boptu, hemde uninggha herqandaq jehette yardem qilmighidek dégen gepler tarqalidu. Zeki Welidi bolsa, yüz bergen bu ishlarning perde arqisida Mustapa Choqay oghli bilen Idil-Ural herikitining yitekchisi ayaz isaqi bar dep qaraydu. Yawrupada kütken ümidlirining hemmisi bikar bolup ketkenliki Zeki Welidining könglini bekla yérim qilghan bolsimu, Sherqiy Türklükning qaynam-tashqinliq yillirini bashtin kechürüp u dewrdiki tarixiy dewrning shekillinishige yitekchilik qilghan bir kishi bolush süpiti bilen, qiyinchiliqlar aldida unche asanla tiz pükidighan xaraktirdiki birsimu emes idi. Welidi Türkiyige qaytip kélip uzun’gha qalmay, sherq Türklügining mesililirini munazire qilidighan ilmiy sehnidin birni berpa qilish üchün ishqa kirishidu. Shundaq qilip, 1928-yilining deslepki ayliri ichide Türkistan we Ezerbeyjanni tonutush jemiyiti digen namda bir organ teshkilleydu. Jemiyetning 32 maddiliq bir nizamnamisi 1928-yilining may éyida testiqlinip resmileshtürilidu. Bu jemiyetning qurghuchiliri Exmet Zeki Welidi, Exmet agha oghli, doktor Mirza haji*zade, mehemmet héyt, Exmet jappar oghli we doktor abduqadir sulayman qatarliq kishilerdin teshkil tapqan idi. Jemiyet re’islikige Zeki Welidi, mu’awin re’islikke Exmet agha oghli teyinlinidu. Jemiyetning meqsidi Türkistan bilen Ezerbeyjan’gha munasiwetlik pa’aliyetler bilen shoghullinish, buninggha munasiwetlik ilmiy maqalilarni élan qilish idi. Jemiyetning nami Türkistan bilen Ezerbeyjanni ögünüsh jemiyiti dep

Türkistan Üchün Küreshler 296

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

atalghinigha qarimay, jemiyetning qurghuchiliri ichide aran birla kishi Türkistanliq bolup, u kishimu siyasiy we ilmiy sahelerde héchkimge tonulmighan birsi idi. Yene bir tereptin jemiyet nizamnamisidiki rehberlik guruppisini saylashqa munasiwetlik maddilirimu bekla gheliti idi. Rehberlik guruppisigha saylinish üchün xelqaraliq birer ilmiy jemiyetke eza bolushi shert qilip belgilen’gen idi. Bu shertke asasen, qalghan t m b ezaliri yaki u yillarda Istanbulda turiwatqan oqughuchilar bilen yashlar arisida bundaq shertke toshidighan birsi bolmighachqa, jemiyetke eza bolush asasen alghanda imkaniyiti yoq bir ish idi.

Shundaq qilip, Zeki Welidi t m b wastichiliqi arqiliq siyasiy xaraktirliq

pa’aliyetlirini Türkistan bilen Ezerbeyjanni öginish jemiyiti arqiliq ilmiy pa’aliyetlirini dawamlashturush imkaniyitige érishken hisaplandi. Zeki Welidining asasi meqsiti meyli Türk dunyasida bolsun yaki Yawrupa ilmiy saheside bolsun, özining diyishi boyiche alghanda sherq Türklirining bayanatchiliqini üstige élishni meqset qilish idi. Yalghuz t m b ning re’islikige ige bolghini uni razi qilalmighan idi. Uning üstige bu bir mexpi teshkilat bolghachqa, barliq pa’aliyetlirini yer astida qanat yaydurushqa mejbor idi. Ashkare pa’aliyet qilalaydighan bir ilmiy teshkilat, Zeki Welidining pa’aliyet sahesini zor derijide kingeytip béreleytti. Digendek, Türkistan bilen Ezerbeyjanni ögünüsh jemiyiti qurulush bilen teng aktip pa’aliyet körsitishke bashlaydu. Her ayda bir orunlashturulghan ilmiy doklat yighinlirida, köpligen dangliq yerlik yaki chet’ellik alimlar ilmiy doklat bermekte idi. Yene bir tereptin, bu jemiyetning qurulishi bilen qanat yaydurghan pa’aliyetliri bir qisim saheler arisida küchlük naraziliqlarning kötürilshigimu sewep bolmaqta idi. Bolupmu mehemmet imin resulzade yitekchiligidiki Ezerbeyjan milliy herikiti teweside küchlük qarshiliqlarni peyda qilmaqta idi. Bir qisim t m b ezalirimu bu türdiki pa’aliyetlerge Türkistan namini shexsi menpe’etliri üchün paydilinip kétiwatidu dep qarimaqta idi. Bu türdiki naraziliqlar Türkistanliqlar bilen Ezerbeyjanliqlar teshkilatliri arisIdila körülüp qalmighan idi. Zeki Welidi ishleydighan darulfunidiki xizmetdashliri ichidimu ilmiy pa’aliyetlerge siyasetni arilashturiwalmasliq heqqidiki astiritin tenqitleshlermu otturgha chiqishqa bashlaydu. Bu türdiki tenqitlerning köpiyip bérishi netijiside, 1929-yilining axirlirida Türkistan we

Türkistan Üchün Küreshler 297

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ezerbeyjanni tonutush jemiyitining pa’aliyetliri aziyishqa bashlap, bir-ikki yil ichide toxtap qélish girdawigha kélidu.

1928-yilisi Türkiye jumhuriyitide medeniy jehette intayin muhim bir

özgirish yüz béridu: AtaTürkning eng muhim inqilapliridin biri bolghan yéziq özgertish we latin heriplirige köchüsh yolgha qoyulidu. Bu weziyet, Türkiyide neshir qiliniwatqan tashqi Türklerning zhornallirigha, bolupmu yéngi Türkistan zhorniligha küchlük tesir körsitidu. Ezirbeyjanliqlar bilen shimaliy kapkaziyilikler xitap qilidighan xelq ammisining xéli köp qismi Türkiyide turiwatqan bolghachqa ularda bu heqte birer qiyinchiliq sézilmigini bilen, sani bekla az bolghan Türkistanliq muhajirlarda bu zhornalni sétiwalalighidek mushtiri yoq déyerlik idi. Türkistanliq kitapxanlar erep elipbesini qollinidighan rayonlargha tarqalghan idi. Shundaq bolghachqa, latin heripliri bilen bésilidighan yéngi Türkistan zhornili bundin kéyin peqetla Türkiyide turiwatqan Türkistanliqlar bilen Türkiye jama’etchilikigila xitap qilalaydighan intayin tar bir pa’aliyet sorunigha ige haletke chüshüp qalidu. Bu zhornal erep heripliri bilen bésilmighanliqi üchün, meyli Türkistandikilerdin, meyli Afghanistanda turiwatqanlardin, meyli Iran bilen ereb ellirde turiwatqan Türkistanliqlardin bu zhornalni oqiyalaydighanlar yoq idi. Bu jaylarda turidighan Türkistanliq kitapxanlarni qolgha keltürüsh üchün erep heripliri bilen Türkistan shiwiside neshir qilinidighan bashqa bir zhornal chiqirishqa toghra kiletti. Bu mesilini muzakire qilghan t m b teshkilati, yéngi Türkistan zhornilini Bérlin’gha yötkep shu yerde erep heripliri boyiche neshri qilish qararini élishidu. Zhornal yenila sulayman abduqadirning yitekchilikide chiqirilidighan bolidu.

1929-yilining kirishide, t m b herikitige chongqur tesir körsitidighan

muhim bir ish yüz béridu. Yitekchiler ottursidiki emel talishish netijiside t m b teshkilatining bekla ze’ipliship ketkenlikini hés qilghan yashlar, t m b ning pa’aliyetlirini öz qoligha élip yiteklesh meqsitide bir qétimliq yighinda t m b terkiwide ayrim bir guroh uyushturidu. Yashlar ichide hizip dep nam alghan bu gurohqa t m b katiwi mejdidin delil yitekchilik qilmaqta idi. Nasir hékimzade, salih isma’il, wasi ependi, abdulla tewekkül, zahit we alim ependiler bolsa bu hizipning qalghan ezaliri idi. Hizip guruppisidikiler birlikte heriket qilip t m b rehberlik guruppisi ichide höküm chiqirish ornigha érishishni pilanlishidu. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 298

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

waqitta Gérmaniyidiki Türkistanliq oqughuchilarmu yighiliship yash Türkistan guruppisini teshkil qilghan idi. T m b ning Gérmaniyidiki shöbisi bolghan bu organdiki üch kishilik rehberlik guruppisigha Exmet na’im, Exmetjan Ibrahim we efdal abdusa’id qatarliq kishiler saylan’ghan idi.

Zeki Welidi Toghanning t m b din ayrilishi T m b ning yash ezaliri, Mustapa Choqay oghli mesiliside re’is Zeki

Welidini bekla qattiq pozitsiye tutup naheqchilik qildi dep qarishatti. Yashlar, Zeki Welidi t m b diki dahiliq ornini tengdishi yoq halgha keltüriwélish meqsitide Mustapa Choqay oghlini teshkildin chiqirip tashlighan dep qarimaqta idi. Türkistan we Ezerbeyjandin xewerdar qilish jemiyiti weqeside t m b ezaliri pütünley sirtta qaldurulghanliqi Zeki Welidige bolghan naraziliqlarni téximu kücheytiwetken idi. Ezalarning zor köpchiliki, Türkistan dawasi shexsi menpe’etler üchün qurban qiliwitilmekte dep qarashmaqta idi. Netijide, meyli t m b terkiwidiki hizip guruppiliri bolsun, meyli Gérmaniyidiki yash Türkistan guruppisidikiler bolsun ularning hemmisila Zeki Welidi rehberlikige qarshi küchlük öktichilik herikitige atlinidu. Yash Türkistan guruppisi heydérbérgde ötkezgen yighin netijiside t m b merkizige tüwendikidek bir ultimatom yollaydu:

Mustapa Choqay ependi t m b gha qaytidin qobul qilinishi, ezaliqi

qaytidin testiqlinishi, Yawrupada turushluq wekillik salahitide dawamliq qélishi lazim. Eger Gérmaniye shöbisining bu teklipi ret qilin’ghinida, merkezi hey’etlerni qaytidin saylash mesilisini otturgha qoyimiz. Zeki-Choqay zidiyiti yoqurida körsitilgen usul boyiche hel qilinmaydiken, Gérmaniyidiki t m b shöbisi merkezdin ayrilip pa’aliyet qilishqa bashlaydu we bu zidiyet üstide öz közqarishida ching turidu.

(resim orni) Hizip guruppisining ezaliri Olturghanlar (soldin onggha): nasir hekimzade, mejdidin delil,

tewekkül babur, öre turghanlar: doktor salih isma’il (erkinqul), zahit (özbulaq), doktor wasi Mirzatash. Istanbul, 1930. 5. 12

Türkistan Üchün Küreshler 299

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Buninggha oxshash bir ish Istanbuldimu yüz béridu. T m b merkezi

hey’iti yighinida hizip guruppisi namida mejdidin delil bu mesilini otturigha qoyup zidiyetning derhal hel qilinishini telep qilidu. Bu türdiki bésimlar netijiside, merkezi komitit Choqay oghlini kéchirim qilish, uning jemiyet ezaliqini qayta eslige keltürüsh heqqide ipade bildürüshke mejbor bolidu. Emma bunchilik ipade bildürüshler yiterlik bolmaytti. Bundin kéyin Zeki Welidining re’islik mesilisinimu qayta oylinip körüshke toghra kelmekte idi. Bu heqtiki bésimlargha bir mezgil qarshiliq körsitip kelgen Zeki Welidi, bir nechche ay ötkendin kéyin t m b re’islikidin hemde merkezi komitit ezaliqidin istipa bergenlikini bildürüshke mejbor bolidu. Uning bilen bir teghdirdash bolup kéliwatqan abduqadir sulaymanmu birlikte istipa béridu. Bu ikki kona dost, 1929-yilining 4-may künisi t m b ning chet’elde turushluq shöbisige iwertken istipa xétida tüwendikilerni yazidu:

Jemiyetning sabiq ezasi bolghan Choqay oghli Mustapa ependi bu

yilning 8-apiril küniside merkezi komititqa (katip mejdidin ependige qaritip) yazghan xétida melum bolghanlargha asasen, t m b teshkilatigha mexsus qebililer ittipaqsizliqini sörep kirishke urun’ghan. Hetta 1927-yilqi qurultaydimu bu jehette goya bashqirt terepning bésimi astida bashqurulghan bir qurultay boldi dep qarighan idi. Yene bir tereptin Choqay oghli, öz waqtida özi heqqide t m b merkezi teripidin teshkillen’gen komissiye teripidin qobul qilinip kéyin emeldin qaldurulghan qararini peqet t m b merkezidiki bashqirt ezalirining uninggha qarshi töhmet qilghanliqining netijisi dep körsitip, bu qararni we uningdin kéyinmu bashqirt ezaliri üstide her türlük bohtanlarni qilish, t m b ning qalghan ezaliri bilen bolghan munasiwetlirige buzghunchiliq sélish üchün bahane qiliwalidighanliqini iytqan idi. Meyli bu mektubida, yaki 9-mart künisidiki abduqadir namida yazghan xétide, Istanbulgha kelgidek bolsa u yerdiki bashqirt wekillirige özini tutquzup qoymaydighanliqini, ular bilen körüshmeydighanliqini éytip ular bilen düshmenlishish pozitsiyiside bolghan idi. Biz bundaq bir ehwalning Orta Asiyada bundaq muhim weqeler roy bériwatqan, mes’oliyetchanliq bilen mu’amile qilishqa toghra kéliwatqan bir weziyet astida teshkilatimizgha buzghunchiliq sélishqa urunishigha qarap tUralmayttuq. Choqay ependining t m b bilen birge pa’aliyet qilishining muhim we zörür bolghanliqini hés qilghanliqimiz üchün,

Türkistan Üchün Küreshler 300

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

shuningdek bizning bu komititta bolishimiz bu meqsetlerning ishqa ashurulishida tosalquluq rol oynap qalidighanliqimiz otturgha chiqishi bilen, t m b ning chet’eldiki merkezi komititidiki Bashqirdistan hey’itidikiler wezipimizdin chékinip chiqidighanliqimizni bildürimiz hemde buni lazim bolghan yerlerge uqturimiz.

Bu istipa xéti bérilishtin ötken az waqitni hisapqa almighanda, t m b

qurulghandin buyan dawam qilip kéliwatqan Zeki Welidi dewri axirlashqan hisaplandi. Échilishni pilanlashqan yéngi qurultayghiche t m b re’isliki üchün Osman ghoja oghli muweppeq eza qilip saylandi. Bu jeryanda merkezi komitit qarar chiqirip Mustapa Choqay oghlining jemiyetke qaytip kélishi maqullinip, qaytidin Yawrupada turushluq bash wekil bolushi belgilendi. Zeki Welidi bilen uning dosti abduqadir sulayman, t m b merkezi komititidin chiqip uzun ötmey öz aldigha bir bashqirt merkezi teshkil qilip, resmi itirap qilinishini telep qilip kapkaziye komititigha iltimas sunidu. Bu heqtiki ishlarning tepsili ehwali heqqide Osman ghoja oghli Mustapa Choqay oghligha yazghan xétide mundaq bayan qilidu:

Exmet Zeki bilen abduqadir ikkisi öz aldigha bashqirt merkezini

qurushqa iltimas sundi. Yighinda t m b ge qarshi pa’aliyetler bilen shoghullanmaymen dep wede qilghan bolsimu, epsuski, wediside ching turmidi. Ismi-jismi yoq bashqirt merkezi namida iltimas sundi. … shundaq bolghachqa, ularni t m b ezaliqidin pütünley chiqirip tashlash qarari élindi. Bu ishni kapkaziye komititige uxturmaqchi boliwatimiz, sizgimu bu heqte xewer yollaymiz.

Zeki Welidining bashqirt merkezi qurushigha munasiwetlik iltimasi

kapkaziye komititi teripidin testiqlanmaydu. Kishini epsuslanduridighini, bu weqe Zeki Welidi bilen uning dostlirini yalghuz t m b din chiqirilish bilenla qalmay, ular barliq muhajirdiki Türk teshkilatliri teripidin chetke qéqilghanliqi idi. Weziyetning bu türde tereqqi qilishidin kéyin, Zeki Welidi siyasiy pa’aliyetlirini bir mezgil toxtitip turushqa mejbor bolidu.

Zeki Welidi t m b din ayrilghandin kéyin, t m b bilen Idil-Ural milliy

merkezi ottursidiki munasiwetler qaytidin quyuqlishishqa bashlaydu. May éyida, Bérlinde Mustapa Choqay oghli bilen ayaz is’haqi

Türkistan Üchün Küreshler 301

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yitekchiligide Türkistan, Idil Ural we Qirim wakaletchiliri yighilip milliy musteqilliq kürishide ortaq pa’aliyet qilish heqqide qarar qobul qilip bir parche toxtamname imzalishidu. Yene bir tereptin t m b merkezi rehberlik guruppisida barliqqa kelgen özgirishlerge asasen, derhal bir pewqul’adde qurultay chaqirish, weziyetni tehlil qilip qaytidin bir stiratigiye tüzüp chiqishning zörür ikenlikini otturigha qoyushidu. Yawrupada turushluq wakaletchi Mustapa Choqay oghli bilen t m b ning Bérlin shöbisi wekillirini Istanbulgha chaqirtip, 1929-yilining yaz aylirida bir yighin chaqirish qarari élindi. Emma 6-ayda kapkaziye komititi bilen munasiwetlik bir weqe qurultayni bir nechche ay kéchiktürüp chaqirilishigha mejbur qilidu.

1929-yili 6-ayda, Istanbul jama’et xewipsizlik orgini Ezerbeyjanning

sabiq bash jumhuri, chet’eldiki Ezerbeyjan herikitining dahisi mehemmet imin resulzade bilen shimaliy kapkaziyilik yitekchi se’it shamilning öyige basturup kirip pütün hüjjetlirini musadire qilidu. Bu weqe muhajir Türk küreshchiliri arisida partlash xaraktiride tesir peyda qilidu. Muhajirlar, Türkiye hökümitining pat-pat agahlandurush bérishlirigha, yene bezide waqitliq bolsimu chégradin chiqiriwitilishlirige könük idi. Emma öylirige bésip kirip öy axturushliri bilen matériyallirini musadire qilishliri téxi tunji qétimliq ish idi. Türkiye hökümitining muhajir Türk yitekchiliri bilen bolghan munasiwetlirige chong tesir körsitishi éhtimal bolghan bu qétimqi hadise, Osman ghoja teripidin tüwendikiche bayan qilin’ghan idi:

Iyon éyida resulzade imin ependi bilen se’id shamil ependi

ikkisining öyliri Istanbul saqchi idarisi birinchi shöbisi teripidin basturulup tekshürilishi we matériyalliri musadire qilin’ghanliqi bekla yaman tesir peyda qiliwetti. Bundaq qilishqa ulardin ayrilip chiqip ketken bir qisim Ezerbeyjanliqlar bilen daghistanliqlar ularni En’giliyilikler üchün jasusluq qilmaqta dep erz qilghanliqi sewepchi bolghan iken.

T m b ezalirining öz’ara yézishqan xetliridin qarighanda, bu türdiki

erzlerni ispatlaydighan héchqandaq bir yip uchi tépilmighan bolghachqa, bu ikki yitekchi üstide héchqandaq bir qanuni sürüshte ishi körülmigen. Emma yüz bergen bu weqedin her ikkila yitekchi xatirjem bolalmighachqa, Türkiyede bixeter turghili bolmaydighanliqini

Türkistan Üchün Küreshler 302

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hés qilishqan idi. Shu seweptin mehemmet imin resulzade bilen se’id shamil ikkisi Türkiyidin chiqip kétip, pa’aliyetlirini téximu erkin qanat yaydurushqa bolidu dep qarashqan Polshagha köchüp kétidu. (eslide se’id shamil 1926-yilisila Warshawagha barghan bolup, u yerde Promété pa’aliyetlirige qatnashqan idi. Emma pat-pat Türkiyigimu kélip, bezi pa’aliyetlirini Istanbulda qanat yaydurmaqta idi. Mehemmet imin resulzade Türkiyidin chiqip ketkinidin kéyin, Ezerbeyjan milliy herikitining awazi bolghan «otluq yürt» zhornilida bash maqalilarni Mirza bala yézishqa bashlighan idi. − aptorning izahati) ular shu arqiliq bir menide Türkiye hökümitining kütkinidek ish qilghan hésaplandi.

1929-yilliq Istanbul qurultiyi Zeki Welidi bilen abduqadir sulayman ikkisi Türkiyidin chiqip

ketkendin kéyin chaqirish pilanlan’ghan pewqul’adde qurultay, 13-sintebir künisi mexpi chaqirilghan bir qétimliq yighin bilen échilidu. T m b ezaliri 13-sintebirdin 2-öktebirgiche 11 qétim yighin achidu. Qurultay jeryanida Türkistan bilen Afghanistanning omumiy weziyiti, bu rayonlarda wakaletxanilarni échish ishliri, basmichiliq herikitining shu waqtidiki ehwalliri, Zeki Welidi mesilisi, yéngidin bir zhornal chiqirish ishi, nizamnamige tüzitish kirgüzüsh ishliri, Buxara eMiri mesilisi, teshkilat tüzülmisidiki özgertishler qataridiki nurghunlighan mawzularda muzakiriler élip bérilidu.

Yighin xatiriliridin melum bolshiche, t m b ezaliri Afghanistanda

turiwatqan Basmichilar yitekchisi shir muhemmetbegni sabiq Buxara eMirining adimi dep qarishatti. Bundaq qarashqa kélishige éhtimal t m b ezasi bolghan basmichi yitekchiliridin turapbeg bilen hemraqul ependilerning t m b merkizige yollighan doklatliri sewepchi bolghan bolishi mumkin. Yene bir tereptin Buxara eMirini munarxiyichilerning jasusi dep qarimaqta idi. Ene shu sewepler tüpeylidin eMir teripidin bashlitilghan barliq ishlar t m b teripidin ret qilinishi kérek dep belgilen’gen idi. Eslide t m b bu belgilimiliri arqiliq Afghanistandiki eMir terep Türkistanliqlarnila emes, öz waqtida yene kona basmichi yitekchiliri bilen ularning etirapidiki barliq Türkistanliqlarnimu özlirige

Türkistan Üchün Küreshler 303

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

düshmen qiliwalghan hisaplinatti. Qurultay yene Afghanistan bilen Iran’gha toluq hoquqluq wakaletchilerni iwertish arqiliq resmi shöbe qurup chiqish heqqide qarar chiqiridu.

Qurultayning 6-qétimliq yighinida, yéngi Türkistan zhorniligha

qoshumche qilip Yawrupada «yash Türkistan» namida yéngi bir zhornal chiqirishnimu belgilishidu. Bu zhornal erep elipbesi buyiche özbekche neshir qilinidighan bolidu. Shundaq qilip t m b köz qarashlirini biwaste erep elippesini qollinidighan Afghanistan, Hindistan we Erebistan qataridiki ellerde turiwatqan Türkistanliqlargha yetküzüsh pürsitige qaytidin érishken bolatti. Élin’ghan qarar boyiche, bu zhornal Yawrupadiki teshkilattin ikki neper kishi hemde Istanbuldin iwertilidighan bir kishidin teshkil tapidighan üch kishilik bir organ teripidin neshri qilinidighan bolidu. Bu waqitta, burun merkezi komitit teripidin qobul qilin’ghan bayraqni Türkistan bayriqi qilidighanliqini qaytidin testiqlishidu. Shuningdek yene, Idil Ural guruppisi teripidin otturgha qoyulghan milliy merkezlerni birleshtürüsh heqqidiki teliwi, qurultay teripidin testiqlanmay, peqetla ortaq bir neshri epkari chiqirish heqqIdila bir belgilime chiqirishidu.

Omumiy kirim-chiqim bilen seripiyatlar muzakire qilin’ghan omumiy

yighinlarda éniq hisap-kitap bérelmigenliki alahide tAlash tartishlarning otturigha chiqishigha sewep bolidu. Re’is Osman ghoja oghlining qurultaydin epu sorighan halda hisap-kitap ishliridiki kam qalghan qisimlirini kéyin toluqlap bérish heqqide wede qilishi netijisIdila bu tAlash-tartishlar bésiqip hisap-kitaplar testiqlinidu. T m b bash katiwi bilen Türkistan yashlar ittipaqining re’isi mejdidin delil yitekchilikidiki hizip guruppisini teshkillep chiqqan yash wekiller, ötken qétimqi re’islik tAlash-tartishliridin xéli bek narazi bolup bekla xapa bolushqan idi. Ene shu seweptin, t m b de re’islik tüzümini emeldin qalduriwitip, uning ornigha bash sékritarliq tüzümini ornitish mesilisini otturgha qoyishidu. Ular, rehberlik guruppisini bundaq bir shekilge keltürüsh heqqide öz aldigha bir nizamnaminimu teyyarlap chiqishqan idi. Re’is Osman ghoja oghli, re’islik tüzümi emeldin qalghinida özining inawitimu qalmaydighanliqini körsitish arqiliq, bundaq özgertish qilish teliwige qarshi chiqidu. Bu mesile tAlash-tartish qilin’ghan 10-qétimliq yighinni bashquriwatqan Mustapa Choqay oghli, bashqa wekillerning qarshi turghanliqigha qarimay, re’islik

Türkistan Üchün Küreshler 304

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tüzümini dawamlashturushni, hemde Osman ghoja oghlining re’islikte dawamliq turiwérishi lazimliqida ching turiwalidu. Netijide, qalghan wekiller mejbori bolsimu Choqay oghlining pikirini maqulliship, re’islik tüzümini dawamlashturushqa qoshulidu. Mustapa Choqay oghli, burunqidekla Yawrupa wakaletchilik wezipiside turiwéridighan bolidu. Merkezi komititning birinchi katipliqigha mejdidin delilni, organ ishlar katipliqigha nasir hekimzadini, muhasipliqqa bolsa abdulla tewekkül baburni qoyishidu. Zahit özbulaq bilen ilter (ilter − doktor salih erkinqolning mexpi belgisidur. Erkinqol bir herbi doxtur idi. Shu seweptin öz ismini ashkare ishlitelmeytti. − aptorning izahati) bey ikkisini merkezi komititning yéngi ezasi qilip saylishidu.

Qurultayda qobul qilin’ghan yene bir qarargha asasen, t m b ning 7

maddiliq ortaq programmisigha yene ikki madda qoshulidu. Bu maddilarning birinchiside “Türkistan musteqilliq kürishi mesilisi peqet Türkistanliqlarghila tewe bolishi lazim” dep körsitilgen idi. Yene bir maddida bolsa Türkistanning chégrasi gherbiy Türkistandiki jumhuriyetler bilen Sherqiy Türkistanni öz chige alidu dégen bir izahat bérilish bilen, ulugh Türkistanning chégrasini bashqidin belgülep bermekte idi. Bu belgilimiler bilen birlikte, yene yéngidin bir nizamname teyyarlinip maqullinidu. Yéngidin tüzüp chiqirilghan nizamnamigha asasen, merkezi komitit ezalirining Türkistanliqlardin teshkil tépishi shert dep belgilen’gen idi. (2-madda) merkezi komititqa munasiwetlik barliq hüjjetler bash katip wastisida teyyarlinidighan bolidu we merkezi komitit her yili bashqidin saylinidu dep belgilinidu. (4-madda) shuningdek yene merkezi komitit bilen uning herqaysi shöbilirining katip wekillirining hoquq da’irisi téximu keng bolidu. Buninggha qoshumche qilinip yene murahhas eza bolushimu maqullinidu.

1929-yilqi pewqul’adde qurultay bilen birge, t m b ning teshkili

tüzülishide tüptin özgertish qilin’ghanliqi körülmekte idi. Re’islik tüzümini emeldin qaldurush üchün tirishchanliq körsetken yash wekiller bu teliwini emelge ashUralmighandin kéyin, bash katipning ornini alahide kücheytishni qolgha keltürgen idi. Shunngdek yene, merkezi komitit hey’etlirining sanini köpeytiwélish arqiliq, re’isning tesirini téximu azaytish imkanigha érishiwalidu. Mustapa Choqay oghli bilen Osman ghoja oghligha oxshighan ikki tarixiy shexis re’islik

Türkistan Üchün Küreshler 305

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tüzümini saqlap qélishta herqanche muweppeqiyetlik bolalighan bolsimu, ularning bu utughini özlirining abroyini saqlap qélishtin nérigha ötelmigen bir utuq dep qarashqa bolatti. Merkezi komititta peqet Türkistanliqarla hoquq tutalaydu dep belgilen’gen belgilime bolsa, bir menide Zeki Welidi misaligha oxshash ehwallarning yüz bérishidin saqlinishning bir charisi depla qarash mumkin idi. Shuninggha oxshash, Türkistan musteqilliqining yalghuz Türkistanliqlarghila tewe bolishi kérek digen maddisi bilen Türkistan chégrasini belgileshte, burunqisigha oxshimaydighan yéri Bashqirdistanni sirtta qaldurghini bolup, bularmu Zeki Welidining mu’amilisige bérilgen bir jawap hésaplinatti. Yawrupada neshriyatchiliqni bashlash heqqidiki qarar bolsa, siyasiy pa’aliyetlerning Yawrupagha köchürilidighanliqining bir ishariti idi. Dégendek, iyon éyida kapkaziye komititi wekillirige qarita Istanbul saqchisi teripidin heriket qollan’ghanliqi, Türkiyidiki sirtqi Türk küreshchiliri üchün kelgüside yüz bérishi éhtimal bolghan qiyin künlerning signali bolup qalghan idi.

«Yash Türkistan» zhornili Qurultay yépilghandin kéyin Parizhgha qaytip barghan Mustapa

Choqay oghli, waqitni ching tutup chiqirilidighan yéngi zhornalning teyyarliq xizmetlirini bashliwitidu. Öktebirde Gérmaniyidiki oqughuchilar guruppisi bilen bir qétimliq yighin ötküzüp zhornalning hulini séliwalidu. Bu yighinda qobul qilin’ghan qarar boyiche zhornalning bash tehrirlik wezipisi Mustapa Choqay oghligha tapshurulidu. Zhornalda ishleydighan qalghan ezalar, yash Türkistanchilar guruppisining bash katipliq orni Ibrahim arifxan (yarqin) bilen aspratoriye oqushini püttürgen abdulwahap (oktay) qatarliqlargha tapshurulidighan bolidu. Istanbul qurultiyida qobul qilin’ghan qarargha bina’en, zhornal kona yéziq boyiche chaghatay shiwiside chiqirilidighan bolup, zhornal ismimu yash Türkistan dep atilidighan bolidu. Zhornalning chiqish waqti 1929-yilining axirigha békitilidu. Qurultay xatiriliridin melum bolishiche, zhornalning barliq chiqimliri Choqay oghlining xizmet ishlishi netijiside Promété herikitining menbeliridin ayrilidighan bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 306

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

(resim orni) Yash Türkistan zhornilining tunji sani (esli arginal zhornal muqawisidiki chaghatayche yéziqlarning

hazirqi Uyghur kona yéziqi boyiche köchürülishi tüwendikiche − t) (yash torkstan Torkstan mli astqlal fkryge xdmt aytochi aylq mjmoghedr Bash mhrri: choqai aoghli mstfi Yl 1 1929 dikabr san 1 Bo sande: Syasi bolm: 1- bznng yol 2- bashqarmadn 3- torkstande paxte atrafnde koresh. Choqai aoghli mstfi 4- char mynstri qryoosheyn nk torkstan paxtechylgyge nzri. Br

torkstanli 5- saoyt rosye «jntyden» aolaq. Altai noyan Adbi blm: «torkstan» maghjanden “yapraqlr” cholpanden Torkstan xbrleri: Qazaghstande – torkmenstande – aozbykstande) Yash Türkistan zhornilining tunji sani, burun tüzülgen pilan boyiche

1929-yilining dékabir éyida neshirdin chiqidu. Zhornal muqawisigha “Türkistan köz qarishigha yardem béridighan ayliq mejmu’e” dégen bir jümle söz qoshulghan idi. Keyni muqawisida bolsa fransuzchida Türkistan milliy herikitining neshri orgini ikenliki körsitilgen idi. Alaqilish üchün Mustapa Choqay oghlining Parizh-nogént rayonidiki öyining adrisi bérilgen idi. Bu zhornal Bérlinda bésilip turatti. Emma mes’ol mudirining kim ikenliki bilen basmaxana adrisi bérilmigen idi. Uningdin kéyiki yillarda “Mustapa Choqay oghli yash Türkistan mejmu’esini t m b din ayrip öz ilkige ötküziwélish meqsitide bu charidin paydilan’ghan” deydighan gep-sözlerge qarita, Choqay oghli Bérlindiki yashlarning héchqaysi u waqittiki shara’itlarda özini ashikarilashni xalimighanliqini, hetta bir pochta adrisi üchün bolsimu iltimas qilishtin qorqqanliqini, shu seweptin özining öyining adrisini bérishke mejbor bolghanliqini otturigha qoyidu.

Türkistan Üchün Küreshler 307

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Zhornalning neshri qilish ishlirigha asasiy jehettin alghanda abdulwahap isaq oghli (oktay) bilen Ibrahim arifxan ikkisi yitekchilik qilip kelmekte idi. Isaq oghli miditsina doxturi bolup, darmastadt shehiride génékologiye kesipi boyiche asprantliq oqushida idi. Yash Türkistan zhornilida wezipige teyinlen’ginidin kéyin, 1930-yilining fiwral éyida Bérlin’ge köchüp kéliwalidu. U köchüp kelgiche bolghan ariliqta zhornal chiqirish ishlirini tahir shakir (chaghatay) öz üstige élip turghan idi.

Zhornalning tunji sanining kirish söz qismi mundaq bashlan’ghan

idi: Biz Türkistan musteqilchiliri élimizning erkinliki we wetinimiz

Türkistanning musteqilliqi üchün küresh qilimiz. … Türkistanliqlar üchün buningdin bashqa yol yoq, bashqa yolmu bolmasliqi kérek. … biz hazir Moskwaning zulumi astida éziliwatqan milyonlighan Türkistanliqning peqet bekla az bir qismini teshkil qilmaqtimiz. … xelqimizning milliy musteqilliq teleplirini mezmonini özgertmestin we küchini kamaytmastin yash Türkistan zhornili wastisida uxtUralisaq, biz hemmimiz üchün mes’oliyitimiz üstidiki wezipimizning melum qismini orundiyalighan bolimiz. … yash Türkistan unchilik chong hejimlik bir mejmu’e hisaplanmaydu. Emma azat we musteqil Türkistan bayrighini kötürüp lepilditip mangghandek éghir wezipini öshnisige alghan, bu yolda küresh qilish jeryanida choqum küchiyip baralaymiz. … bizning ghayimiz, Türkistanda joghrapiyilik hemde meniwiy jehette bir milliy dölet qurup chiqishtin ibarettur. Chunki peqet shu waqittila xelqimiz öz wetinide öz teghdirige özliri toluq igidarchiliq qilalishi mumkin. Biz yurtimizdiki we muhajirdiki wetendashlirimiz bilen dostlirimizdin azat we musteqil Türkistan ghayisi yolidiki kürishimizge yardem qilishini ümit qilimiz.

Heqiqetenmu on yil dawamlishidighan dewir ichide yash Türkistan

zhornili chet’eldiki Türkistanliqlarning siyasiy mewjutlughini saqlashtek intayin ehmiyetlik bir wezipini orundap kélidu. Her sani texminen 40 bet etirapida bolghan bu zhornal, bir qanche bölümdin teshkil tapmaqta idi. Siyasi bölümide asasen Mustapa Choqay oghli teripidin yézilghan bir bashmaqale bilen bashqa maqalilar Türkistan, Sowétler ittipaqi we xelqaraliq mesililerge munasiwetlik idi. Edebiy

Türkistan Üchün Küreshler 308

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bölümide bolsa, asasen Türkistan dangliq sha’irlirining küchlük milliy hésyatqa ige shiérliri élan qilinip turatti. Undin bashqa yene Türkistanning yéqinqi zaman tarixi bilen Türk medeniyitige munasiwetlik timilardin teshkil tapqan maqalilarmu élan qilinip turatti.

Élan qilin’ghan maqalilarning mezmonigha qaraydighan bolsaq,

yash Türkistan yalghuz Türkistandikila emes, öz waqtida yene pütün Sowétler ittipaqidiki weziyetlerni intayin diqqet bilen küzitip barghanliqini, bolupmu Türkistan jumhuriyetliri bilen munasiwetlik Sowét siyasetlirige del waqtida hemde keng da’irilik tenqit bérip kelgenliki melum. (Mustapa Choqay oghlining maqalilirida körsitip ötken menbeler tetqiq qilin’ghinida, yash Türkistanchilar prawda bilen iskragha oxshaydighan Sowétler ittipaqi gézitliri bilen birge yene prawda wostoka, za partiyu, Sowétiskaya stép, kazakistankaya prawda, aqchöl, engbekchi, qazaq, qazaq edebiyati, qizil Özbekistan, yéngi ferghane, azat Buxara, Buxara prolitariyati, sherq heqiqiti, kéngesh Türkistani, Türkmeniskaya iskara, Türkmenistan, qizil yultuz, awaziy tajik, rehberiy danish qataridiki Türkistan jumhuriyetliride bésilidighan gézitlarning hemmisini dégidek oqup turidighanliqi melum. − aptorning izahati) 1930-yillarning otturliridin bashlap Yawrupada künsayin yéqinliship kéliwatqan urush xewipi sewebidin, chong döletler ottursidiki munasiwetler bilen xelqaraliq siyasetler heqqidiki maqalilarmu élan qilinishqa bashlinidu.

Xewerler bölümide bolsa, Türkistandin kelgen xewerler,

Afghanistan, Hindistan, erep elliri, Türkiye we Yawrupada turiwatqan muhajir Türkistanliqlargha munasiwetlik xewerler bésilip turatti. Bu alahIdilikliri bilen, yash Türkistan zhornili téz waqit ichIdila dunyaning her qaysi ellirige tarqilip ketken Türkistanliq muhajirlar arisida intayin muhim bir uchur almashturush wastisi haligha aylinidu.

Mustapa Choqay oghlidin bashqa maqala yazidighan

yazghuchilarning hemmisi dégidek texelluslar yaki mexpi namlarni ishlitip maqale élan qilip turidighanliqi melum. (tahir chaghatay yash Türkistanda <Chaghatay> dep, tahir shakir, hesen tursun <Tashpalta> we <tomuroghli> dégendek namlarda maqale élan qilip turghan; Abdulwahap oktay bolsa < Abdulwahap, janey, toqtamish’oghli > dégen isimlarni ishlitip kelgen. Türkiyidiki t m b

Türkistan Üchün Küreshler 309

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chilardin doktor salih erkinqol maqalilirini <Ilter> dep, tewekkül abdullazade babur <tuyghun> dep we Exmet na’im öktem bolsa <E.N> digendek imza bilen maqalilirini élan qilishqan. − aptorning izahati) zhornalning yilliq mushtiri heqqi 2 dollar, her sani 20 sént qilip békitilgen.

Yash Türkistan zhornili neshirdin chiqishqa bashlishi bilen teng,

bezi yéngi meslilermu birlikte körülüshke bashlaydu. Mustapa Choqay oghli, abdulwahap isaq oghli, tahir shakir üchisi yéngi zhornal etirapida zich hemkarliq ornitip gurohwazliqni shekillendürüshke bashlaydu. Kéyinki waqitlarda bu üch kishilik gurohqa sabir Ibrahimmu qoshulidu. Bu ehwal, Gérmaniyidiki yash Türkistan guruppisining qalghan ezalirini ensiritishke bashlaydu. Zhornalning iqtisadiy menbesini ilikide ching tutiwalghan Choqay oghli, tehrirat rehberliki bilen zhornal mezmonini belgileshte asasen öz aldigha dégidek pa’aliyet qilishqa bashlaydu. Yash Türkistan guruppisidiki bashqa ezalar meyli iqtisadiy menbeni bashqurushta bolsun yaki tehrirat yitekchilikidiki zhornalning mezmunini belgileydighan ishlarda bolsun t m b Gérmaniye shöbisining nazariti astida bolishi kérek dégen mesilini otturigha qoyup, bu jehettimu belgilimilerni chiqirishqan idi. Shuningdek yene, Mustapa Choqay oghlining yazghan xetliride tahir bilen abdulwahap ependiler bilen emes, belki biwaste shöbe bilen meslihetlishishi lazim dégen telepni otturigha qoyushqan idi. Epsuski, bu türdiki tirishchanliqlardin qilche netije chiqmaydu. Choqay oghlining Gérmaniye shöbisi rehberliki bilen meslihet qilmasliqi sewebidin, yash Türkistan guruppisi ichidiki bölünüsh izchil dawamliship baridu.

Ezerbeyjan milliy herikiti bilen Idil-Ural herikiti ichidiki hadisiler we t m b ge körsetken tesirliri

Türkistan milliy birlik herikiti ichide körülgen bu tür zidiyet we

tAlash-tartish hadisiliri qalghan Türk guruppiliri arisidimu körülüshke bashlaydu. Bu teshkilatlar öz’ara ortaq birliksep teshkil qilip pa’aliyet qilip kéliwatqanliqi üchün, birside otturigha chiqqan mesile tebi’iy halda qalghan Türk guruppilirighimu tesir körsitetti. Shundaq

Türkistan Üchün Küreshler 310

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolghachqa, 1929-yilqi qurultaydin bashlap keng kölemlik özgirish qilghan t m b, bir septiki teshkilatlar arisida körülgen mesililerning tesirige shu haman uchiraytti. Bolupmu Ezerbeyjan Türkliri bilen Idil Ural Türklirige munasiwetlik bezi mesililer, t m b ezaliri ottursida köz qarash oxshimasliqlirini keltürüp chiqirip, yéngi tAlash-tartishlarni peyda qilishqa bashlaydu.

1929-yilisi Ezerbeyjan milliy herikiti noqtisidin alghandimu bir

burulush noqtisi hésaplinatti. Bu heriketning munazire telep qilinmas yitekchisi bolghan sabiq bash jumhuri we kapkaziye komititining muhim ezasi bolghan mehemmet imin resulzadige qarshi tunji qétim bir öktichiler herikiti bashlan’ghan bolup, ezeri Türkliri ichide éghir parchilinishlar kélip chiqmaqta idi. Eslide, bu türdiki bölünüshler kona hisapning yéngidin otturigha chiqishidin bashqa nerse emes idi.

1917-yilidin burun, Ezerbeyjan musteqilliqi üchün küresh qilip

kelgen musawat pirqisidikiler bilen Türk fidratsiyichiler pirqisidikiler yene shu yilliri bir qétimliq qurultay chaqirip birleshken idi. Muhajirette yéngi kapkaziye zhornili etirapigha yighilip pa’aliyet qiliwatqan guruppilar, yéngi kapkaziye zhornilining Türkiye jumhuriyiti ministirlar kabintining qarari boyiche pichetliwitilginidin kéyin qayta bölünüshke bashlighan idi. Rustebeyli bilen naqi shéx zamanli ikkisi, resulzadigha qarshi teshkillen’gen bu guruppining yitekchiliridin idi.

(resim orni) Yash Türkistanchilar Soldin bashlap tahir chaghatay, Mustapa Choqay oghli we

abdulwahap oktay. 1935.3.15, Bérlin. (Ehet Enjan arxiwidin) Resulzade, yéngi kapkaziye zhornilining pichetlinishidin kéyin, yeni

1929-yilining kirishidin itiwaren «ezeri Türk» bilen «otluq yurt» digen ikki zhornalni chiqirishqa bashlighan idi. Bu jeryanda kütülmigen bir weqe yüz béridu. Shu yilisi iyon éyida Istanbul siyasiy saqchiliri, chet dölet üchün pa’aliyet qiliwatqanliqi heqqide bir pash qilish matériyali tapshurup élip, mehemmet imin resulzade bilen se’id shamilning öyini tuyuqsiz basturup axturidu hemde qolgha chüshergen barliq hüjjetlerni musadire qiliwalidu. Muhajirlar ichide bu qétimliq pash qilinishning resulzadige öktichilik qiliwatqan kishiler teripidin

Türkistan Üchün Küreshler 311

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilin’ghanliqi heqqidiki gep-sözler tarqilishqa bashlighan idi. Dölet teripidin ijra qilin’ghan bu qétimliq siyasiy öy aqturush weqesi netijiside her ikkila muhajirlar yitekchisi Türkiyidin ayrilishqa mejbor boldu. Resulzade chet’elge chiqip ketkenlikige qarimay, kéyinki yillarda shefibeychilik dep nam alidighan öktichiler herikitige qashi pa’aliyet qilish iradisidin yanmighan idi. Türkistan milliy ittipaqini asas qilghan halda barliq birliksep milliy heriket teshkilatlirigha bu öktichiler guruppisigha qarshi ipade bildürüshliri kérek deydighan bir telepname yollaydu. T m b ezalirining bir qismi bundaq bir ipade bildürüshning hajiti yoqliqini, ular bu tAlash-tartishlarda biterep turushliri kérekligini toghra körmekte idi. Emma resulzade Promété sépi ichide intayin muhim orun’gha ige birsi bolghachqa, uning bilen munasiwetlirini buziwalmasliqi kérek idi. Mustapa Choqay oghli t m b merkizi hey’itige yazghan bir parche xétide, t m b ning bu ikki guruppa ottursidiki küreshke biwaste ariliship qalmasliqi lazimliqini, Promété frontidiki barliq guruppilar bilen bir terepte turidighanliqini, buninggha qarita siyasiy jehette t m b terkiwide otluq yurt guruppisigha tewe kishilerning, yeni resulzade bilen oxshash közqarashtikilerning barliqini otturgha qoymaqta idi.

Chet’eldiki Türk guruppiliri arisida tAlash-tartishqa sewep bolghan

yene bir mesile, Idil Ural Türklirining «milliy yol» namidiki neshir epkarida ishletken Türk-tatar ipadisining éniqlimisi sewebidin otturgha chiqidu. Ayaz isaqi bashlamchiliqidiki Idil Ural guruppisidikiler Sowétler ittipaqi terkiwide qalghan Türklerge qarita shu chaqqiche ishlitip kélin’gen russiye Türkliri digen sözning ornigha Türk-tatar sözini omumlashturush mesiliside izchil küch chiqirip kelmekte idi. Buninggha qarita yash Türkistan guruppisidikiler bundaq atilishqa narazi idi. Türk-tatar atalghusi Türkler ottursida parchilinishni keltürüp chiqirishi mumkin dep qaraytti. Bu mesile, Gérmaniyidiki yash Türkistan guruppisi bilen t m b merkizi ottursida yézilghan alaqilarda mundaq ipadilenmekte idi:

Qalghan Türk qewimlirining pikirini almay turup ishlitilgen bu

éniqlima Türkistanliqlarnimu öz ichige alghan bolup, milliy yol bu atalghuni omumiy yüzlük maqul körülgen bir éniqlima dep otturgha qoymaqta. Türk-tatar éniqlimisi qewim bilen urughdashliq mesilisini gewdilendürgen. Tatarlarni ayrim bir qewm dep qarash

Türkistan Üchün Küreshler 312

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ipadilenmekte. Bundaq éniqlima bérishni qobul qilalmaymiz. T m b ningmu bu heqte bir belgilime tüzüp chiqishini telep qilimiz.

Pikir ixtilapliri buning bilenla cheklinip qalmaydu. Idil-Ural

guruppisidikiler her ikki heriketning birleshtürülishi heqqide bir teklip sun’ghan idi. 1929-yilqi t m b qurultiyida bu teklipning ret qiliwitilgenlikige qarimay, Mustapa Choqay oghli bilen ayaz is’haqi ottursidiki munasiwetlerning barghansiri yéqinliship kétishi, Türkistan herikitining Idil Ural tesiri astida qélish éhtimali üstidiki ghem-endishilirining otturgha chiqishigha sewepchi bolmaqta idi. Yüz bergen bu bir qatar pikir ixtilaplirigha qarimay, her ikkila heriketning siyasiy pa’aliyetliri ortaq qanat yaydurulup, neshri epkarlirimu Bérlinde oxshash br metbede bésilip kelmekte idi. (yIraq sherqqe ketken waqitlirida, ayaz isaqigha Mustapa Choqay oghli imzasi bilen Türkistan milliy birlikigimu wekillik qilidu deydighan bir tonushturush bérilgen idi. − aptorning izahati)

«Yéngi Türkistan» zhornal mes’ollirini almashturush we Osman ghoja oghlining teshkildin ayrilishi

Yash Türkistan zhornili Yawrupada neshri qilinishi bilen teng, shu

kün’giche t m b ning awazi bolup kéliwatqan yéngi Türkistan zhornilining tesiri bekla aziyip ketken idi. Eslidinla latinche heripler bilen bésilishqa bashlighinidin buyan, bu zhornalning Türkiye sirtidiki Türkistanliqlargha yetküzülüsh imkanlirimu qalmidi dégidek idi.

Shuninggha qarimay u yilliri Türkiyide bésiliwatqan tashqi Türk

zhornallirining traji bekla az bolghanliqi sewibidin («yéngi Türkistan», «otluq yurt», «bildirish») bu zhornallar Türk jama’etchiliki arisida xéli chong qiziqish qozghighanliqi melum. 1930-yilliri Türk dunyasigha munasiwetlik neshri qiliniwatqan Türkiye menbelik birdin bir zhornal, Türk ochaqlirining neshr epkari bolghan «Türk yurdu» (Türk yurti − t) idi. Ene shu seweptin, Türkiye sirtidiki Türklerning zhornalliri bu sahediki chong bir boshluqni toldurup kelmekte idi.

Türkistan Üchün Küreshler 313

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Mustapa Choqay oghli «yash Türkistan» zhorniligha merkezliship qalghanliqi sewibidin, bu zhornalning bashmaqaliliri asasen alghanda Osman ghoja oghli teripidin yézilmaqta idi. 1930-yilining bashlirida bu zhornalda élan qilin’ghan bir parche shiér t m b merkezi komititida yéngidin sürkülüsh peyda bolishigha sewep bolidu. Osman ghoja oghli teripidin yézilip 27-sanidiki bashmaqalining aldigha orunlashturulghan bu shiér, töt Misiraliq bir koplit shiér idi. Bu shiér, u waqitlarda Türkiye metbu’atlirida neshri qiliniwatqan zhornallarning köpünchiside uchirap turidighan nurghunlighan yazghuchilar teripidin yéziliwatqan bir téma heqqide yézilghan bir shiér idi. “istiqbal” dep isim qoyulghan bu shiérda Ghazi Mustapa Kamalgha medhiyeler oqulup kélip mundaq dep yézilghan idi:

Chapimiz biz sanga ulugh istiqbal, Yitekchimiz bizning Ghazi Mustapa Kamal. Bayrighimizdur jumhuriyet, Ghayimizdur xelqchiliq, Baqi qalar menggüge bu ghayimiz. Bir qarimaqqa héchqandaq norimalsizliq körülmeydighan bu töt

misraliq shiér, t m b merkizide qattiq tAlash-tartish we tenqitlerge sewepchi bolidu. Bu heqte Yawrupa wakaletchisi Mustapa Choqay oghli, bash katip mejdidin delilge mundaq dep xet yazidu:

Abdulla tewekkülge yéngi Türkistanning 27 (15) nichi sanigha

munasiwetlik naraziliqimni iwerttim. Uni Osman ghoja oghligha tapshurup béring. 26-san bilen 27-sanlarni t m b ning neshri epkari dégili bolmaydu. … Exmet Zeki Welidi ‹Osman ghoja oghli Enqerege xoshamet qilip shiérlar yazmaqta, shunga uni re’isliktin élip tashlash kérek› dise ishenmigen ikenmen. … bizning Türkiye bilen bolghan dostliqimiz bashqa bir ish, … men Promété zhornilining 28-sanidiki maqalamdimu bu toghriliq toxtalghan idim. … Türkiye küchlük bir dölet haligha kélishi heqiqetenmu muhim ish, emma Ghazini resmiy dahimiz dep yézish Türkistan musteqilliq herikitini Türkiyining bayriqi astigha kirgüzüp qoyduq digenliktur. Bundaq qilish pütünley xata. Mehemmet imin resulzadining Prométéde élan qilin’ghan maqalisidimu bundaq qarash körsitip ötülgen. … mundaq éytqanda, siyasiy jehettin alghanda Türkiye bizning dawayimiz bilen qilche

Türkistan Üchün Küreshler 314

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

munasiwiti yoq. … bizning milliy musteqilliq herikitimiz Mustapa Kamalning yitekchilikide emes, belki öz milliy küchlirimizning tirishchanliqi arqiliq emelge ashurilidu.

Türkiyining düshmenliri Mustapa Kamalgha pan Türkst köz qarishi

bar, barliq Türklerni bir bayraq astigha yighishqa tirishmaqta dep bohtan qilishlirigha qarita biz buyerde qarshi küresh qilip kelmekte iduq. Yene bir tereptin t m b neshri epkari ‹istiqbal› shiérini élan qilishti. Endi Türkiyining düshmenliri bu dégenlirige pakit qilip bu shiérni körsitip turiwalsa biz ulargha néme dep jawap bérimiz? Osman ghoja oghli zhornal igisi bolghan bu zhornal qet’iy türde t m b neshr epkari bolalmaydu.

Yoqurida neqil keltürülgen jümliler, u dewrlerde muhajirdiki Türk

yitekchilirining Türkiyige bolghan köz qarashlirini ipadilesh jehettin alghanda bekla qiziq idi. Öz tewesining musteqilliqi üchün Türkiyini eng paydiliq bir küch dep qarap, yene bir tereptin Türkiyini buning üchün anche muhim hésaplanmaydighan bir amil dep qarashmaqta idi. Bolupmu Türkiye sirtidiki dunyadin we Sowétler ittipaqidin kélish éhtimali bolghan pan Türkisizm bohtanliri yalghuz yéngi qurulghan yash Türk dölitigila emes, öz dawalirighimu ziyan yetküzidighanliqini bileligen idi. Yoqurida ipadileshken siyasiy mu’amile, bir zhornal chiqirish qararigha kélishken 1927-yilqi qurultayda alahide tekitlen’gen bolup, neshir qilinmaqchi bolghan neshri epkari Türkiyining ichki tashqi siyasetlirige munasiwetlik maqalilarni qet’i basmaydu dep belgiligen idi. Exmet Zeki Welidining bash muhrirlik qilghan waqitliri bilen kéyinki 7 ay boyiche bu belgilimige estayIdil ri’aye qilip kelgenlikini köriwélishqa bolidu. Tunji qétim 26-sanida jumhuriyet hökümitining muweppeqiyetlik iqtisadiy siyasiti netijiside Türk lirasi En’giliye puli aldida qimmitini östüreligenliki heqqide bir xewer élan qilghan idi. Mustapa Choqay oghli 26-sannimu t m b neshri epkari dep qobul qilishqa bolmaydu diyishining sewebi shu idi. 27-sanigha bésilghan shiér bolsa sewrini tashurghan eng axirqi sewep bolup körünmekte idi. Uningdin kéyinki sanlirida Türkiyige munasiwetlik xewerlerge orun bérilgenliki, t m b ichidiki ekis tesirining Türkiyige munasiwetlik xewerlerning bérilgenliki sewebidin emes, belki bérilgen xewerlerning terep tutup tutmighanliqi bilen

Türkistan Üchün Küreshler 315

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

medhiyiliguchi bolup-bolmighanliqigha munasiwetlik ikenlikini körsetmekte idi.

Yüz bergen bu hadisiler bilen birlikte, 1929-yilqi qurultaygha

sunulghan rasxot pilanidin artuq xejliwitilgen qismi heqqide hisawat toluq bérilelmigenliki, zhornal sahipliqini üstige alghan Osman ghoja oghli heqqide éghir tAlash-tartishlarning otturgha chiqishigha sewep bolmaqta idi. Zhornalgha ajritilghan chiqimning belgilen’gendin artip ketkenliki sewebidin pul menbesi yitishmeslikini keltürüp chiqirip, zhornalning neshri qilinishi aqsashqa bashlaydu. Promété terep, zhornal chiqirishqa yetkidek pul ayrip t m b ge iwertilgenlikini, emma iwertilgen pulni zhornal chiqirishtin bashqa shexsi xirajetler üchün xeshliwetkenliki üchün iqtisadi menbe qiyinchiliqini keltürüp chiqarghanliqini tekitliship, uningdin artuq yardem qilalmaydighanliqini uqturidu. Maddiy menbelerni namuwapiq ishlargha ishlitip ketkenliki sewibidin zhornal chiqirish ishini aqsitip qoyghanliqi Osman ghoja oghli rehberlikige qarshi küchlük bir öktichiler guruppisining otturgha chiqishigha sewep bolidu. 1929-yilqi qurultaydin buyan zhornal sahibliqidin waz kechmeslik üstide qattiq ching turiwalghan ghoja oghli, kündin-kün’ge artip kitiwatqan bésimgha berdashliq birelmey, 1930-yili mart éyida yéngi Türkistan zhornilining sahibi bolush wezipisidin istipa bérishke mejbor bolidu. Uningdin kéyin échilghan merkezi komitit yighinida, deslepki yillardikige oxshash zhornal rehberlikini ikkige bölüsh belgilinidu. Bu yighinda belgilen’gen qarargha asasen, zhornal ghojayinliqigha nasir hekimzade, mes’ol mudirlikige doktor mejdidin delil teyinlinidu.

Merkezi komitit yighinida Osman ghoja oghli zhornal igisi bolush

hoquqini tapshurup bérishke maqul kelginige qarimay, kéyin gépidin yéniwélip ghojayinliq wezipisini ötküzüp bérish resmiyetlirini béjirishtin bash tartip turiwalidu. Choqay oghlining bash katip mejdidin delil ependige iwertken xetliri bu mesilige munasiwetlik ishlar heqqide birer chare tépishqa kirishkenlikini körsetmekte:

Istanbuldiki dostimizgha xet yazghan idim, u manga ‹néme üchün

burun manga Osman ghoja mesilisini déming?› dep yéziptu. Bu bizning ichki ishlirimiz, u xataliqini tüzitip kiteleydu dep oylighan iduq› dédim. … gawran hajigha birlishish mesilisi heqqide éytqan iken. Men

Türkistan Üchün Küreshler 316

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

‹Osman ghoja re’is yaki zhornal ghojayini bolushqa layaqiti yoq birsi. Bek bolup ketse belki merkezning Türkiyidiki wekilila bolalishi mumkin. Buning shertimu t m b kirim-chiqimlargha munasiwetlik kamiyip ketken qismini toluqlap berginidin kéyinla mumkin bolidighan ishtur› dep éyttim. … yéngidin neshr qilinidighan zhornal üchün, göklapning ‹xelqqe yüzlendürüsh› digen chaqiriqni chiqarghiinidek, bizmu musteqilliq üchün küresh qilmaqtimiz. ‹yurtimizgha yüzlendürüsh› dep atishimiz muwapiq dep qaraymen.

(resim orni) Osman ghoja oghli t m b ning yash ezaliri bilen birge Soldin bashlap: Osman ghoja oghli, tewekkül babur, doktor salih

erkinqol, zahit özbulaq we mejdidin delil. Istanbul, 1931-yili 27-sintebir. (Ehet Enjan arxiwidin)

(resim orni) Doxtor salih erkinqol bilen doktor mejdidin delil Türkistanda

chiqqan gézitlarni küzetmekte. Istanbul, 1930 (Ehet Enjan arxiwidin) Melum bolishiche, Osman ghoja oghli zhornal ghojayinliqini

ötküzüp bérish ishidin bash tartish éhtimaligha qarshi yéngi bir zhornal chiqirishqa tutush qilghanliqi körülmekte. Digendek, mejdidin delil 1930-yili 10-fiwral künisi Istanbul waliliqigha «yurtqa yüzlinish» digen namda bir zhornal chiqirish teliwi bilen iltimas sunidu. Qarighanda bu urunushlar Osman ghoja oghlini öz pikiride ching turiwélishining paydisi yoqliqigha ishendürüsh jehette bir ishqa yarighandek körünmekte idi. Shundaq qilip aridin uzun ötmey ular epliship qalidu hemde zhornalning bashqurush hoquqini nasir hékimzade bilen mejdidin delilge ötküzüp béridu. Yariship qélish shertige asasen, bashmaqalilar burunqigha oxshash yenila Osman ependi teripidin teyyarlinidighan bolidu. Shundaq qilip, yéngi Türkistan zhornili sekkiz ay toxtitilghandin kéyin 1930-yilining öktebir éyida, 28-sani bilen qaytidin neshri qilinishqa bashlandi. Bu jeryanda zhornalning muqawisidimu zor özgirishler körülüp, “yéngi Türkistan” dégen isim astigha “Türkistan milliy musteqilliq küresh közqarashliri boyiche pa’aliyet qilidighan ayliq mejmu’e” dégen söz qoshulidu. Keyni muqawisida zhornal ismining astigha fransuz tili bilen “Türkistan milliy qarshiliq körsitish herikitining awazi” dégen sözler

Türkistan Üchün Küreshler 317

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yézilghan idi. Shu waqitqiche mexpi tutushqa tiriship kélin’gen Türkistan milliy ittipaqining yéngi Türkistan zhornili bilen bolghan munasiwiti ene shu shekilde ashikarilan’ghan bolup, buning sewibi u waqitlarda Türkiyide barliqqa kelgen siyasiy özgirishlerge munasiwetlik idi. 1930-yilining awghust éyida AtaTürk köp partiyilik tüzümni yolgha qoyush qararini alghan bolup, yéqin dosti fethi oqyar yitekchilikdiki erkin jumhuriyet pirqisini qurghuzghan idi. Bu partiye téz arida küchiyip, öktebir éyida ötküzülgen memliketlik saylamda kütkinidinmu artuq awazgha érishidu. Yéngi partiyining qurulishi bilen teng, memliket boyiche lébrallishish we démokratiyilishish jehetide intayin ümidwar bir muhit barliqqa kelmekte idi. T m b rehberlirimu ene shu ümidwarliq muhiti ichide, yéngi Türkistan zhornilining Türkistan milliy ittipaqi herikitining awazi bolidighanliqini ashikare élan qilish pursiti yétip keldi dep qarar qiliship, zhornal muqawisini özgertishken idi.

1930-yilining otturlirigha kelginide, hizip nami astida bir yerge

toplan’ghan yash Türkistanliqlar t m b rehberlikining mutleq üstün hoquqini qolgha keltürüp bolghan weziyette idi. Hizip guruppisining yitekchisi mejdidin delil, t m b ning bash katipliq wezipisi bilen birge Türkistan Türk yashlar ittipaqining re’islikinimu üstige alghan idi. Bu ikki teshkilni teng bashqurup kiteleydighan halgha kelgenliki sewebidin küchlük tesir da’irisi bar birsige aylan’ghan idi. Qurultayda re’isning hoquq da’irisini cheklesh qarari élin’ghandin kéyin, yéngi Türkistan zhornilining sahibi bolush salahitidinmu ayrilip qalghan Osman ghoja oghli bu ehwallardin bekla narazi idi. Shundaq bolghachqa, rehberlik guruppisidiki yashlarning tesir küchini tengshep tutush meqsitide Zeki Welidi Toghan bilen qaytidin yarishish yoligha kirishidu. Yene bir tereptin, öz aldigha bir bashqirt merkezi teshkil qilish siniqida birer netijige érishelmigen Zeki Welidi, Türkistan we Ezerbeyjan bilen tonushush jemiyitiningmu pa’aliyitini dawamlashtUralmas haletke chüshüp qélip, burunqi a’ilisige − yeni t m b ge qayta kirishni oylap yürgen idi. Emma ikki neper sabiq yitekchi teripidin teyyarlan’ghan bu kona uwisigha qaytip kélish herikiti netijisiz tamamlinidu. Yeni, Welidining qaytidin eza bolushigha munasiwetlik Osman ghoja teripidin merkeziy komititqa sunulghan teklip, ‹herqandaq bir sewep bilen teshkildin chiqirilghan ezalar peqet omumiy qurultay qarari boyiche qayta teshkil qoynigha qaytip

Türkistan Üchün Küreshler 318

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kéleleydu› deydighan naraziliq pikirliri bilen ret qiliwétilidu. Shundaq qilip, Zeki Welidining t m b qoynigha qaytip kélishining barliq yolliri tosulup, Türkistan milliy ittipaqi guruppisi bilen Zeki Welidi Toghanning yolliri qayta bir yerge kilelmes haligha kélidu.

Warshawa-Istanbul-Téhran yolidiki pa’aliyetler Iran bilen Afghanistan’gha wakaletchiler ümigi iwertilishi hemde bu

jaylarda shöbilerni qurup chiqish tekliwi uzundin buyan t m b hel qilishqa toghra kéliwatqan bir mesile idi. Bu döletlerning her ikkisIdila nurghun sanda Türkistanliq yashaytti. Eslide t m b heriketlirini aktip qanat yaydurup kéliwatqan künlerdin bashlapla bu rayonlarda teshkilat namida pa’aliyet qilip kéliwatqan ademliri bar idi. Emma bu kishlerni bir teshkil etirapigha yighish, ularni teshkilati bilen zich munasiwet qilip turidighan halgha keltürüsh lazim bolmaqta idi. Bu mesilini muzakire qilghan t m b merkeziy hey’et, u jaylardin yéngi kelgen hemde bu döletlerning her ikkisIdila munasiwetliri bolghan abdulla tewekkülni (abdulla tewekkül babur, 1882-yili Tashkentte tughulghan bolup, medrise oqushidin kéyin Tashkent yesewi mektiwide oqutquchiliq qilghan. Milliy pa’aliyetliri sewibidin uruslar teripidin qolgha élinip turmige qamalghan. Kéyin türmidin qéchip chiqip Afghanistan arqiliq Türkiyige bériwélish üchün heriket qilip yürgen künliride, En’giliyilikler teripidin Hindistanda qolgha élinidu. On aydek qamilip yatqinidin kéyin Afghanistan’gha qayturup bérilidu. U yerdin Iran arqiliq Türkiyige kéliwalidu. T m b merkeziy komitit ezasi we t m b ning sherq wakaletchiliki qatarliq wezipilerni üstige alidu. Qendilli resetxanisida ishqa orunliship, nurghunlighan kitaplarni terjime qilidu. 1976-yilining 14-afril künisi, 94 yéshida Istanbulda wapat bolidu. − aptorning izahati) wakaletchi qilip wezipige teyinlesh belgilinidu. T m b ning bu ishi Promété herikitining Istanbuldiki wakaletchiliri teripidinmu yéqindin küzitip kélin’gen idi. T m b merkezi komititining 11-afril künisidiki muzakire yighin xatiriliri bu ehwaldin ochuq melumat bermekte:

Türkistan Üchün Küreshler 319

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Düpchi ependining teliwige asasen sherq wakaletchimiz bolghan tewekkül babur ependi bilen Osman ependi ikkisi bash elchini ziyaret qilishqa barghan idi. Osman ependi bu heqte mundaq deydu:

‹düpchi ependining sherq ellirige belgilinishi hemde intixapimiz

(tallighinimiz) tewekkül ependi bilen biwaste körüshüsh arzusigha bina’en birlikte barduq. … Afghanistan bilen Iran heqqide, u jaylarda qilinidighan ishlar heqqide melumat soridi. Meyli tewekkül ependige yaki uning bergen melumatigha bekla memnun bolghanliqini éytip muweppeqiyet tilep, yéqinda jawabini béridighanliqini éytip bizni xatirjem qildi. Köriwélishqa bolidiki, bizning dostlirimiz bu mesilige intayin ehmiyet bermekte idi. Qisqisi, intayin yaxshi tesir qaldurup elchixanidin ayrilduq.

Birer aydek waqit ötkende échilghan bir yighinda, bu nöwet düpche

ependi bilen mejdidin delil ependi körüshkenlikini tilgha élip, Warshawadiki merkez bu teklipke utughlar tileydighanliqini, emma bu mesile üchün ayrim pul ajritalmaydighanliqini, shundaq bolghachqa bu pilanning rasxotini imkaniyetning bariche t m b menbeliridin serip qilinishi lazimliqini tekitleshken. Yoqurida ismi tilgha élin’ghan, Polsha elchilik xadimliri arisida Promété teripidin wezipige teyinlen’genliki éhtimalgha bek yéqin bolghan düpche ependining esli ismining nime ikenliki we nime wezipini üstige élip elchixanida ishlewatqanliqini éniqlash imkani bolmidi. T m b ezaliri ottursidiki yézishqan xetlerde, Polshaliq alaqe ornitilghan kishilerge munasiwetlik herxil isimlar tilgha élin’ghan. Bularning ichidiki birsi haji gawran digen kishi idi. Mustapa Choqay oghlining bezi xetliride tüwendikiler yézilghan idi:

Dostlirimiz haji gawranning xewiri bolmay turup héchqandaq bir ish

bilen shoghullinalmaydighanliqini éytti. Yolda haji gawran bilen körüshtüm.

Dostimiz udshishma, bir qétimliq qatnash weqeside qaza tapqan

bolup, uning ornigha Istanbuldiki haji gawranning wakaletchisi düpchi ependi qoyulghan idi.

Bu xetlerdin melum bolishiche Istanbuldiki eng yoquri derijilik

mes’ol xadim bolup haji gawran otturgha chiqidu. T m b bilen yaki

Türkistan Üchün Küreshler 320

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kapkaziye komititi bilen munasiwet baghlighan kishi bolsa uning mu’awini düpchi ependi idi. Bu isimlar rastinla öz isimlirimidi yaki mexpi isimlarmu, késip éytqili bolmaydu. (t m b hey’etliri ottursidiki yézishqan mektüplarda öz ismi bilen atalghan birdin bir polek Promété mes’oli adem kawalsiyzk idi. U kishi 1930-yilliri Polshaning Bérlindiki herbiy meslihetchisi wezipisi bilen turatti. Promété teshkilatining Gérmaniyedikiler bilen munasiwet baghlashqa mes’ol bolghan birsi idi. − aptorning izahati)

T m b ning qobul qilghan qararlirigha asasen, teyinlen’gen sherq

wakaletchisi üchün wezipisini bildüridighan tonushturush qeghizi bilen birge, t m b ning ghayiliri hem yolgha qoyiwatqan siyasetliri tonushturulghan bir izahat doklati teyyarlan’ghan idi. Shuningdek yene xet alaqilarda ishlitish üchün Iran bilen Afghanistandiki dangliq Türkistanliqlar üchün bir mexpi isim qoyush sistémisimu teyyarlan’ghan idi. Sherq ishliri wakaletchisi abdulla tewekkülning mexpi ismi Türkistan idi. Mupti sedridin’ge tömür, sherip ghojigha toychi, shirmuhemmet ependige shahruh dégendek mexpi isimlar qoyulghan idi.

Yéngidin retke sélishlar netijiside t m b ichide küchlük tesir

körsiteleydighan orun’gha érishken mejdidin delil, Yawrupadiki terepler bilen biwaste munasiwet tikleshni arzu qilip kelmekte idi. Bu arzusini ishqa ashurush hemde t m b teripidin yolgha qoyulush pilanlan’ghan layihige yardem telep qilish meqsitide iyon éyida Yawrupagha baridu. Bérlinde yash Türkistan guruppisi bilen söhbetler uyushturghandin kéyin, Mustapa Choqay oghli bilen körüshüp bolup Warshawagha baridu. Türkiyige qaytip kelginidin kéyin ötküzülgen hizip guruppisining 26-iyol künisidiki yighin xatiriliride, mejdidin delil Warshawadiki uchurushushlar heqqide mundaq xatire qaldurghan:

Warshawada wezipige qoyulghan yoquri derijilik mes’ol kishiler

bilen ötküzülgen söhbetlerning netijisi tüwendikiche: - sherq wakaletchilikining pa’aliyetliri üchün qilin’ghan maddiy

yardem telepliri mesiliside Téhranda turushluq bash elchixanisigha xet yazidighanliqi uxturuldi;

- yéngi Türkistan bilen yash Türkistan üchün téximu köp pul ajritilishi toghrisidiki telep bilen yash Türkistanning ayliq zhornalgha

Türkistan Üchün Küreshler 321

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

özgertilishi hemde uni téximu körkemlik bir shekilde chiqirilishi muzakire qilindi;

- pa’aliyetlirimiz üchün font teshkillesh mesilisi muwapiq körülgen bolsimu, hazirche emelge ashurush imkani yoq;

- taliplirimizning ularning dölitide oqushini qizghin qarshi alidighanliqini bildürüshti;

- Warshawada wakaletchi turghuzush mesilisi, bir qisim xeterni köz tutup bu ishni éhtiyat qilghan halda qobul qilidighan bolushti.

Bulardin melum bolishiche, Promété rehberliki, t m b ning Iran bilen

Afghanistan terepliride qilishqa tigishlik ishlargha siyasiy we iqtisadiy yardem qilmaqchi bolghan. Emma bu mesile üchün ayrim bir font teshkil qilish meslihetige unche bek qiziqmighan. Shuningdek yene t m b ning Warshawada resmi bir wakaletxana qorush teliwimu muwapiq körülmigen. Buning sewebi éhtimal Polsha hökümitining Sowétler ittipaqigha qarshi heriketlerni resmi qollap quwetlewatqanliqi yaki ulargha yol körsitiwatqanliqini bilindürüp qoyushtin ensirigenlikidin qoshulmighan bolishi mumkin.

Sherq wakaletchisi peyda qilghan krizis Sherq wakaletchilikige teyinlen’gen abdulla tewekkül (tursun) may

éyining axirlirida erzurum (Türkiyining sherqidiki bir sheher − t) arqiliq Iran’gha ötidu. Téhran bilen meshhette her xil munasiwet baghlash ishliri bilen shoghullan’ghan tursun, iwertken xetliride qilghan pa’aliyetliri heqqide tüwendiki melumatlarni béridu:

1930-yili iyonning 17-künisi haji ataning (bir éhtimalda Irandiki

Promété wakaletchisi yaki bolmisa Polsha bash elchisi közde tutuliwatqan bolishi mumkin − aptorning izahati) mu’awini doxtor bilen sözleshken idim. Netijide haji ata dölitige qaytip ketkenliki üchün, uning mu’awini mektüplerni huzuri pochtisigha qobul qilmidi. Amalsizliqtin bashqa ishenchilik Dostumni tépip uzun doklatlirimni Téhrandin iwertiwitip meshhetke qaytip kettim. … meshhette teliyim ongdin kélip, 2 ayda pütidighan ishni bir heptIdila püttürdüm. Ashxabattin kelgen ikki kishi serhadqa (chégragha) ketken idi. Ichki

Türkistan Üchün Küreshler 322

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tereptin russiye malliridin élip kilelishi üchün ularning qoligha destür (ruxset qeghizi) tutquzup tijaret hey’iti qilip yolgha saldim. Meshhette mufti birge bériship uning bilen birge bolghan idi. 15-sintebirgiche ichki terepke iwertilgen ademlirimni saqlimaqta idim.

Tursunning Istanbulgha qaytip kelgindin kéyin t m b merkizi üchün

teyyarlighan doklati, yoqurqi shifirliq xetni asasi jehettin yiship bireligen idi. 1931-yilining 5-fiwral künisi yézilghan bu doklatqa qarighanda, tursun meshhette ishlewatqan t m b hey’et ezasi müpti sedridin re’islikide sherq yultuzi namida bir shöbe qurup chiqqan idi. Bu shöbining qalghan ezaliri qoqanliq abdukérim ming béshi bilen ana muhemmet, qul ershi bilen berdi tat oghli isimliq Türkmen mujahitliridin idi. Bu shöbe, chégragha yéqin jaydiki Türkmen guruppiliri bilen munasiwet baghlap, Türkmenistan tereplerge ishpiyon yollighan. Bu ishpiyonlirining élip chiqqan melumatliri, yiterlik derijide qUral we pul yardimi kapaletke ige qilin’ghinida Türkmenistan teweside bir qozghilang partilitalaydighanliqi toghrisida idi. Shundaq qilip, t m b ning yéngi qurulghan meshhet shöbisi, Iran-Sowét chégra boyidiki Türkmen qebililiri bilen Iran’gha qéchip kilishke mejbor boliwatqan musapirlar ichide pa’aliyetlirini kücheytishke bashlighan idi.

Tursun, bu melumatlar yézilghan doklatini t m b merkizige, bir nusxisini Promété herikitige yol körsitip kéliwatqan Polsha tashqi ishlar ministirlikining sherq ishliri bölümi re’islikige iwertip bergen idi. Otturluqta öz’ara yézishqan xetlerning mezmunidin qarighanda, Irandiki eng yoquri derijilik Promété mes’olighimu haji ata digen mexpi isim quyulghan idi. Bu mes’ol kishining Polshagha kétip qalghanliqi üchün uning mu’awini hisawidiki elchixana xadimi bu doklatlarni Istanbulgha iwertip bérishge wastichi bolush ishigha qiziqmighan. Bu ehwalda, tursun Türkiye elchixana xadimi bolghan elizade isimlik bir kishi wastichiliqi arqiliq doklatlirini Türkiyige iwerteligen. Buningdin bashqa yene t m b ezaliri ottursida yézishqan xetliridin melum bolishiche, Irandiki Türkiye elchixanisi wastisi arqiliq qilin’ghan bu ishlar, elchixanida wezipe öteydighan bir qisim kishilerning shexsi teshebbusi boyiche ishqa ashurulghan bolup, t m b ning Irandiki pa’aliyetliridin Türkiye döliti resmi xewerdar emes idi. U yilliri t m b ning meshhet wakaletchisi bolup turiwatqan mupti sedridin bilen Téhrandiki bash’elchi Mexmut shewket esendal ottursida ta burunqi

Türkistan Üchün Küreshler 323

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

waqitlargha, ittihat tereqqiy waqitlirigha uzighan bir munasiwiti bar idi. Shundaq bolghachqa, t m b wakaletchiliri Türkiye bash elchixanisi bilen erkin munasiwet baghlap turidighan shara’itqa ige idi.

Sherq wakaletchisi teripidin iwertilgen doklat t m b merkezi teripidin

tetqiq qilinip mundaq qarar chiqirilghan idi: Meshhette mupti heziretlirining re’islikide teshkillen’gen shobimiz

bilen uning ezalirini t m b merkezi qobul qilip testiqlaydu. Emma shöbilerning ayrim ismda atilishigha ruxset qilinmaydighanliqi üchün, ‹meshhet shöbisi› dep qobul qilinidu. Shöbining ayliq chiqimi 100 dollar qilip békitilidu.

Shöbe teripidin iwertilgen doklatlardiki ‹qozghilang bashlash› pilani

rayon xaraktiride bolidighanliqi hemde zamaniwi qUrallar bilen qUrallan’ghan Rusiye armiyisige qarshi ghelibilik jeng qilish imkaniyiti bolmaydighanliqi üchün, qaytidin nurghunlighan weten ewlatlirining qurban bolup kitishini keltürüp chiqirishi tebi’iy. Bu türdiki pa’aliyetler peqetla bir front astigha yighilghan sebdashlirimiz (Promété frontining qalghan ezaliri közde tutulmaqta. − aptorning izahati) bilen hemnepes bolghan waqtimizdila andin emelge ashurushqa bolidighan ishlar dep qaraymiz. Shunga, hazirche t m b bundaq heriketke qatnishalmaydu.

Pochta wastiliri mesilisimu muzakire qilin’ghan bolup, hazirche

bügün’giche paydiliniwatqan eyni yolning elizade (Türkiye elchixanisi) wastisigha tayinishni dawam qildurush maqullinidu. Eger bu yoldin paydilinish imkaniyiti bolmay qalghinida, unche bek jiddi bolmighan ehwallarda dostlirimizning (Polsha elchixanisi közde tutulmaqta. − aptorning izahati) wastichiliqidin paydilinishqimu bolidu.

Wakaletchimizning Afghanistan’gha qarap yolgha chiqishi üchün

pul yighilghan’ghiche kütüp turishi lazim. T m b teripidin bashlitilghan Iran herikiti, Promété herikiti

noqtisidinmu zor ehmiyetke ige bir ish idi. 1930-yilgha kelgiche Promété herikitining Téhran bilen uning nérisigha uzighan héchqandaq bir herikiti yoq idi. Yene shu yil ichide, Polshaning Téhranda turushluq bash elsisi stanislaw hémpél, 2-bölüm bashliqi

Türkistan Üchün Küreshler 324

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

polkownik pélzyinskige Türkistan’gha qaritilghan bir heriket pilanining barliqini yézip qaldurghan idi. Polsha-Promété herikiti munaswiwitini eks ettürgen 2-bölüm bilen munasiwetlik siyasiy doklattimu, Istanbuldiki Türkistan milliy ittipaqi kapkaziye musteqilliq komititi bilen birge pa’aliyet qilishqanliqini körsitip kélip, ittipaqning Parizhda turushluq wakaletchisi Mustapa Choqay oghlining Téhrandiki Polsha elchixanisi bilen alaqiliship turidighan bir munasiwet shöbisige ige ikenliki körsitilgen idi.

Emma ishlar t m b ning kütkinidek bolmidi. Eslide t m b ning sherq

wakaletchisi tursunning iwertken doklatliri Warshawadikiler arisida küchlük qalaymaqanchiliqni peyda qiliwetken idi. Sowét chégrasi teweside qUralliq bir qozghilang chiqirish layihisi, hem tashqi ishlar ministirlikining sherq mesililiri bölümini hem Promété merkizini qattiq ensiritiwetken, yeni uchuqIraq éytqanda ularni bekla chüchitiwetken idi. QUralliq küreshke tayinidighan bir heriketning keynide Polsha hökümitining turiwatqanliqi ashkarilinip qalghinida, Sowétler ittipaqi bilen bolghan munasiwetliri éghir mesililerge düch kélishi mumkin idi. Ene shu seweptin, Mustapa Choqay oghli bilen alaqiliship sherq ishliri wakaletchisining derhal qaytip kélishini telep qilishti. Choqay oghli bilen t m b merkizi ottursidiki xet-alaqilar, shuningdek tursunning t m b gha yollighan eng axirqi doklatidin bilishimizche, tursunning qayturup kélinishi heqqidiki Polshaliqlarning teliwige desliwide t m b merkezi unche bek ehmiyet bérishmigen idi. Bu mesle heqqide yazghan bir parche xétide Choqay oghli mundaq dep yazghan idi:

Tursunning haji gawranning tuqqanlirigha (Polsha tashqi ishlar

ministirlikining sherq ishlar bölümini dimekchi − aptorning izahati) iwertken doklatining terjimisini tapshurup aldim. Tursun u xétide qozghilang kötürüsh pilanini éniq otturgha qoyghaniken. Dostlar uni qayturup kélishni telep qilishmaqta. Tursunning bizge iwertken doklatliri ulargha iwertilginige oxshimaytti. Uning üstige yoquri emeldiki (wezipidiki) kishining namigha qaritip iwertken iken. Shundaq qilip, tursun bizge xewer yollaydighan birsi emes, belki ulargha xewer yollaydighan birsi bolup qalghan.

Yüz bergen bu ishlargha qarimay, t m b merkezi hey’iti Iran bilen

Afghanistan rayonidiki pa’aliyetlirini toxtatmay qanat yaydurush

Türkistan Üchün Küreshler 325

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mesilisi üstide ching turmaqta idi. T m b merkizining bu türdiki ipadisige qarita, Choqay oghli yene bir parche xétide munularni tilgha almaqta idi:

Dostlirimiz “tursun qayturup kélinsun” dep turiwatqinida biz

bolmaydu dep turiwalsaq ularning dawamliq yardem qilishini qandaq telep qilalaymiz?

Promété mes’olliri t m b ning tursun mesilisige bundaq sus qarap

kélishini körginidin kéyin qaytidin heriketke kélidu. Ular Mustapa Choqay oghligha bésim ishlitip tursunni Parizhgha chaqirtip kélishini telep qilidu. Xéli uzun’ghiche tAlash-tartish qilghandin kéyin, t m b merkizi tüwendikiche qarar maqullap Afghanistan’gha bérish üchün Téhranda saqlap turghan tursun’gha iwertidu:

Merkezge kelgen bir munche xetlerni muzakire qilip tehlil

qilishqandin kéyin, sherq ishliri wakaletchimiz tursun toghrisida tüwendikiche qarargha keldi:

Sherq murahhasimizning ishlesh shekli uninggha bérilgen

wezipilerge herqanche muwapiq kelgendek qilsimu, kéyinki waqitlarda herqandaq shekilde bolmisun otturgha qoyghan qozghilang kötürüsh mesilisi hemde bu ishni bekla ochuq ashkare otturgha qoyghanliqi sewebidin weziyetni xewipke qoyghanliqi netijiside, murahhasimiz heqqidiki burunqi qarashlirimiz baqi qélishi bilen birlikte, bügünki ishning (her qanche muhim dep qaralghinidimu) bir mezgil üchün texir qilish bilen özining shifa’iy melumat bérishi üchün derhal merkezge qaytip kélishi muwapiq körüldi. Murahhasaning qaytip kelginidin kéyin weziyetke qarap heriket qilishi hemde merkezning sherq mesililiri heqqidiki burunqi qararining qaytidin mewqige qoyulishigha (ijra qilinishigha) müttefiqen (birlikte) qarar qilindi. Shunga bu qarargha munasiwetlik bolghanlargha derhal tebligh qilinidu.

Tursun bolsa, t m b merkizi bilen Promété mes’ollirining bundaq

ushtumtut özgirip qélishini chüshinelmigen; Netijide ikkilinip qalghan idi. Istanbulgha qaytip kelginidin kéyin yazghan doklatida bu ehwallar heqqide mundaq izahat béridu:

Türkistan Üchün Küreshler 326

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ishlirim bilen shoghullinip yürgen waqtimda Parizhgha qaytip

bérishim telep qilin’ghan shifa’iy bir eMir bilen birlikte t m b merkizidin bir parche xet tapshurup aldim. Nime qilarimni bilelmigenlikim üchün dostlirimizdin chüshendürülishini telep qildim hemde Parizhgha chaqirilishimning sewebinimu soridim. Axirida erzurum arqiliq qaytip keldim.

Agabékow weqesi Bu jeryanda, t m b ning sherq elliridiki pa’aliyetlirini shekillendürgen

bashqa bir ehwal yüz béridu. Gi’orgi agabékow isimliq bir Sowét g p u jasusi En’giliyige panaliq tiligen bolup, bolupmu Türkiye, Iran we Afghanistandiki Sowét jasusluq pa’aliyetliri heqqide tepsili melumat bergen idi. Esli ermen bolghan agabékow, texminen 6 yildin buyan Afghanistan we Irandiki Sowétler ittipaqi mexpi pa’aliyetliride wezipe ötep kelgen bir kishi idi. Bu adem, En’giliye da’irilirining naraziliq bildürgenliki sewebidin qayturup kétilgen Kabolda turushluq bash elchi roskalinkowning ornigha teyinlen’gen lyonid starkning qol astidiki ademliridin birsi idi. Farsche bilen Türk Lexchilirini intayin yaxshi sözliyeleydighan jasus bolghanliqi sewebidin, asasen alghanda afghan Türkistanidiki muhajirlar bilen Afghanistandiki basmichi yitekchilirige munasiwetlik mesililer heqqide pa’aliyetler bilen shoghullinish wezipisige mes’ol qilin’ghan bir jasus idi. Shimali Afghanistan rayonidiki Türkistanliq muhajirlarning Sowétler ittipaqigha qaytip kétishige, bolupmu Türkmen guruppiliri teripidin qanat yayduruliwatqan qarakül (astraxan eltir körpisi chiqidighan qoy türi − t) etkeschilikini toxtutush hemde asasliqi kona basmichi guruppilar ottursigha zidiyet sélip Sowét Türkistanigha qarshi pa’aliyet qilishining aldini élish ishi uning aldinqi orundiki wezipilridin idi. Uning kündilik xatrilirigha qarighanda, Afghanistanda keng da’irilik bir jasusluq tori qurup chiqqan bolup, Sowétler ittipaqi üchün intayin muweppeqiyetlik pa’aliyetler bilen shoghullinip kelgen iken. Minglighan Türkistanliq muhajirning Sowétlerge qaytip kétishini ishqa ashUralighan iken. Türkistanliq yitekchiler ottursigha zidiyet sélish ishinimu ongushluq emelge ashUralighan iken.

Türkistan Üchün Küreshler 327

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bir mezgil ötkendin kéyin u Iran’gha iwertilidu. Bu jaylardiki wezipisi kürt we bextiyari qebililirini kelgüside barliqqa kélishi ihtimal bolidighan birer urushta ularni En’giliyiliklerge qarshi teshkillesh idi. Urush jeryanida bu qebililer En’giliye qoshunlirigha arqidin zerbe bérish, En’giliyilikler teripidin ishlitiliwatqan Iran néfit ishlepchiqirish sahelirini weyran qilishni meqset qilatti. Agabékow, Iranda pa’aliyet qilip turghan waqitlirida Téhran bilen déhli ottursida yolgha qoyuliwatqan En’giliye mexsus alaqe ishlirini küzitish arqiliq Sowétlerge uchur yetküzüp turidighan bir sistéma qurup chiqqan idi. En’giliyige panaliq tiligendin kéyin déhlide ötküzülgen soraqta shifirliq mexsus xetlerni qandaq échip oqughanliqlirini hemde kéyin yene qandaq qilip bilindürmestin chaplaydighanliqini körsitip ötüsh arqiliq bu digenlirini ispatlap bergen idi.

1928-yilining bashlirida, bir mezgil istalinning shexsi

asistanlighinimu qilghan boris bazhanow isimlik bir siyasiy biyuru katiwi, Türkmenistan chégrasidin ötüp Irandiki En’giliye organlirigha teslim bolidu. Sowétler ittipaqi qurulghinidin béri qéchip ketken eng yoquri derijilik emeldar hisaplan’ghan bu kishining panaliq tilishi, Moskwa da’irilirini bekla ghezeplendüriwetken bolup, herqandaq bedel tölishidin qet’iy nezer bazhanow öltürilishi kirek dep békitishken idi. Uni öltürüsh wezipisini bolsa agabékowgha tapshurghan idi. Agabékow, bu ish üstide heriket qilip yürgen waqtida En’giliyining qahiride turushluq bash elchixanisida ishleydighan bir katipqa ashq bolup qélip, bazhanow qéchip ketkendin bir yérim yil kéyin umu gherp dunyasigha qéchip panaliq tileydu. Soraq qilinish ishliri axirlashqandin kéyin En’giliyige barghan agabékow, jasusluq bilen shoghullinip yürgen waqtigha munasiwetlik xatirilirini « OGPU The Russian Secret Terror» isimliq bir kitapta élan qilidu.

Sabiq chéka xadimi bolghan agabékowning kündilik xatiriside

Türkistanliqlargha munasiwetlik bölümlermu bar idi. Bolupmu dangliq Basmichilar yitekchiliridin shir muhemmet beg bilen fuzeyl mexdumlargha munasiwetlik bezi qarashlarmu bar idi. Shuningdek yene Buxara eMiri se’id alimxan’gha da’ir melumatlarmu bar idi. Yash Türkistan zhornilidimu élan qilin’ghan geplerdin qarighanda, aghabékow Afghanistanda wezipe ötewatqan mezgillerde yoqurida

Türkistan Üchün Küreshler 328

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ismi atalghan kishiler bilen munasiwet baghlighanlighini éytip kélip tüwendikidek geplerni deydu:

Xewer tépishimizche shir muhemmed ependining qolida

basmichiliq dewriliride Hindistan hökümiti bilen tüzüshken yardem élish kilishimining bir nusxisi bolishi lazim idi. Shundaq bolghachqa shirmet qarghu (shirmuhemmed ependining hemmige tonush bolghan leqimi shirmet qarghu idi) bizni bekla qiziqturup kelgen idi. Bu heqte uning bilen uchriship sözlishishke bashliduq. Emma sözlishish jeryanida uningda bundaq bir hüjjetning yoqlighini derhal sezduq. Shundaqtimu ularni (fuzeyl mexdum bilen shirmet qarghuni) qoldin chiqarmay, ular ikkisini Buxara eMirining keynige sélip qoyduq.

Kabolda Afghanistan tashqi ishlar nazaritida ishleydighan, sabiq

Türk armiyisi muhapizetchiliridin bolghan Mir’alay hasan ependini g p u da xizmet qilidighan’gha maqul keltüriwalghan idim. U Enwer pasha bilen birge ishligen birsi idi. Afghanistan’gha bériwélip u yerde wezipe tapshuriwalidu. Türkistan basmichilirining köpünchisi uni tonuytti. Shu seweptin Kabolgha kelgenliride uning öyide turishatti. Basmichilardin fuzeyl mexdummu uning öyide turup qalatti. Hasan ependining wastisi bilen awal fuzeyl mexdumni, kéyin yene shirmet qarghunimu ishimizgha séliwalduq.

Aghabékowning digenliridin qarighanda, Sowét da’iriliri

shirmuhemmet ependining qolida dep qarighan kilishimname arginalini qolgha chüshürüp Londonda neshri qiliniwatqan zinowyéw xet-cheklirige qarshi kozur qilip paydilinishni pilanlashqan idi. (komintérin ijra’iye komititining re’isi zinowyéwning En’giliye komunistlirigha iwertken bir parche xéti 1924-yilisi London gézitliride élan qilin’ghan idi. Zinowyéw bu xétide En’giliye komunistlirigha weyran qilish xaraktiridiki pa’aliyetler bilen shoghullinishliri heqqide yolyoruq bergen idi. Bu xetning élan qilin’ghanliqi, En’giliyidiki tunji ishchilar partiyisi hökümitining emeldin qaldurulishigha sewep bolghan idi. Bu weqe sewebidin Sowétler ittipaqi xelqaraliq sehnilerde qattiq tenqitlinishlerge düch kelgen idi. − aptorning izahati) Buxara eMirige munasiwetlik gepler téximu qorqunushluq idi:

Türkistan Üchün Küreshler 329

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1925-yilining otturlirigha kelgende mundaq ikki türlük teklip tapshurup alghan idim: birinchi teklip Buxara eMirining wekilidin kelgen idi. EMirning bu tekliwide biz bilen yariship qélishqa teyyar ikenlikini bildürmekte idi. Emma buning üchün mundaq ikki türlük shert qoyulghan idi: birinchi shert, uninggha teka’üt (pinsiye ma’ashi) bérilishi; Ikkinchi sherti bolsa körsetmilik bolsimu Buxaraning kichik bir parchisida eMirlik hakimiyitining qurulushigha maqul bolush teliwi idi. EMir Afghanistan hökümitidin éyigha 14 ming rupiye ma’ash élip turatti. EMir üchün hakimiyet shertini ret qilip, ma’ash telep qilish mesilisini muzakire qilishtuq.

Ikkinchi teklip bolsa fuzeyl mexdumdin kelgen idi. Uning tekliwidimu

ya eMirni öltüriwitish yaki bolmisa Sowét tupriqigha ötküziwitish otturgha qoyulghan idi. Men bu ikki türlük teklipni Moskwagha uqturdum. Kelgen jawapta Moskwaning herqandaq bir shekilde sabiq eMir bilen söhbet qilishqa bolmaydighanliqi, ikkinchi teklipke nisbeten Moskwaning éniq bir köz qarishi yoqliqi, bu mesilige qarita Kaboldiki bash elchining raziliqi boyiche heriket qilishim lazimliqi uqturulghan idi. Bu ishlar üstide bash elchi stark bilen körüshtüm. Umu asasen alghanda bu türdiki pikirge qarshi turmaydighanliqini bildürdi. Emma eMirni taziliwitish üchün muwapiq bir purset kütüsh lazimliqini uxturdi. Bu ishni Afghanistan bilen bashqa döletler Sowét ittipaqi bilen eng az zidiyetliship qalidighan peytini tallap qilish kérekligini telep qildi.

Yash Türkistan zhornili bu türdiki gep-sözlerni ret qilish bilenla

qalmay, agabékow bilen biwaste alaqiliship uning bu digenlirining rastliqini ispatliyalaydighan pakitlirining bar-yoqlighinimu sorishidu. Agabékow buning üchün héch qandaq bir pakit körsitip birelmeydu. Emma digenliride qet’i ching turiwalidu. Zhornal, bu mesile heqqide bergen mulahizisini munu jümliler bilen axirlashturidu:

Biz heqiqiy Türkistan milletchisi bolghan shir muhemmet

ependining bu chékachilar teripidin üstige artilghan bohtanlarni ret qilalaydighanliqigha ishinimiz. Qol astida zalimlargha qarshi jeng qilghan minglighan shehitlerning qénimu shir muhemmet ependidin bu bohtanlardin qutulushini telep qilidu. Yoqurida shir muhemmet ependige digenlirimizni tebi’iki fuzeyl mexdumghimu tekrarlaymiz.

Türkistan Üchün Küreshler 330

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

T m b rehberliki bashtin tartipla shir muhemmet ependini Buxara eMirige yardem qilip keldi diginidek xata höküm chiqirip kelgen idi. Ene shu seweptin gherpke panaliq tilep ketken ermenlerdin bolghan agabékowning chet’ellerdiki Türkistanliqlar ottursigha zidiyet sélishqa urunushlirigha asanliqche aldinip qalmighan idi. Yüz bergen bu weqelerge qarita t m b ning tutqan yoli, bolupmu shir muhemmet ependige oxshash milliy musteqilliq kürishi yitekchiliri alahide yardimige érishken Afghanistan bilen Hindistan qataridiki ellerde, Türkistanliqlarning t m b ge qarita köz qarashlirinimu selibiy tesirge uchiritidu. Uningdin kéyinki weziyetning tereqqiyati t m b merkizining bu heqte xata pozitsiyide bolghanliqini ochuq ispatlap béridu.

Agabékow bu munasiwetlerni 1925~1926-yillirida ornattim démekte

idi. Afghanistanda bechche’iy saqa hakimiyet üstide turghan 1929~1930-yilliri, her ikkila Basmichilar rehbiri Sowétler ittipaqigha qarshi yéngi pa’aliyetlerni teshkilligen kishiler idi. Fuzeyl mexdum, uningdin kéyinki waqitlarda öz ismini haji abdulqadirgha özgertip Sherqiy Türkistan musteqilliq kürishige qatnishiwatqan waqitlarda tungganlar teripidin uruslargha tutup bérilidu. Uruslar uni Tashkentke apirip ölüm jazasigha höküm qilip étip tashlaydu. Kéyinki waqitlarda élan qilin’ghan En’giliye hüjjetliridimu shir muhemmet ependining Sowétler ittipaqigha qarshi urushni dawamlashturush meqsitide qolidin kélidighan pütün charilarni toluq ishqa sélip baqqanliqini körsitidu. Yighip éytqanda, agabékowning digenliri pütünley töhmet sözler ikenliki ispatlan’ghan bolsimu, uning bu töhmetliri peyda qilghan mujimellik, chet’elde milliy Türkistan üchün küresh qiliwatqan kishiler ichide éghir bölünüshlerning kélip chiqishighimu sewepchi boldi déyishke bolidu. Shunisi éniqki, agabékowning érishmekchi bolghinimu del mushundaq bir bölünüshni peyda qiliwétish idi.

Sowét jasusliri Istanbulda 1930-yili dikabir éyida t m b omumiy yüzlük weziyet muhakime

qilish yighini ötküzidu. Bu yighinda shu waqitqa kelgiche ijra qilin’ghan pa’aliyetler bilen kelgüside qilishqa tigishlik wezipiler muzakire qilindi:

Türkistan Üchün Küreshler 331

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

T m b 1927-yilidin bashlap neshir qiliwatqan ikki metbu’at epkarigha tayinip chet döletlerde yashawatqan Türkistanliqlarni asasiy jehettin heriketke keltürelidi déyeleymiz. Shundaq qilip, meyli chet’elde bolsun yaki weten ichide bolsun milliy ghayilarni aktip yolgha qoyup kélelidi. … shundaqtimu t m b ning qolgha keltürgen bu netijiliri asasliqi nezeriye jehettila qolgha keltürülgen netijiler bolup, emeliy ijra’et jehettiki pa’aliyetler bekla az bolup qaldi. Bolupmu meshhed bilen Bérlin shöbilirimiz wasitiside muhim ijra’etlerni ishqa ashUraliduq. … emeliy ijra’etlirimiz asasen alghanda iqtisadiy imkaniyetlerdin paydilinish asasida emelge ashurulghan wezipiler déyishimiz mumkin. … eger maddiy imkaniyetler yéterlik derijide temin qilin’ghinida, t m b Türkistanliqlar yashawatqan barliq döletlerde keng kölemlik teshkillinish pa’aliyitini ishqa ashUralighan bolatti. Bolupmu Afghanistandiki teshkillinish ishliri bekla muhim ehmiyetke ige idi. Feyzabad, xanabad, Mazariy sherif we kabul qatarliq sheherlerde shöbilirimizning bolishi pa’aliyetlirimizni küchlük tesir körsiteleydighan halgha keltürelishi mumkin idi.

Yighin muzakirisi arqiliq t m b orgini bundin kéyinki pa’aliyetliri

üchün sherq we gherb elliridin ibaret ikki pa’aliyet sahesining mewjutluqini belgilep chiqidu. Gherbtiki pa’aliyetler asasliqi siyasiy we nezeriyilik pa’aliyetlerni asas qilishi, sherqtiki pa’aliyetler bolsa emeliy heriketlerni asas qilishi lazimliqi qobul qilindi. Emma hésablash netijiside buning üchün lazimliq pul bekla köp bolup, u künki iqtisadiy imkaniyetlerdin qarighanda bunche köp pulgha kapaletlik qilish xéli teske toxtaydighan ish idi. Démisimu kéyin yüz béridighan hadisiler bu pilanlarning ijra qilinishini asasiy jehettin mumkin bolmaydighan halgha keltürüp qoyidu.

U yilliri Yawrupa wakaletchisi bolup turiwatqan, «yash Türkistan»

zhurnilining bash tehriri Mustapa Choqay oghli yazghan maqalilar Polsha (wschod), en’gliye (zhornal of dé royal asi’an sosyéty) we her türlük Fransiye zhornallirida élan qilinmaqta idi. Choqay oghlining özimu London, Parizh, Bérlin we Warshawa qataridiki sheherlerni aylinip ilmiy doklatlar bermekte idi. Bolupmu jeniwediki birleshken milletler merkizide bergen «Türkistandiki milliy mesililer» mawzuluq doklati alahide dagh-dugha peyda qilghan bolup, «la quésshyon natsyunal du Türkistan» dégen téma bilen «la tribun dé jenwe»

Türkistan Üchün Küreshler 332

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

zhornilida bésilidu. Shuningdek yene quddusta chaqirilmaqchi bolghan islam qurultiyigha Türkistan wekili süpitide teklip qilin’ghan idi.

T m b ning bu türdiki pa’aliyetliri Sowétler ittipaqi da’irilirini qattiq

sarasimige sélip qoymaqta idi. 1930-yilining axirlirida, Moskwa da’iriliri Istanbuldiki t m b merkizige ishpiyon kirgüzüsh pilanini tüzüshke kirishidu. Buning üchün xojent tajikliridin bolghan elijan sadiq oghli isimlik bir jasusni Türkiyige kirgüzidu. Elijan Türkiyige kélip Türkistan Türk yashlar ittipaqi (t t g b, Türkistan Türk yashlar birliki) bilen munasiwet baghlap özini Sowétlerge qarshi jeng qilghan bir mujahit dep tonushturup ularni ishendüridu. Bu adem oqughan bilimlik birsi idi. Yash Türkistan zhorniligha bir qanche parche maqale yézip béridu. Bu maqaliliridin «Özbekistanda kolxozchiliq» mawzuluq bir parchisi «yash Türkistan zhornili» ning 5~6-sanlirida élan qilin’ghan idi. U Türkiyige kélip bir mezgil ötkendin kéyin, Istanbuldiki Türkistanliqlar arisida xéli asasqa érishelidim dep qarap ikkinchi basquchluq heriketke ötidu. Yeni pütün xiyali herbiy mektepte oqush ikenlikini éytip, t t g b rehberliridin buning üchün képillik qilip bérishini telep qilidu. Del shu peytlerde Irandiki Türkistanliqlardin kelgen bir qisim xewerler elijan üstide bekla éghir gumanlarni peyda qiliwétidu. Uning Batumdin birge Türkiyige kelgen bir dostining eli ekber dégen yalghan isim qollinip yürgenliki pash bolup qélip elijan üstidiki gumanlar téximu küchiyidu. Istanbuldiki Türkistanliqlarning pash qilishi netijiside 1931-yili martta elijan sadiq oghli Istanbul saqchiliri teripidin qolgha élinidu. Saqchilarning soraq qilishi netijiside, Sowét da’iriliri chat’eldiki Türkistanliqlargha qarita axbarat toplash pa’aliyetliri bilen shoghullinip yürgenlikini, özimu bu ish bilen bu yerge iwertilgenlikini ixrar qilidu. Bu, heqiqetenmu kishini chüchitidighan bir weqe idi.

Eslide Sowét g p u xadimi bolghan 27 yashliq elijan sadiq oghli,

1929-yili Sowétler ittipaqidin Iran’gha ötüp özini Sowét tüzümige qarshi chiqqan mujahitmen dep tonushturup, Irandiki xéli inawetlik bir Türkistanliqning himayisi astigha kiriwalghan iken. Bir mezgil ötkendin kéyin Iran hökümiti bashlatqan “chiketke apitige qarshi turush” herikitige mutexessislik süpiti bilen kiriwalidu. Bu wezipe, uni Iranning barliq chégra boylirigha, Iran xurasani rayonlirida erkin aylinish

Türkistan Üchün Küreshler 333

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hemde meshhet tereplerde yashaydighan Türkistanliqlargha munasiwetlik jasusluq pa’aliyetliri bilen shoghullinish üchün asanliq tughdurup bergen idi. Elijanning esli wezipisi, pat-pat Sowét chégrasidin bösüp ötüp Sowét organlirigha hujum qilip turiwatqan Basmichilar yitekchisi anaqulini yoqutush idi. Elijan bu wezipini emelge ashUralmighinidin kéyin Téhran’gha kirip, u yerde pa’aliyet qilip yürgen yene bir g p u ishpiyoni mehmut ézizxanow bilen birliship pa’aliyet qilip kelgen.

1929-yilisi, Irandiki Sowét jasusluq torining muhim yitekchiliridin

birsi bolghan gyorgi aghabékow En’giliyilikler terepke ötüp ulardin panaliq tileydu. Bu weqe sewibidin, Sowétler ittipaqi aghabékow bilen birge ishligen barliq jasuslarni derhal qayturup kétishken idi. Bu qayturulghanlardin birsi del elijanning bashliqi mehmut ézizxanow idi. Elijan sadiq oghli gerche aghabékow tonimaydighan birsi bolsimu Sowét da’iriliri uni awal tebrizge yötkiwétidu. Aridin uzun ötmey uni yene tiblisni aylandurup Tashkentke iwertishidu.

Bu jeryanda Sowét g p u orgini elijanni Iran’gha iwertishtin waz

kéchip Türkiyige iwertish qararigha kélidu. Shundaq qilip, elijan birmezgil Türkistan teweside pa’aliyet qilghinidin kéyin Batum arqiliq Türkiyige kirgüzilidu. Uning tapshurushidin qarighanda, u Türkiyide t m b teshkilatida ishleydighanlarning ehwali, ularning Türkistandiki alaqilishish ponkitlirigha munasiwetlik axbaratlarni yighish, t m b teshkilati ichide pitne-pasat chiqirish qatarliq wezipilerni üstige alghaniken. Eger bu jeryanda Türkiyining herbiy mektepliridin birersige oqughuchi bolup kirip alalighidek bolsa, mexsus Sowét jasusi bolup Türkiyide dawamliq ishpiyonluq qilip turup qélishi mumkin ikenduq. Bunimu qamlashtUralmighinida Bérlin’gha bérip u yerdiki Türkistanliqlarning melumatini toplash we ularning ichige zidiyet térish ishi bilen shoghullanmaqchi bolghaniken. Türkiyining «jumhuriyet» gézitide bésilghan xewerlerdin qarighanda, elijan sadiq oghli bir mezgil türmige qamalghinidin kéyin men’iy muhakime qarari boyiche chégridin qoghlap chiqirilghaniken. Shundaq qilip elijan sadiq oghli pash bolup qolgha élin’ghan idi. Shuninggha qarimay, Sowét da’iriliri Türkiyidiki Türkistanliqlar ichige ishpiyon kirgüzüp ichki zidiyet peyda qilish pa’aliyetlirini hergizmu toxtatmighan idi. Gheliti bir toghra kélip qalghanliqimu qandaq, ishpiyonliqi xéli kéyinki waqitlarda pash

Türkistan Üchün Küreshler 334

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolidighan mehmut Ayqarlimu asasen shu waqitlarda elijanning mangghan yoligha oxshaydighan yollarni bésip meshhetke kilip, u yerde sedirdinxan müptining ishenchisige irishiwélip uning yénigha kéliwalghan idi.

T m b pa’aliyetlirining söwétler ittipaqida körsetken tesiri T m b ning dangliq üch ependisi öktebir inqilawi partilighan

dewirlerde Sowétlerge qarshi hökümetler teshkil qilghan kishiler idi. Shundaq bolghachqa, ular chet’elge qéchip ketkendin kéyin Sowét rehberliri bilen ularning gézit-zhornalliri bu üch ependini burju’a milletchiliri, xelq düshmini dep teshwiq qilishqa kirishken idi. Stalin, 1923-yili 10-iyol russiye komunistik partiyisi merkizi komititining 4-sanliq yighinida sözligen «milliy rayon we jumhuriyetlerde ongchiliq we solchiliq» témiliq nutqida Zeki Welidini shiddet bilen tenqitligen idi. Yene shu yighinda Sultan Ghaliyéwghimu hujum qilghan stalin, yighin axirida teyyarlan’ghan xulase doklatida Ghaliyéwgha eksil inqilapchi, weten xa’ini dégen jinayet artilghan idi. Sitalinning körsitishidin qarighanda Ghaliyéw, Welidining wastisi arqiliq xelqara jahan’gir küchlirining yardimi bilen pa’aliyet qilip kéliwatqan basmichiliq heriketliri bilen munasiwet baghlighanmish. Welidi chet’elge qéchip ketkinidin kéyin Sowétler teripidin qolgha élinip öltürülgen Bashqirdistan sabiq dölet mudapiye ministiri Miralay (polkownik derijisidiki herbi ünwan − t) ewhadi ishmurzin’gha Welidopchi dégen jinayet artilghan idi. Buninggha oxshighan jinayet artish hadisiliri xéli köp körülgen idi.

T m b chilar «yéngi Türkistan» zhornilini chiqarghini yetmey, yene

«yash Türkistan» zhornilinimu chiqarghanliqi Sowét da’irilirini bekla parakende qiliwetken idi. Bu zhornalning bash tehriri Mustapa Choqay oghli qoqan muxtariyitining re’isi bolghanliqi üchün uni Sowét tarixchiliri alla burunla eksil inqilapchi, Sowét düshmini dep élan qilip bolghan idi. Yash Türkistan zhornili neshir qilinishqa bashlighandin kéyin Sowét metbu’atliri buninggha qarshi shiddetlik hujum qozghap, Sowétler tewesidiki öktichiler bilen Sowétlerge narazi kishilerni Choqaychiliq bilen qarilap yoqutushni adet qiliwélishqan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 335

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Özbekistan komunistik partiyisining rehbiri ekmel ikramow, Semerqentte chaqirilghan Özbekistan ma’arip ishchi-xizmetchiler qurultiyida chet’elde neshri qiliniwatqan Sowétlerge qarshi zhornallarni éghizgha alghinida Choqaychilar dégen bu atalghuni tunji qétim otturgha qoyghan idi. Shuningdin itiwaren, Sowétler ittipaqining herqandaq siyasitige narazi bolghan kishilerni tenqitlesh yaki bésiqturushlarda ularni Choqaychilar dep eyipleydighan boliwélishti. Mustapa Choqay oghli bir maqalisida bu heqte bir munche misallarni keltürgen idi:

Rehim inam oghli qizil mustemlikichilerning heqiqiy epti beshirisini

körüp, ularning Türkistandiki milliy siyasetlirining mustemlikichilikke tayinidighanliqini tonup yétip “Özbekistanda uruslarning rehberlik qilishi hajetsiz” dep otturigha qoyghan idi. Uni derhal Choqaychilar qatarida qarilashti. …

Sowét hakimiyitining musapir, muhajir bolushqa mejborlash we

mustemlikileshtürüsh siyasitige qarshi chiqqan bezi qazaq komunistliri qazaq gézitliride ‘partiye we Sowét organlirida yoshurun Choqaychilar orunlishiwalghan’ dep yazmaqta. …

Semerqent telim terbiye inistituti bilen bayramali téxnikomida

oquydighan özbek we Türkmen talipliri Türkistanning Sowét Rusiye mustemlikisige aylandurulishigha qarshi naraziliq bildürüsh namayishi ötküzüshni qarar qilishqanidi. Sowét gézitliri bu yash Türkistanliqlarghimu Choqaychilar dégen qalpaqni keygüzüshti. …

Türkistanda tümaylow isimlik bir komunisit riyasetchilikide

trotskichilar meydan’gha kélidu. Ular stalinning axmaqane siyasetlirige qarshi küresh qilmaqta idi. Sowét gézitliri ularning naminimu derhal Choqaychilar dep almashturushti. …

1939-yillarda sotqa tartilghan Basmichilar bilen milletchilerge

yardem qilghan dégen bohtan bilen qolgha élin’ghan Özbekistan aliy sot mehkimisining bashliqi sadulla qasimow bilen uning yéqinlirining délolirini sotlighandimu bundaq qalpaq keygüzüshler boldi. Bolupmu qasimowchilarni sotlashta artqan jinayetliridin birsi Choqay oghli gurohidikiler bilen hemkarlashqan, yeni Choqaychiliq qilghan dep

Türkistan Üchün Küreshler 336

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qarilan’ghan idi. Uningdin kéyinki yillarda komunist rehberligi ma’arip we sana’et saheliridiki ongushsizliqlarning hemmisini dégidek chet’elde pa’aliyet qiliwatqan t m b chilargha artip qoyghan, bolupmu Choqay oghlini buning bash jinayetchisi dep qarilashqan idi. Shundaq qilip, Sowét rehberliri 1940-yillargha kelgiche Türkistan jumhuriyetliride taziliwetmekchi bolghan komunist milliy kadirlargha Choqaychilar yaki Welidopchilar dégen qalpaqlarni keygüzüp yoqutup kelgen idi.

Yene bir tereptin, Sowétler ittipaqi t m b heriketlirige buzghunchiliq

qilish, rehberlik guruppisi ichige zidiyet sélish hemde muhajirettiki Türkistanliqlarning arisigha ittipaqsizliq térish meqsetliride mexsus terbiyelen’gen g p u jasuslirini ishqa salghan idi. Bu jasuslardin beziliri pash bolup tutulghan bolsa, mehmut Ayqarligha oxshighan yene nurghunlighan qabiliyetlik jasuslar Türkistanliqlar ichide aghdurmichiliq pa’aliyetlirini nechche yillap dawamlashturghan bolup, Türkistan milliy musteqilliq heriketliri üchün éghir ziyanlarni peyda qilghan idi.

Türkiye ichki siyasitidiki özgirishler we «yéngi Türkistan» zhornilining pichetlinishi

1930-yilining öktebiride Türkiyide kütülmigen bir weqe barliqqa

kélidu. T m b ning neshri epkari bolghan «yéngi Türkistan» zhornili bilen Ezerbeyjan milliy herikitining neshri organliridin «odlu yurt» bilen «bildirish» zhornalliri Türkiye jumhuriyiti ministirlar kabéntining qararigha asasen pichetlinidu. Bu hadisiler Türkistanliq muhajirlar arisida partilash xaraktirliq tesir peyda qilidu. Türkiye jumhuriyiti hökümiti xélidin béri bu türdiki tashqi Türk zhornallirining Türkiye teweside chiqiriliwatqanliqigha narazi bolup kelmekte idi. Shundaqtimu bundaq qattiq tedbir qollinishni héchkim kütmigen idi. Bu weqe Türkistanliq muhajirlarni qattiq chüchitiwetkenlikige qarimay Yawrupada chiqiwatqan sirtqi Türk zhornallirida héchqandaq bir izahat bérilmey quruq xewer pétiche élan qilinidu. Shundaq bolsimu, chet’elde pa’aliyet qilip kéliwatqan Türkistanliq yitekchiler Türkiye bilen bolghan munasiwetlirini qayta oylinishqa mejbur bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 337

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Eslide, Türkistanliq muhajirlar Türkiyini ikkinchi anaweten dep tonup kiliwatqan bolishigha qarimay, barliq Türkistan teshkilatliri Türkiyini siyasiy merkez qilip tallash jehette unche bek qizghin emes idi. Shundaq bolghachqa Ezerbeyjanliqlar bilen Türkistanliqlarla siyasiy merkezlirini Istanbulda qurup chiqqan bolup, Idil Ural Türklirining zhornili bolghan «milliy yol» bilen Türkistanliqlarning «yash Türkistan» zhornili Bérlinda, Qirim Türklirining «emel» we «donay» dégen zhornalliri rominiyide chiqirilmaqta idi.

Tashqi Türk pa’aliyetchilirining Türkiyide qanat yayduriwatqan

pa’aliyetliri Sowét da’irilirini ensiritishke bashlighan idi. Shundaq bolghachqa, Moskwa da’iriliri bu ishlargha naraziliq bildürüp Türkiye hökümitige bésim ishletmekte idi. 1925-yilining béshida Bakuda chaqirilghan tötinchi nöwetlik Sowét qurultiyida tashqi ishlar komissari chichérin “yéqinqi waqitlarda musawatchilarning Türkiyidiki pa’aliyetliri küchiyip kétiwatqanliqini körmektimiz. Biz Türkiye hökümitige nurghun qétim iltimas qilduq, Sowét hökümitige qarshi qanat yayduriliwatqan chidash mumkin bolmaydighan bu tür aghdurmichiliq heriketlirini derhal toxtatsun dep telep qilduq.” dep sözleydu. Öktebir inqilawining 10 yilliqini xatirlesh munasiwiti bilen 1927-yili bir Türkiye hökümet wekiller ömigi Moskwagha qarap ziyaretke atlan’ghinida Türkiye hökümitimu shu künlerde neshri qiliniwatqan birdin-bir tashqi Türk zhornili bolghan «yéngi kapkaziye» zhornilini pichetleydu. Shu waqitta, Türk uchaqlirining 1927-yilqi qurultiyida Türk uchaqlirining pa’aliyet sahesi Türkiye bilen cheklinidu dégen mezmonda tüzitish kirgüzülgen nizamname bilen heriket programmisi qobul qilishidu. Shundaq qilip Türk uchaqlirining Türkiye sirtida shöbe qurush we pa’aliyet qilishliri cheklen’gen idi. Shuningdek yene Türk uchaqlirigha eza bolush üchün Türkiye grazhdani bolishi shert qilin’ghan idi. Bu qarar boyiche Türkiye ichi we sirtida yashaydighan Türkiye nopusini alalmighan tashqi Türk pa’aliyetchilirining Türk uchaqlirigha eza bolushimu cheklen’gen idi. Bu xil weziyet astida 1920-yilining béshida zor ümidler bilen Türkiyige kelgen tashqi Türk rehberliridin bekla az qismi siyasiy pa’aliyetlirini qanat yaydurush imkanigha érisheleydu. Sadir meqsudi arsal bilen fu’at toqtardek rehberler Türkiye sirtigha qaritilghan pa’aliyetlerdin asasen özini chetke élishqan idi. Ayaz is’haqi 1927-yilisila Polsha hökümitining tekliwi boyiche Türkiyidin ayrilip Warshawagha yötkilip bérip, Idil Ural milliy merkizining barliq

Türkistan Üchün Küreshler 338

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pa’aliyetlirini Warshawada turup bashqurmaqta idi. Pa’aliyetlirini Türkiyide dawam qiliwatqan mehemmet imin resulzade bilen se’id shamildek rehberlermu da’im dégidek siyasiy bésimlargha düch kélip turatti. Mesilen 1929-yilining yaz aylirida kapkaziye komititining bu dangliq ikki rehbirining öyliri siyasiy saqchilarning basturup tekshürüshige uchirap barliq matériyalliri musadire qilin’ghan. Bu weqedin kéyin bu ikki rehbermu ayaz isaqining tutqan yoli boyiche köp ötmey Türkiyidin chiqip kétidu. Yüz bergen bu weqeler Türkiyide turiwatqan merkezlerni Yawrupagha köchürüp kétish mesilisini otturgha chiqarghan idi. Dégendek, Türkistanliq rehberlerning öz’ara yézishqan mektüpliride merkezni Yawrupagha köchürüsh heqqide pat-pat munazire qilishqanliqi körülmekte idi.

1931-yilqi tashqi Türk zhornallirini pichetlesh qarari élinishning

tigide asasen alghanda Sowétler ittipaqi bilen bolghan munasiwetlerni yirikleshtüriwalmasliq mesilisi yatmaqta idi. Shundaqtimu Türk uchaqlirini pichetlesh qarari élinish bilen teng otturgha chiqqan Türkiye ichki siyasitidiki özgirishlermu, bu xil cheklimilerge pürset tughdurup bergen déyish mumkin. T m b ning metbu’at orgini bolghan «yéngi Türkistan» zhornili Türkiyining ichki-tashqi siyasetliri heqqide qet’iy türde biterep pozitsiyede turup, bu jehetlerde ün chiqarmasliq pirinsipigha qet’iy ri’aye qilip kéliwatqanliqi heqqide yoqirida toxtilip ötken iduq. Bu heqte körülidighan kichikkine bolsimu birer boshangliq qilish t m b ichide qattiq tAlash-tartishlarning otturgha chiqishigha sewepchi bolatti. Bulargha sélishturghanda ezeri metbu’atliri Türkiye jumhuriyitining ichki siyasitige munasiwetlik xewerler bilen mulahizilirini pat-pat élan qilip turatti. Mesilen alayli, 1930-yili awghustta AtaTürkning telimati bilen bashlan’ghan köp partiyilik tüzümge ötüsh siniqi mesilisi heqqide xéli aktip pozitsiye bilen maqalilar élan qilmaqta idi. «odlu yurt» zhornilining bash tehriri mehemmet imin resulzade 1930-yili sintebirde bu heqte tüwendikilerni yazidu:

Re’is jumhur Ghazi pasha heziretlirining muwafakatlari ile fethi

bey’efendi teripidin tessis qilin’ghan ‹erkin jumhuriyet firqasi› ning pa’aliyet sahesige atlinishi ile Türkiye jumhuriyitide yéngi bir dewr échildi. Yeni parlaméntarizm dewri … inqilap − yene bir türlük atilishi bilen − daxili herp ‹ichki küresh − t› démektur. Küresh dewrining özige

Türkistan Üchün Küreshler 339

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

xas mexsus usul we qanunliri bolghinidek, ichki küreshlerningmu özige xas istisna’i qa’ide we qanunliri bolidu. Bir partiyilik tüzüm ene shu ichki küresh dewrige mexsus bir zörüriyettur …

Yéngidin tughulghan ikkinchi firqaning zuhuru ‹ortigha chiqishi,

körünüshi› bolsa bizge Türkiyede bundin kéyin inqilabning, ‘daxili herp’ ning toluq ghalibiyet bilen tamamlan’ghanliqini élan qilmaqta. Shundaq, bügündin itibaren Türkiyide jumhuriyet üchün jidel qilish dewri axirliship, jumhuriyet en’enilirini tessis we terbiye ‹perwish› dewri bashlandi.

Bulardin melum bolghinidek, resulzade bir partiye tüzümi waqtidiki

mejborlinishlar üstide toxtilip kélip, heqiqi démokratiye peqet köp partiyilik tüzüm arqiliqla emelge ashidighan bir ish dep yazidu. U yene bu maqalisining arisida Türkiyide téxi heqiqi démokratiye yolgha qoyulmidi dep purutup ötidu. Bügünki künde adettiki bir geptek bilin’gen bu sözler, 1930-yillarning Türkiyiside intayin éghir tenqit ikenlikide gep yoq. Ular erkinlik pirqisining qurulishini qollap quwetleydighan bundaq köz qarashta bu partiye pichetlen’gendin kéyinmu dawamliq ching turidu. «jumhuriyet» gézitining bezi yazghuchiliri teripidin erkinlik partiyisining qurghuchiliridin Exmet agha’oghligha qarshi yézilghan maqalilargha reddiye bérip yézilghan maqale «odlu yurt» zhornilida toluq bésilghan idi.

Buninggha oxshaydighan bezi ishlar Türkiyide bésiliwatqan tashqi

Türk zhornallirining pichetlinish qararining chiqirilishigha qoshumche bahane bolup bergendek qilghini bilen, pichetlinishning esli sewebi bashqa idi. Bu türdiki zhornallarning pichetlinish sewebini u yillardiki Türkiye tashqi siyasitidiki özgirish arisidin izdeshke toghra kélidu.

Ghazi Mustapa Kamal pasha (géniral − t) jumhuriyet qurulghan

deslepki yillarda milletler bilen dinlar sehnisige aylan’ghan Osmanli impiriyisining külliri arisidin ortaq bir millet peyda qilish üchün tirishchanliq körsitip kelgen idi. Bu meqsetni emelge ashurush üchün paydilan’ghan eng muhim waste millet uqumi idi. Bu meqsetke yétish üchün Osmanlidin ötküziwalghan barliq organ we teshkilatlarni özgertishke kirishken waqitlarda 1912-yilidin béri Osmanlidiki milletchilik éqimlirigha yol körsitip kelgen Türk uchaqliri teshkilatigha

Türkistan Üchün Küreshler 340

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tégish turmaq, uni himaye qilip kücheytishke yardem qilghan idi. Bu teshkilat etirapida pa’aliyet qilip kéliwatqan kishiler jumhuriyet qurulghan deslepki yillarda yolgha qoyulghan millet shekillendürüsh jeryani üchün küchlük yardemchi bolghan idi. AtaTürkning yardimige ériship küchiyip barghan Türk uchaqliri teshkilati pütün memliketke kéngiyip, yash Türkiye jumhuriyitining eng janliq teshkilatliridin birsige aylan’ghan idi. Emma 30-yillargha kelgiche Türkiyidiki millet shekillendürüsh jeryani asasen axirlashqan idi. Shundin bashlap Türkiyining siyasiy we iqtisadiy pa’aliyetliri sirtqa échilishqa bashlighan idi. Shundaq bolghachqa u waqtidiki Türkiye tashqi munasiwetlerge téximu uchuq halet shekillenmekte idi. Bolupmu shimali xoshnisi bolghan Sowét rusiyisi bilen bolghan munasiwetlerde körünerlik özgirishler otturgha chiqishqa bashlighan bolup, bundaq bir özgirishler Türkiye ichki siyasetlirige tesir körsetmesliki mumkin emes bir ish idi.

Her ikkila dölet gherp impiriyalizimigha qarshi küreshler bilen

shoghulliniwatqan deslepki yillardiki öz’ara hemkarlishish weziyiti Türkiye komunistik partiyisining pichetlinishidin bashlap tetürsige özgirip, 1928~1929-yillirigha kelginide, Sowét metbu’atliri Mustapa Kamalni qalaq unsur dep tonushturushqa kirishken idi. Yene shu waqitlarda Türkiyide «yéngi Türkistan», «odlu yurt» we «ezeri-Türk» qataridiki tashqi Türk zhornallirining bésilishigha yol qoyulghanliqi körülmekte idi. Bu zhornallarning ortaq yüzlinishi Sowétler ittipaqi bilen komunizm idiyisige qarshi küresh qilish yolini tutqan idi. Shuningdek, eyni waqitlarda Türkiye metbu’atliridimu shuninggha oxshap kétidighan siyaset ekis ettürülmekte idi.

1929-yilining otturliridin bashlap Türkiye-Rusiye munasiwetliri

yéngidin tézlikte yaxshilinishqa bashlaydu. Istanbulda turiwatqan tashqi Türk rehberlirige qarshi bashlitilghan siyasiy bésimlarmu ene shu dewrlerge toghra kelmekte idi. Sowét ittipaqi tashqi soda ishliri mu’awin komissari qaraxanning 1929-yili dékabirda Türkiye ziyaritidin kéyin, 1925-yilidiki Türkiye-Sowét shertnamisini yene ikki yil uzartish üchün kilishim tüzishidu. Kéyinki yili Türkiye tashqi ishlar ministirlikining baqani (ministiri − t) tewpiq rüshti arasning muskwagha qilghan ziyariti netijiside ikki dölet ottursidiki munasiwetler yaxshilinishqa bashlishi bilen teng, Türkiyide pa’aliyet

Türkistan Üchün Küreshler 341

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilip kéliwatqan Sowétlerge qarshi gurohlar bekirek közge chéliqidighan halgha kélishimu tebi’iy bir ehwal idi. Shundaq bolghachqa u waqitlardiki Sowét metbu’atlirini küzetkinimizde bu türdiki gurohlarning pa’aliyetlirige qattiq hujum qilishlar otturgha chiqqanliqi melum. Netijide 1931-yili litwinowning ziyaritidin kéyin bu türdiki pa’aliyetlerge qarshi eng axirqi noqta qoyulghan hésaplandi.

Erkinlik partiyisini qurush siniqi jeryanida jumhuriyet partiyisi bilen

hökümet siyasetlirige qarshi körinerlik öktichilik otturgha chiqishqa bashlaydu. Bundaq bir öktichilikni tézginlep tutushqa urun’ghan hökümet, 1931-yili iyondiki qurultayda maqullan’ghan metbu’at qanunigha asasen, yolgha qoyuliwatqan siyasetlerni tenqitleydighan gézit-zhornallarni pütünley yaki waqitliq pichetlesh hoquqini qolgha keltüriwalidu. Hökümet, bu qanunni tunji bolup musapir Türklerning metbu’at wastilirini cheklesh üchün ishqa sélip, Türkiye bilen Sowét ittipaqi ottursidiki munasiwetlerge dexli yetküzmekte dégen bahane bilen «yéngi Türkistan», «odlu yurt» we «bildirish» qataridiki zhornallarni pichetleydu. Bu türdiki pichetlinishler Sowét ittipaqi teripidin kelgen teleplerning netijisimu yaki bolmisa Türkiye hökümitining Sowétler ittipaqini xatirjem qilish üchün körsetken bir mertlikining netijisi ikenliki heqqide héchqandaq bir izahat bérilmidi. Emma sewebi nime bolishidin qet’iy nezer, bu türdiki ijra’et arqiliq, Türkiye jumhuriyiti medeniyet jehette Miraschilirimiz dep tonighan Türk dunyasigha qarita siyasiy tesir körsitishlerge yol qoymaydighanliqini ashkare élan qilghan hésaplandi. Bashqiche qilip éytqanda, Türkiye siyasiy menide Türk milletchiliki közqarishini pütünley anadolu bilenla cheklep qalidighanliqini bildürgen idi.

Yéngi Türkistan zhornilining pichetlen’genlik xewiri yash Türkistan

zhornilida qilche mulahize qilinmighan halda tüwendikidek addi bir xewer sheklide élan qilinidu:

«yéngi Türkistan» zhornili pichetliwétildi. … «yéngi Türkistan»

zhornili, Türkistan milliy musteqilliq idiyisini, zamaniwiy Türk közqarashlirini teshwiq qilish bilen birge, Türkistan bilen anadolu Türkliri ottursidiki til we medeniyet birlikige munasiwetlik nurghunlighan xizmetlerni ishlidi.

Türkistan Üchün Küreshler 342

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu xewerning keynige qisturulghan “yashisun Türkistan milliy musteqilliqi, yashisun barliq Türkler medeniyet ittipaqliqi” dégen jümliler, tehrirlerning bu pichetlinishke bolghan közqarishini xulasilighandek menini bermekte idi. T m b rehberliri öz’ara yézishqan xetlerde milliy dawalirini dawamlashturush noqtisidin éghir zerbe dep qarighan bu pichetlinish qararigha qarimay, Türkiyige qarita héchqandaq naraziliq ipadiside bolmighanliqi kishini heyran qalduridu:

Mana bizning béshimizghimu dert keldi. Yéngi Türkistan zhornilimiz

pichetlendi. Buningdin düshmenlirimiz yayrap ketken bolsa, dostlirimizning köngli bekla yérim boldi, … biz ezeli dostimiz dep tonup kéliwatqan, menggu dostimiz bolup qalidighan Türkiye hökümiti yéngi Türkistan zhornilimizni pichetliwetken bolsimu, biz buninggha naraziliq bildürüshkimu heqqimiz yoq. … mejdidin ependi, zhornilimiz pichetlendi dep Türkiye hökümitige yaman közde qarimasliqimiz lazim. Shundaqtimu bu xewer mushtérilirimizge bekla yaman tesir qilidighan boldi-de! ‹Mustapa Choqay oghlining mejdidin delilge 1931-yili 24-öktebirde yazghan xéti. − Ehet Enjan arxiwidin›

Yene bir xette Türkiyidin kütken ümidler bilen Türkiyining

mu’amilisige qarita qursaq köpükliri tüwendikiche tilgha élin’ghan: Türklükning siyasiy merkizi yoq iken. Buninggha imkaniyiti barliri

bundaq bir merkezning bolishini xalimaydiken. Türkiyining siyasiy jehettiki paji’elik aji*zliqi mana shu idi. ‹Mustapa Choqay oghlining mejdidin delilge yazghan 1933-yili 13-iyoldiki xéti. − Ehet Enjan arxiwidin›

Türkistan bilen Ezerbeyjan muhajirliri chiqiriwatqan zhornallirining

pichetliwétilgenliki, Sowét da’irilirini bekla xosh qiliwétidu. Shu yilisi Ezerbeyjan komunistik partiyisi teripidin chaqirilghan 20-nöwetlik Baku qurultiyida komunist rehber agha Sultanow bu xoshxewerni qurultaygha mundaq sunmaqta idi:

Musawatchilar chet’elde bizge qarshi küchlük pa’aliyet qilip

kelmekte idi. Emma ulargha yéngidin bir zerbe bérildi. Istanbulda chiqiriwatqan metbu’atliridin «ezer Türkliri», «odlu yurt» we «bildirish»

Türkistan Üchün Küreshler 343

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qatarliq zhornalliri bilen Türkistan muhajirlirining neshri epkari bolghan «yéngi Türkistan» zhornili pichetliwétildi.

Buning netijiside, t m b ning Türkiyidiki awazi öchürilip, kishilerge

tesir körsitip kéliwatqan zhornili pichetliwétilgen idi. Bu xil weziyet astida t m b rehberlik guruppisidikiler t m b ning yardemchi teshkilati bolghan Türkistan Türk yashlar ittipaqi (Türkistan Türk genchler birligi − t) bashqurushida yéngidin bir zhornal chiqirish üchün heriket qilishqa kirishken idi. Emma t m b bash sékirtari, t t y i (‘t t g b’ − t) re’isi doktor mejdidin delilning sun’ghan barliq iltimasliri birer netije bermeyla qalmay, uning sun’ghan iltimaslirigha dölet organliri birer éghiz bolsimu jawap bermey turiwalidu.

Yoqurqi üch parche zhornal pichetlen’gendin kéyin, Türkiyide

tashqi Türklerge tewe birmu zhornal qalmaydu. Del shu peytte, Zeki Welidi Toghan dostliri bilen birge 1928-yili qurup chiqqan Türkistan we Ezerbeyjandin xewerdar bolush jemiyitining ezaliri bu ish üchün otturgha chiqidu. 1932-yili yaniwardin bashlap ehmet jappar oghli mes’olliqida «Ezerbeyjan xewerliri» (Ezerbeyjan yurt bilgisi) namida yéngidin bir zhornal chiqishqa bashlaydu. Bu zhornalning tunji sanida, siyaset bilen qilche munasiwiti yoqliqi, pütünley ilmiy xaraktirdiki maqalilargha orun bérilidighanliqini körsitidighan zhornal xadimlirimu bu eskertishning ispati qilin’ghandek körünetti. Yeni bu zhornalning tehrir hey’etliri propissor doktor pu’ad köprülü, propissor doktor Zeki Welidi Toghan, doktor ehmet agha oghli, doktor abduqadir inan we ehmet jappar oghli qatarliq dangliq kishilerdin teshkil tapmaqta idi. «Ezerbeyjan xewerliri» zhornili 1934-yili dikabirghiche neshri qilinip, jem’i 36 san chiqirilidu.

«Yash Türkistan» − «atsiz mejmu’e» ziddiyiti 1932-yili «yash Türkistan» bilen «atsiz mejmu’esi» zhornallirida

öz’ara zidiyetlirini ipadileydighan maqalilar bésilishqa bashlaydu. Sirttin qarimaqqa bu weqe xuddi Mustapa Choqay oghli − nihal atsiz sürkilishidek körünsimu, zidiyet eslide Choqay oghli bilen Zeki Welidi ottursidiki zidiyet idi. Üch yil burun Welidining t m b din chiqip kétishi

Türkistan Üchün Küreshler 344

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bilen netijilen’gendek körün’gen bu jidel, bu nöwet zhornallar wastisi bilen qayta bashlan’ghan idi. Bu munazirining otturgha chiqishigha Zeki Welidi yazghan «bügünki Türk éli: Türkistan» dégen kitawi sewepchi bolmaqta idi. Misirda bésiliwatqa bu kitap téxi bazargha sélinmay turupla uning birqism parchiliri Choqay oghlining qoligha yetküzülgen iken. Zeki Welidi bu kitawida 1917-yili qurulghan qoqan aptonomiyisining qurulush jeryanini tonushturup kélip bu aptonomiye hökümitining muweppiqiyetke érishelmeslikining seweblirini tüwendikiche bayan qilghan idi:

Bu weqege qatnashqan wén’giriyilik bir esir, budapishtide manga

mundaq bir weqeni sözlep bergen idi: ‘Musulmanlar qoqan qel’esidiki 45 neper bolshéwik eskirini qorshaw astigha alghan waqtida qel’e bilen tömüryol istansisini baghlap turidighan télépon simini késiwetmigen idi. Eger u sim yoli késiwétilgen bolsa bu eskerlerni tarmar keltüreligen bolar idi.’ Choqay oghli Mustapamu ‘qoqan krpustini ‹qel’eni› 40-50 soldat ‹esker› ning qolidin tartip alalmiduq’ dep étirap qilghan idi. Hökümetning yene bir aji*zliqi shuki, ular maliye ishlirida qoqan mülükdarlirining qoligha qarap qalghanliqi idi. Maliye nazaritining bashqurush hoquqi hökümet naziri bolghan késelmen adwukat islam shahi ehmedowning qolida bolmay uning mu’awini bolghan héynrich syégél isimlik awustriyilik bir yehudining qoligha tapshurulghan idi. Desliwide qoqan soda-sana’etchiler birleshmisining re’isi bolghan bu zat, hökümet ezaliqi ornigha érishiwélip bekla chong nopuzgha irishiwalghan birsi idi. Emma bu kishi maliye ishlirida hökümetning hulini kolashtin bashqa héchqandaq ish qilip bermigen birsi idi. Hökümet ezaliri, bolupmu Munewwer qari bankidiki pollarni musadire qilishqa jasaret qilalmighanliqi üchün teberruluq bilen ötüshke mejbur bolghan idi. Teberru ishliridimu yerlik tijaretchilerdin bolghan seyit nasir Mir jélildin bashqiliri qiMirmu qilmay jim turiwalghan idi. Qoqan hökümitining üchinchi chong aji*zliqi bolsa, tekarür qilin’ghan birer közqarash bilen programmisining yoqlighi idi. Urus mektepliride bilim alghan ziyalilarning mutleq köp qismi bolshiwiklardin narazi bolup, kréniski hökümitige sadiq bolush iradisi boyiche bu hökümetke qatnashqan kishiler idi. Choqay oghli Mustapa élan qilghan eslimiliride, hökümet ezaliqigha saylan’ghan künisimu muxtariyetning élan qilinishigha qoshulmighanliqini, kréniski hökümiti aghdurulghandin kéyinmu bu hökümetning wakaletchisi süpitide ish

Türkistan Üchün Küreshler 345

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilghanliqini, emma bu heqte héchkimge gépini uxtUralmighanliqini éytidu. Halbuki urus mektepliride bilim almighan qoqanliq Kamal qazi, abitjan we Mir adil her qandaq bir urusni otturgha qisturiwalmasliq kéreklikini, uruslarni qet’iy türde wetendin qoghlap chiqirish lazimliqini hemde xanliq tüzümini élan qilish pikirini otturgha qoyushmaqta idi.

Welidining özi re’islik wezipiside bolghan bir aptonomiye

hökümitige bu türde baha bérishi Choqay oghlini bekla renjitken idi. Choqay oghli qursaq köpükini töküp mejdidin delilge yazghan bir parche xétide tüwendikidek bayan qilmaqta idi:

Zeki Welidi özini qaltis chaghlap bekla menmenchilik qilip

kétiwatidu. Türkistan herikitini öz etirapidiki kishiler arisIdila qanat yaydurushni pilanlap yüridu. Qoqan muxtariyitinimu uruslarning qarishi boyichi tonushturiwatidu. ‘qoqan hökümiti pütünley mülükdarlarning tizgini astida qalghan’ dep na’insapliq bilen baha bermekte. U, bu jümlilerni 1929-yili Tashkentte bésilghan «Orta Asiya Inqilawi» dégen kitapning ‘qoqan hökümiti mülükdarlarning tézgini astidiki bir hökümet idi’ dégen qurliridin köchürüp alghan iken. … yash Türkistan zhornilining dékabir sanida bundaq xata tereplirige reddiye bermekchimen.

Mustapa Choqay oghlining jawabi «bir ilmiy yalghanchiliqqa

reddiye» dégen téma bilen «yash Türkistan» zhornilining 25-sanidin bashlap uda üch sanda élan qilinidi. Choqay oghli bu reddiyiside qoqan muxtariyet hökümitining qaysi xil shara’itlarda qurulghanliqini tonushturup kélip, bu hökümetning Zeki Welidi éytqinidek undaq mülükdarlarning boyunturiqi astidiki bir hökümet bolmastin, pütünley milliy küchler teripidin qurulghan bir hökümet idi dep tonushturidu. Bu maqalilargha bérilgen jawaplar 1932-yil béshida «atsiz mejmu’esi» zhornilida élan qilindi. Reddiye xaraktiridiki bu maqalilarda «yash Türkistan» zhornilining Zeki Welidini tenqitlep toghra qilmidi dep körsitip ötüsh bilen birge, zhornalda sap chaghatay tili ishlitilmigenlikimu tenqitlen’gen idi. Bulargha reddiye süpitide Mustapa Choqay oghli «yash Türkistan» zhornilida Zeki Welidi mesilisige yéqin kelmey türüp peqetla til mesilisi üstide izahat bérilgen uzun bir maqale élan qilidu. «atsiz mejmu’esi» zhornilining 12-sanida buninggha qarita bérilgen reddiye maqalisida asasen

Türkistan Üchün Küreshler 346

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

alghanda Zeki Welidining kitawidiki közqarashlar tekrarlan’ghan idi. Emma bu maqalining bir yéride bu türdiki munazirilerni téximu kücheytiwétidighan mundaq geplermu bar idi:

Dostimiz bizge bergen jawabida ilmiy bir zhornalni köchmen özbek

tili boyiche chiqirish mumkin emes dep éytidu. Eliwette, bizmu bundaq bir telepte bolmiduq. Herhalda Türkistan milliy musteqilliqini teshwiq qilidighan bir zhornalning tili sartche ‹sart: Türkistan teweside sheherlerde olturaqliship sodigerlik bilen shoghullinidighan kishilerni charwuchiliq bilen shoghullinidighan qewimlar sart dep atishidu. Bu kishilerni xelqning en’eniwiy adetlirige toluq ehmiyet bermeydighanlar dep qarishi netijiside bu atalghu qismenlikte kemsitish menisinimu ipadilimekte. − aptorning izahati› bolmasliqi kérek idi. … shuningdek yene dostimiz shunimu inkar qilmasliqi kérekki, Türk irqining istiqbalini tikleydighan, uni qoghdaydighanlar Türkiyining sehraliqliri bilen Türkistanning charwuchi qebililiridur.

Bu maqaligha aptor ismi qoyulmighan bolup, uning ornigha peqet

k. A dégen ikkila herip yézilghan idi. «yash Türkistan» zhornilidikiler k bilen a heripining abduqadir sulaymanni körsitidu dep chüshiniwalghan idi. Ras dégendek meyli Zeki Welidi Toghan bolsun yaki abduqadir sulayman (inan) bolsun, ularning her ikkisila «atsiz mejmu’esi» zhornilining tehrir hey’etlirige tewe kishiler bolup, zhornalning tunji sanidin bashlapla Türk medeniyiti, Türk tili we Türk tarixigha munasiwetlik maqalilarni yézip turghan idi. Bu perizige asaslan’ghan «yash Türkistan» zhornilidikiler, kéyinki sanda bergen jawab maqalisigha «atsiz mejmu’esi zhornilida k. A herplirining keynige yoshurun’ghan ependige» dégen téma qoyulghan bolup, maqale bekla éghir tillar bilen yézilghan idi:

12-sanda naraziliq bildürüp yazghan maqalingizni oqudum.

Maqalidiki uslubingiz bilen tenqit usulingiz toghra bolmaptu. Bundaq maqala Exmet Zekige yaki zhornalgha yaxshi tesir körsitelmeydu. Sizning yalghanchiliqqa tayinip otturgha qoyghanliringiz heqqide kéyinki sanda toxtalmaqchimen. Zeki Welidi ependining ilmiy uydurmilirigha reddiye bérip yazghan maqalilirimni qilche tep tartmay uydurup chiqarghan yalghanliringiz bilen kömelmeysiz. Siz bizning küresh pa’aliyetlirimiz arqiliq Türkiye metbu’atlirini aware qilip

Türkistan Üchün Küreshler 347

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yürishingiz hajetsiz. Méning fransuzche bilen Türkistanche tillarda élan qilghan maqalilirimni Türkiye jama’itige qaysi derijide qarilap tonushturghanliqingiz heqqide kéyinki sanlarda tepsili toxtalmaqchimen.

Shöbhisizki, «atsiz mejmu’esi» zhornili uzun’gha qalmayla bu

maqaligha reddiye béridu. Zhornalning 17-sanida «Choqay oghli Mustapa ependige bérilgen axirqi jawabimiz» dégen témida élan qilin’ghan maqalisida jawap bériwatqan adem, ular oylighandek abduqadir ependi emes belki pat yéqinda sabiq orun’gha ötidighan Türkiyat inistitutining assitantliridin Türkiyilik hüsiyin nihal atsiz ikenliki melum bolidu. Shuningdek, Choqay oghlining urusche tilda yézilghan xetliride, uning bezi muhim matériyallirining élan qilinishi abduqadir ependi teripidin tosap qoyulghanliqi alahide tekitlep körsitilgen idi.

Metbu’at wastiliri bilen dawamlashqan bu türdiki munaziriler

barghansiri küchiyip kétiwatatti. Atsizning «yash Türkistan» zhornili ishlitiwatqan yéziq tilini tenqitliginide ularni közge ilmay mesxire qilghanliqi Türkistanliqlar arisida küchlük naraziliqlarni keltürüp chiqarghan idi. Istanbuldiki Türkistanliq Türk yashlar ittipaqi bu heqte bir yighin échip nihal atsizgha qattiq naraziliq bildürüshti. Shuningdek yene, «yash Türkistan» zhornilining 36-sanida yashlarning naraziliq bildürgenlik xewiri bilen birlikte, t t y i ning yéngi saylan’ghan re’isi doktor salih isma’il (erkinqol) ning aptorliqida «her qoy öz ayighi bilen» dégen témida bir parche obzor élan qilinidu. Yene shu sanda doktor tahir shakirning «nihal ependige général kuropatkindin jawab» dégen mawzuluq bir maqalimu bésilghan idi. Bu maqalidimu Gérmaniyidiki t m b shöbiside yiighin’gha qatnashqan yashlarningmu nihal atsiz yazghan maqalilirigha lenetler oqughanliqi körsitip ötülgen idi. Bu jeryanda «atsiz mejmu’e» zhornilining neshri toxtitilghan bolghachqa, «yash Türkistan» zhornilining kéyinki bir sanida Mustapa Choqay oghlining «merhum atsiz mejmu’esining mudiri nihal ependining edepsiz sözlirige jawabim» dégen témida bir parche maqalisi élan qilindi.

U waqitlarda, yash Türkistanchilar bu türdiki ishlarda nihal atsiz

Zeki Welidining tézginidin qet’i chiqmay heriket qilmaqta dep qarishatti. Buni ularning öz’ara yézishqan xetliridin ochuq

Türkistan Üchün Küreshler 348

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

köriwélishimiz mumkin. Misal alsaq, abdulwahap isaq oghli yazghan bir parche xétide “nihalning edepsizlerche yézilghan maqalisini tapshurup aldim. Bu ishlarning keynide choqum Zeki Welidi bar. Bu türdiki hujum qilishlar Türkiye metbu’atlirida élan qilinmighandek qilghini bilen «atsiz mejmu’e» de bésilmaqta. … biz nihalgha reddiye bérish ishini oylinip körishimizge toghra kelmekte. … bizning meqsitimiz nihalning karniyidin paydilinip zehirini pürküp yürgen Zeki Welidining ediwini bérip qoyishimizgha toghra kelmekte.” dégen gepler yézilghan idi. (abduwahap oktayning Mustapa Choqay oghligha 1933-yili 21-yaniwarda yazghan xéti. − Ehet Enjan arxiwidin) asasen bir yildek dawam qilghan bu tAlash-tartishlar jeryanida Zeki Welidi ependi bu jidelge biwaste arlashmighan bolsimu, uning nihay atsizni reddiye maqalilirida paydilinishi üchün matériyal bilen teminlep turghanliqi éniq idi. (bu tAlash-tartishlar jeryanida Choqay oghlining tenqitlirige bérilgen birdin-bir reddiye maqalisi, abduqadir inan teripidin «Ezerbeyjan yurt birliki» zhornilida élan qilin’ghan. Bu maqale qipchaq qewmlirigha munasiwetlik bir maqale idi. − aptorning izahati)

Shu künlerde, 1932- yilining iyol éyida chaqirilghan tunji nöwetlik

Türk tarix qurultiyida, muzakirige sélin’ghan resmiy Türk tarix közqarishigha qarshi chiqqan profisor Zeki Welidi Toghan’gha qarita ilmiy saheler bilen siyasiy saheler boyiche keskin tenqitlesh dolquni qozghitilghan idi. Bu munasiwet bilen, atsiz Türk tarix tetqiqat jemiyitining bash katiwigha bir parche télégramma yollap Zeki Welidini aqlaydu. Buningdin bashqa yene «atsiz mejmu’e» ning 17-sanida bir parche maqale élan qilip bu heqte toxtilip ötidu. Nihal atsiz bu maqalisida darilfonundiki mutleq köp sanliq oqutquchilarning bilim jehette Zeki Welidining qoligha sumu qoyup bérelmeydighanliqini körsitip ötüsh bilen birge, uni tenqit qilghanlarni yiterlik ilmiy tetqiqat qabiliyiti yoq kishiler dep qarilaydu. Bu türdiki tAlash-tartishlar yüz bériwatqan künlerde resh*t ghalip ependi milliy ma’arip ministirlikining ministiri wezipisige teyinlinidu. Shundaq qilip nihay atsizni Türkiyat inistitutidin chiqirip tashlap, «atsiz mejmu’e» nimu pichetliwétidu. Shundaq qilip nihal atsizning qolida reddiye béreligidek héchqandaq bir sorun qalmaydu. Emma jahil mijezlik atsiz pütün küchi bilen bu tAlash-tartishni dawamlashturush niyitidin qet’iy waz kechmigen idi. U, «yash Türkistan» zhornili wastiliqida özige qaritilghan axirqi

Türkistan Üchün Küreshler 349

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hujumgha reddiye bérish üchün «sart bashliqigha jawap» dégen isimlik bir kitapche bésip tarqitidu.

Atsiz-Choqay oghli sürkilishige Türkiyidiki Türkchiler alahide

qiziqqan idi. Emma bu munazirilerning eng qiziq yéri, bu munazire t m b ni bekrek jelip qilghan idi. Bu tAlash-tartishlar Gérmaniyidiki t m b ezaliri ottursida uzundin béri saqlinip kéliwatqan bezi mesililerning ashkarilinishigha sewep bolghan idi. Yoqurida toxtilip ötkinimizdek, «yash Türkistan» zhornili Mustapa Choqay oghli bashchiliqida abduwahap oktay bilen tahir chaghatay qatarliq kishiler mes’olliqida chiqirilmaqta idi. Gérmaniyidiki yash Türkistanchilarning qalghan ezaliri özlirini chetke qéqilghan dep hés qilishmaqta idi. Chetke qéqilghan bu ezalar t m b merkizinimu heriketke keltürüp bu sahege kirish üchün urunup baqqan bolsimu netijige érishelmigen idi. Mustapa Choqay oghli tahir chaghatayning ilmiy tetqiqat alahIdilikige, abdulwahap oktayning zhornal chiqirish maharitige bekla qayil idi. Shundaq bolghachqa, qalghanlarning zhornal ishigha arilashmay peqet maqale iwertip turushinila telep qilmaqta idi. Zhornal mesilisidiki bu naraziliqlar ewjige chiqqan peytte atsiz-Choqay oghli majirasi otturgha chiqidu.

«yash Türkistan» zhornilining 36-sanida Gérmaniyidiki yash

Türkistanchilar «atsiz mejmu’esi» de élan qilin’ghan maqalilar heqqide naraziliq bildürgenliki, yézilghan maqalilarni qarilighanliqi heqqide naraziliq bildürüsh xewiri bésilidu. Bu xewer «yash Türkistan» zhornilini chiqiriwatqan xadimlardin bashqa oqughuchilar ottursida ghulghula peyda qiliwétidu. Bu yashlar xewerning bu shekilde élan qilinishi toghra emes dep qarishatti. Netijide efdal ebusa’it bilen se’id’eli ghoja namida «yash Türkistan» ning bash tehriri Choqay oghligha qaritip bir parche naraziliq bildürüsh xéti iwertidu. Bu xette, échilghan yighinning qanunluq emeslikini, shunga t m b ning resmi közqarishi dep qarashqa bolmaydighanliqini, nihal atsizgha naraziliq bildürüsh bilen birge, uni qattiq tenqitleshti dep élan qilishqa qet’iy qoshulmaydighanliqi uxturulghan idi. Netijide Gérmaniyidiki yashlar ottursidiki bölünüsh ashkare otturgha chiqqan hésaplandi. Bir tereptikiler «yash Türkistan» zhornilidikiler bilen ularni himaye qilidighanlar, yene bir terepte bolsa t m b ning Gérmaniyidiki

Türkistan Üchün Küreshler 350

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

rehberlik gurupisidikiler bilen ularni himaye qiliwatqan oqughuchilardin teshkil tapqan ikki guroh otturgha chiqqan idi.

T m b merkizi komititi Gérmaniye shöbisi tewesidiki bu

ghulghulilarni tinjitish üchün shunche tirishchanliq körsitip baqqan bolsimu birer netijisi bolmaydu. Axiri, 1933-yili martta qobul qilin’ghan t m b merkizi komitit qarari bilen Gérmaniye shöbisining pa’aliyetliri bir mezgil toxtitildi.

Eslide bu qararning élinishi bilen «yash Türkistan» zhornilini

himaye qilidighan gurohtikilerdin bashqa oqughuchilarning Gérmaniyidiki pa’aliyetlirige xatime bérish dégen menigimu ige idi. Chunki bu oqughuchilarning köp qismi ali mektep oqushini püttürgen, Gérmaniyide qélip ish tépip ishleshke közi yetmey turiwatqan bir ehwalda idi. Shunga bu oqughuchilar üchün Türkiyige bérip orunliship shu yerlerde ishqa orunlishish eng muwapiq chare bolup qalghan idi. Ular heqiqetenmu bu charidin paydilinip Türkiyige kélip uniwérsitit qataridiki her türlük orunlargha ishqa kirip xizmet qilidu. 1933-yilidin kéyin Gérmaniyide peqet abduwahap oktay bilen tahir shakir, ularning ayalliri sa’ide oktay (shir’ehmet qizi) bilen sa’adet chaghatay (is’haqi) larla qalghan idi.

Idil Ural Türklirining rehbiri ayaz is’haqining qizi bolghan sa’adet

is’haqi qizi tahir chaghatay bilen toy qilip, Idil Uralliqlarning neshri epkari bolghan «milliy yol» zhornilini bésish we tarqitish bilen meshghul bolidu. T m b ning Promété zhornili wakaletchisi wezipisige teyinlen’gen sabir Ibrahim (Türkistanli) bolsa Parizhda Mustapa Choqay oghlining yénida qalghan idi.

Oqughuchi bolup Gérmaniyige barghinidin kéyin qalghan

oqughuchilar bilen asasen arilashmay yalghuz oqush bilenla bolup ketken Weli Qéyumxanmu, Gérmaniyedin ketmey turup qalghan Türkistanliqlardin biri idi. Milliy Türkistan herikiti ezaliri teripidin bek tonulmighan bu oqughuchi siyasiy sehnide peyda bolidighan 1940-yillargha kelgiche bolghan ariliqta ünini chiqarmay yüriwéridu. Shundaq qilip, 30-yillarning otturliridin bashlap Türkistan milliy ittipaqining Yawrupadiki pa’aliyetliri asasi jehettin yash Türkistan gurohidikiler teripidinla qanat yaydurulmaqta déyishke bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 351

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Birinchi nöwetlik Türk tarix qurultiyi we Zeki Welidi

Toghanning Türkiyidin ayrilishi 1932-yili iyolda chaqirilghan birinchi nöwetlik Türk tarix qurultiyida

otturgha qoyulghan közqarashlar bilen bu heqte qanat yayghan munaziriler, Türkistan mesilisining dangliq kishiliridin biri bolghan Zeki Welidi Toghanning ilmiy tetqiqat pa’aliyetliri bilen siyasiy hayatida zor özgirish peyda qiliwétidu. Shuningdek, bu qurultay AtaTürkning yitekchilikide Türkiye Türkliri bilen Türk dunyasi we Yawrupa ottursidiki munasiwetlerni muqim bir sheklige keltürüsh üstide izdinish noqtisidin alghandimu intayin muhim ehmiyetke ige bir ish idi.

Osmanli xarabiliri ichidin zamaniwiy bir jumhuriyet qurup chiqish

qabiliyitini ipadiligen AtaTürk, bir milletning shekillinishide tarixning, dinning we medeniyetning ehmiyitini alahide chüshinip yetken bir adem idi. Türkiye jumhuriyitining menggü yashap qélishi üchün Osmanli teripidin asasi jehettin sel qarilip kélin’gen Türk millitining kélish menbesi Orta Asiya medeniyetliri bilen Anadolu qedimqi medeniyiti ottursidiki munasiwetlerge oxshash alahIdiliklerning otturgha qoyulishi, Türk tili bilen Türk medeniyiti tetqiq qilinishi, shu arqiliq xelqning milliy tarix közqarishini shekillendürüsh lazim bolmaqta idi. Bu meqset üchün Türk tarix we Türk til tetqiqat jemiyetlirini qurghuzghan idi. Dangliq Türk milletchililer yitekchisi bolghan yüsüf aqchura re’is qilip teyinlen’gen Türk tarix jemiyiti qisqa waqit ichIdila mekteplerde derslik qilip oqutulidighan töt qisimliq tarix derslik kitabi teyyarlaydu. Keynidinla bu kitaplarda bayan qilin’ghan resmiy tarix qarashlirini tonushturush we uni kéngeytish meqsitide uniwérsitit oqutquchiliri bilen tarix oqutquchiliri qatnashqan bir qurultay chaqiridu. 1932-yilining 2~11-iyol künliride Enqere xelq sariyida chaqirilghan bu qurultayning échilish nutqini sözligen ma’arip wekili esat ependi, otturgha qoyulghan resmi tarix qarashlirining muhim noqtilirini tüwendikiche xulasilaydu:

Türkler ana yurti bolghan Orta Asiyada yirik tash qUrallar dewrini

miladidin burunqi 12000 yilisi tamamlighan bolsa, Yawrupaliqlar bu dewrdin 5000 yil kéyinki yilda aran qutulghan. … siliq tash qUrallar

Türkistan Üchün Küreshler 352

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

dewrige toghra kelgen jümudiye (muz) dewrining axirlirida muzlarning érishidin kéyin barliqqa kelgen muhim tebi’iy tahawwüller (özgirishler) sewebidin nurghunlighan Türk qebililiri muhajiret yoligha atlinidu. Bu seper arqiliq ular miladidin burunqi 7000 yillar awal déhqanchiliq bilen charwuchiliqni tereqqiy qildurghan bolup, altun, mis, qeley we tömürni keship qilghan Türkler Orta Asiyadin yolgha chiqip barghan yerliride deslepki medeniyetni neshretmish (tarqatqan). Shundaq qilip Asiyada Xitay, Hindistan we muqeddes anadoluda eti, mézopotamiyede sümer, elam we axirida Misir, aqdéngiz (ottura yer déngizi) we rim medeniyetlirining hulini sélip, bügünki künde hemmimiz yüksek medeniyetlirige qayil bolup ulargha egiship méngiwatqan Yawrupaliqlarni u dewrlerde öngkür hayatidin qutqazghan idi.

Qurultay qatnashquchiliri teripidin her jehette qollap quwetlen’gen

bu mubalighileshtürülgen tarix közqarishida, miladidin burunqi 7~8 minginchi yillarda Türkler nime üchün Orta Asiyadin köchüshke mejbur boldi dégen su’algha, tarixta Orta Asiyaning merkizige jaylashqan bir ichki déngizning ushshaq köllerge özgirishini keltürüp chiqiridighan uzun’gha sozulghan éghir qurghaqchiliq apitining yüz bérishi sewep bolghan dep jawap bérilgen idi. Bu ichki déngiz muzlarning érishidin barliqqa kelgen bolup, bu déngizning chongliqi hezer (kaspi) déngizi bilen aral déngizini öz ichige alidighan derijide chong bir déngiz idi déyilgen. Bu ichki déngizni quritiwiteligidek dehshetlik bolghan u qurghaqliq apiti, Türk tarix jemiyitining bash katiwi resh*t ghalipning déyishi boyiche, dunyagha tunji medeniyetning tarqilishini tézlitishke sewep bolghanliqi üchün paydiliq bolghan, emma Orta Asiya üchün éghir apet keltürüp bergen bir tebi’et hadisisi iken. Résh*t ghalip doklat jeryanida Zeki Welidi Toghanning bu közqarashqa qoshulmaydighanliqini tilgha élip, unimu öz qarashlirini otturgha qoysun dep sözge teklip qilidu.

Zeki Welidi Toghan, insaniyet medeniyetlirining hemmisi dégidek

qédimqi dewrlerde Orta Asiyadin köchüp chiqqan Türkler teripidin yaritilghan, anadolu bilen uning etirapida qurulghan eti, sümer, elam qatarliq medeniyetlerning qurghuchilirimu yash Türkiye jumhuriyitining tarixiy ejdatliri idi deydighan bundaq mubalighileshtürülgen tarix közqarishigha qarshi chiqqan birdin bir alim idi. Eslide Welidining naraziliqi bekla addi körün’gen bir noqtini chiqish noqtisi qilmaqta idi.

Türkistan Üchün Küreshler 353

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Toghanning qarishi boyiche, melum bolghan u tarixiy dewrlerde Orta Asiya teweside undaq bir qurghaqliq körülgen bolishi mumkin emes, eger shundaq bir qurghaqchilqni bolghan dep qarighinimizdimu xatirlenmigen burunqi dewrlerdila bolishi mumkin. Yéziq tarixi bashlan’ghan dewrlerdin buyan turkistanning nopusi kamiyish turmaq intayin téz sür’ette artqanliqi melum. Yéziq tarixi bashlan’ghan dewrlerdin béri kélimat özgirishi bilen bir waqitta iqtisadi we siyasiy sewepler tüpeylidin zor köch-köchler meydan’gha kelgen, shundaqtimu bu türdiki weqeler bu tarix qarishida körsitilgendek derijide roy bergen emes. Anadolugha qarap Türklerning köchishimu asasen alghanda Orta Asiyada Mongghul hakimiyiti otturgha chiqqan dewrlerde, yeni on birinchi esirlerde otturgha chiqqan déyish mumkin iken.

Zeki Welidining qorqmastin otturgha qoyghan bu qarashliri, resmi

tarix qarashlirining asaslirini astin-üstün qiliwetkidek derijide idi. Eger Welidining közqarishini qobul qilishqa toghra kelginide dunyaning ilghar medeniyitining Türkler teripidin yaritilghanliqi bilen sümer, eti qataridiki qewmlerning anadoludiki Türklerning ejdati bolghanliqini hergizmu tilgha alghili bolmas halgha kéletti. Ikki kün’ge yéqin dawam qilghan bu munazirilerdin kéyin, doktor resh*t ghalip ependi Zeki Welidini éghir tenqitler ichige kömiwétidu. Uning arqidin Zeki Welidining kona reqipliridin bolghan sadir mexsudi arsal sözge chiqip qurghaqliq apiti sewibidin qum astigha kömülüp qalghan bezi sheherlerni tilgha élip körsitip tenqit qilidu. Emma Zeki Welidi gépidin yanmay özining közqarishida ching turup tirkishidu. Bundaq weziyet astida hökümet terep resmi tarix qarishi teripini alghan bolghachqa, pütkül hey’etlerning himayisige érishken doktor résh*t ghalip, tenqitini yenimu kücheytip Zeki Welidi Toghanning darulfonundiki oqutquchiliq ornining muwapiq bolghan-bolmighanliqini muzakirige qoyup öz pikirini bayan qilidu. U sözini munu sözler bilen dawamlashturidu:

Arqadashlar ‹dostlar›, shuni epsus bilen tilgha keltürüshke

mejburmenki, Zeki Welidi ependining darulfonundiki sinipida oqughuchi bolup qalmighinimgha bekla xoshalmen. Biz ewladlirimizning kilechiki üchün büyük dölet ishlirigha teyyarlawatqinimiz, köngül böliwatqan perzentlirimizning bu türdiki eslidin, yiltizidin xewersiz qaldurilidighan, eng iptida’iy hésap-kitap we

Türkistan Üchün Küreshler 354

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mentiq bilimliridin mehrum qaldrilidighan usullar bilen méngilirini bulghinishigha, muhakime qilish qabiliyetlirining buzulishigha hergizmu süküt qilip tUralmaymiz. Türkiye jumhuriyiti darilfununining ders sehnisining bunche melumati tüwen, bunche nachar mitotchilar teripidin ishghal qiliniwélishi mumkin bolidighan bir töwen sewiyilik orun emes (güldras alqish sadaliri uzun’ghiche dawap qildi).

Zeki Welidi Toghan’gha qaritilghan tenqitlerni kücheytip bergen bu

notuqtin kéyin sözge chiqqan sadri meqsudi arsalmu, öz nutqini yoquriqigha oxshaydighan sözler bilen axirlashturdi:

Zeki Welidi ependi tilgha alghan sheherlerdin héchqaysisining u

yerlerde barliqi ispatlanmighan. Zeki Welidi ependining bu heqtiki sözlirining héchqaysisi qilchimu asasi yoq sözlerdur. … uning bu tenqitliri ilmiy bir mesilini aydinglashturup bérishni meqset qilishtin köre, pütünley bashqa bir gherezni meqset qilip otturgha quyghanliqi ochuq ashkarilandi.

Eng axirqi tenqit Türk tarix tetqiqat jemiyiti ezasi shemseddin

gün’altaydin kelgen idi. Shemseddin ependi, Zeki Welidi Toghan bilen sadri meqsudi arsal ottursidiki munazirilishishni küzitip olturghinida rusiyidiki inqilap partilashtin awal chaqirilghan pütün Rusiye Musulmanliri qurultiyini ésige alghanliqini éytip kélip, bu ikki kishi shu waqitlardila Türklük mesilisi üstide tAlash-tartish qilip urushup qalghanliqini otturgha qoyidu. Dégendek, shu qétimqi qurultayda sadri mexsudi qatarliq Idil Ural tatarliri téritoriyisiz medeniyet muxtariyiti telep qilish teripide turghan waqtida, Zeki Welidi yéqinliri bilen birge téritoriyilik aptonomiye hoquqini telep qilish teripide turghan idi. Eslide téritoriyisi éniq bolmighan medeniyet jehettiki aptonomiyini telep qilishqa qarighanda téritoriyisi éniq bolghan aptonomiyilik hoquqni telep qilghan Zeki Welidining orni, shu waqittiki weziyette heqitenmu emeliyetke uyghun hésaplinatti. Emma shemsettin gün’altay wekillikidiki qurultay qatnashquchiliri bu türdiki tepsili ishlarghiche tAlash-tartish qilghidek waqitlirimu yoq idi. Gün’altayning tilgha alghan bu axirqi gépi uzun yil burun sadir meqsudi qatarliq Idil-Ural ziyalilirining téritoriyilik aptonomiye teliwide bolghini üchün Zeki Welidi üstide qilghan tenqitlerge pütünley oxshap qalghan idi:

Türkistan Üchün Küreshler 355

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Emma Zeki Welidi ependi ufa qurultiyida Türk nami astidiki Türk

ittipaqining qurulushigha birinchi bolup maqul bolmighan bolup, bashqirtlarni Türk a’ilisidin ayrim tutmaqchi bolghan idi. (epsus, epsus! dégen sadalar yangridi) … Zeki Welidi ependi shu waqtidiki oyunini bu qurultaydimu oynimaqchi boliwatamdu qandaq? Xatirjem bolsun, bu qurultay etirapigha yighilghanlar, qelbide millet dégen yalqun yalinjap turghan kishilerdur. Bu yalqun aldida bashqa herqandaq teklip we tirishchanliqlar berdashliq birelmeydu. (uzun’gha sozulghan güldras alqishlar yangridi).

Bu munazirilerdin kéyin, Zeki Welidi Toghan üchün éytqanda

darulfonundiki xizmitini dawamlashtUralishi mumkin emes idi. Türkiye döliti otturgha qoyghan resmiy tarix neziriyisige qarshi turishi uni tetqiqatchilar arisIdila emes belki siyasiy da’ire ichidimu qarshi élinmaydighan ademge aylandurghan idi. Tetqiqat saheside qurultaygha kirip sözge chiqqanlarning doklatlirini biwaste anglap turghan AtaTürkmu, Zeki Welidini xalimaptu dégen gep-sözler tarqilishqa bashlaydu. Shundaq qilip, Zeki Welidi qurultay axirlashmay turupla, bir parche xet yézip 8-iyol künisi darilfunondiki wezipisidin istipa bérgenlikini bildüridu. Aridin uzun ötmey, doktorluq oqushi üchün wiéna uniwérsitétigha kétip qalidu. Welidi, wiénada doktorluq oqushini püttürüp awal bonn uniwérsitétida, andin gottén’gton uniwérsititida bir mezgil ishleydu. Türkiyige bolsa, AtaTürk wapat bolghandin kéyin, yeni 1939-yili qaytip kélidu.

Bu jeryanda, Türk tarix jem’iyiti teripidin otturigha qoyulghan resmi

Türk tarix közqarshi heqiqetenmu heddidin ziyade mubalighileshtüriwitilgen, zorlap kirgüzülgen hökümler bilen tolup tashqan bolup, buni ziyalilarning mutleq köp qismi bilidighan ishlar idi. Aridin uzun ötmey, bu türdiki mubalighileshtürülgen tarix közqarashliri özlükidinla untulushqa bashlaydu. Netijide kéchikip bolsimu Zeki Welidining dégenlirining toghra ikenliki testiqlan’ghan boldi. Epsuski, bezi mutexessisler bashtin tartipla bu türdiki tarix qarishining toghra emeslikini éniq bilip tursimu, u künlerdiki siyasiy weziyetke masliship ünini chiqarmay jim turuwalghan, yene beziliri Zeki Welidining tenqitlirige ishinip turuqluqmu tarix jemiyitining köz qarashlirini qollap quwwetleshken idi. Shundaq kishilerdin birsi, hetta qurultay jeryanida

Türkistan Üchün Küreshler 356

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bu türdiki mubalighileshtürülgen tarix köz qarishigha hergiz maqul bolmaydighan adem dep perez qilin’ghan kishilerdin birsi del fu’at köprülü idi. Köprülü qurultaydin kéyin Istanbulgha qaytip kelginide uningdin bezi kishiler, sen néme üchün undaq bimene tarix közqarishigha qarshi chiqmay jim turiwalding dep sorighinida, “qandaq qilay, olturghan öyüm manga tewe emes ijarigha élin’ghan öy tursa.” dep jawap bergen! Welidining oqughuchisi bolghan tunjer bayqara éytqinidek, eger shu waqittiki tarixchilar AtaTürkni xosh qilimiz dep emes, belki heqiqiy tarixni otturgha qoyghan bolsa, ulugh AtaTürkmu aridin uzun ötmeyla tashliwétilidighan bir tarix köz qarishini hergiz testiqlimighan bolatti.

T b m ning Sherqiy Türkistan siyasiti we Yaponiye bilen bolghan munasiwetliri

1930-yillarning béshida dunya küch tengpungluqida zor özgirishler

körülidighan deslepki alametler éniq körülüshke bashlighan idi. Bolupmu 1931-yili séntebirde partlighan Xitay-yapon urushi, keynidinla Xitayning shimalida yaponiyining yardimi bilen bir manjuriye dölitining qurulushi Asiyadiki küch tengpungluqini pütünley özgertiwétidu. Bu weqeler yüz bériwatqan 1931-yilining féwral éyida, Sherqiy Türkistanning qumul wilayitide Xitay hakimiyitige qarshi ghoja niyaz haji bilen salih dorgha yétekchilikidiki bir qozghilang partlaydu. Bu qozghilang qisqa waqit ichIdila kéngiyip ölke bashliqi jing shujén (jing shurénni démekchi − t) hakimiyitini tewritiwétidu. Netijide Sherqiy Türkistan musteqilliq herikiti bashlinip kétidu. Sherqiy Türkistanliqlar bashlatqan bu küresh, bu rayonlargha qiziqip kéliwatqan Yaponiye qataridiki küchlerning diqqitini özige jelip qilishqa bashlaydu.

Yaponiye, 1900-yillarning béshIdila Asiyadiki küch tengpungliqigha

tesir körsitidighan dölet süpitide otturigha chiqqan idi. Rusiyining meghlubiyiti bilen netijilen’gen 1904-yilqi yapon-Rusiye urushi charrusiyide meshrutiyet sistémisigha (xanliq-parlamént hakimiyet sistémisi? − t) ötüshni barliqqa keltürgen bolsa, yaponiyinimu bir dunyawi küchke aylandurmaqta idi. Yaponiyining bu ghelibisi, yaponiyidek bir sherq dölitimu asasen sana’etliship bolghan bir gherb

Türkistan Üchün Küreshler 357

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

döliti üstidin ghelibe qilalaydighanliqini ispatlash nuqtisidin éytqanda intayin muhim ehmiyetke ige bir weqe idi. Rusiye inqilabi dewrliride, Yaponiye sibiriyige esker chiqirip aq uruslar bilen qizillar ottursidiki küreshte aq orus générallirigha yardem qilishqa bashlaydu. Bu hadisiler rusiyige qaram bolup qalghan Türkiy xelqler arisida yaponiyige qarita bir xil yéqinliq tuyghusi peyda qilishqa bashlaydu. Netijide bir qisim Orta Asiya musteqilliq heriket yétekchilirini Yaponiye musteqilliq küreshlirige yardem qilalaydighan eng ishenchilik dölet bolup qélishi mumkin dégen tonushqa keltürgen idi.

Aridin 14 yil ötüp yene shuninggha oxshash bir weziyet qayta yüz

béridu. Bu qétim Yaponiye manjuriyini bésiwélip, küch sélishturmisida Xitaydin éship ketken idi. Xitayda yüz bergen bu paydiliq weziyet, Sherqiy Türkistanliqllarning musteqilliq ishenchisini kücheytiwétishi turghan gep. Yene bir tereptin musteqil bir Sherqiy Türkistan, Sowétler teripidin bésiwélin’ghan gherbiy Türkistan jumhuriyetliri üchünmu küchlük yardemchi bolidighanliqi muqerrer idi. Yaponiye bilen Rusiye otturisida partlash éhtimali bolghan yéngi urush, Türkistan üchünmu yéngi bir dewrning bashlinishi bolup qalatti.

Bu xil qarashlar t m b rehberlirinimu qiziqturmaqta idi. T m b re’isi

Osman ghoja oghli yazghan bir parche xette manjuriyide yüz bergen weqeni kishige ümid béghishlaydighan weqe dep körsitish bilen birge, eger qayta bir qétimliq rus-yapon urushi partlighidek bolsa qandaq heriket qilish kérekliki tehlil qilin’ghan idi. Bu tehlilge qarita Mustapa Choqay oghli mundaq jawap béridu:

Siz otturigha qoyghan bu mesile heqiqetenmu muhim ehmiyetke

ige. … uruslar bilen yaponlar rastinla öz’ara tutushup qalarmu? Dep sorapsiz. … méningche bolghanda, yaponlarning aldidiki mesile a q sh bilen tutushup qélish mesilisidur. … eger bundaq bir urush yüz bérip qalghudek bolsa, uruslar qaysi terepke yan bassa shu terep urushta yéngip chiqishi mumkin dep qaraymen. Méningche, rus-yapon urushining partlash éhtimali yoq diyerlik. … eger bundaq bir urush partilap qalsa biz qandaq qilishimiz kérek? Bizning tutidighan birdin-bir yolimiz, musteqilliq birliksépini teshkillep rusiyige qarshi jeng qilishtin bashqiche bolmasliqi kérek.

Türkistan Üchün Küreshler 358

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Qisqisi, t m b ezaliri, Sherqiy Türkistan musteqilliq kürishini qozghashta choqum yaponiyining yardimini qolgha keltürüsh lazim dégen pikirge kelgen idi. Shunga, t m b orgini bu heqte muzakire qilghandin kéyin, 1932-yili öktebirde Türkistan’gha munasiwetlik mesililer toluq bayan qilin’ghan bir parche doklat teyyarlap Yaponiye hökümitige iwertidu. Bu doklatta awal Yaponiye xelqining qolgha keltürgen muweppeqiyetlirini bir qur tilgha élip ötüp, Türk-yapon xelqliri ottursidiki yéqin munasiwetler alahide körsitip ötülgen. Andin 1905-yilqi Rusiye-yapon urushining Türkistan’gha körsetken tesirlirini tonushturup kélip, 1917-yilqi inqilabtin kéyin Türkistanda otturgha chiqqan siyasiy weziyet qisqiche xulasilan’ghan. Bu arida 1920-yili etiyazda Türkistanda qurulghan milliy teshkilat sedridinxan bilen kérem oghli arip ependidin teshkil tapqan bir wekiller ümigini Yaponiye hökümitidin yardem telep qilish üchün tokyogha ewetkenlikini, emma bu hey’et chégradin chiqmay turupla uruslar teripidin qolgha élin’ghanliqi bayan qilin’ghan. Türkistandiki milliy küreshler muweppeqiyetke érishelmigechke, milliy birlik herikitini chet’elde qanat yaydurushqa mejbur bolghanliqi tonushturulghan. Andin chet’elde qanat yaydurulghan pa’aliyetler tonushturulghan. Axirida t m b orgini bashtin tartip Sherqiy Türkistan mesilisige köngül bölüp kéliwatqanliqi körsitilgen. Türkistan doklatining axirqi qismida t m b ning pilan we telepliri tonushturulghan.

Türkistan milliy birlik merkizi, Sherqiy Türkistan mesililiri bilen

shughulliniwatqan waqitlarda, u jaylarning heqiqiy türde tenewwurlishishi (medeniylishishi) bilen milliy ma’arip jehetlerde tereqqiy qildurulushi jehetlerde küch chiqirip kelgen idi. Xitaylargha qarshi siyasiy pa’aliyetlirimiz nezeriyiwiy jehettila cheklinip qélip bekla passip ehwalda iduq. Emma 1931-yili séntebir éyigha kelginide manjuriyide bashlan’ghan yapon-Xitay urushi, bu yil manjuriye musteqil dölet bolup qurulghanliqi t m b ning Sherqiy Türkistan pa’aliyitige bolghan burunqi qarashlirini özgertiwetti. T m b merkizi, Xitaylar düch kelgen bügünki urush weziyiti astida Sherqiy Türkistanda musteqilliqni qolgha keltürüsh mesilisi bilen paydiliq shara’itlar üstide tehlil qilish arqiliq, Sherqiy Türkistanningmu musteqil dölet bolup qurulush éhtimali barliqini körüp yettuq. Emma emeliy tejribilirimiz körsetmektiki, qurulghusi bu döletni mustehkemlesh üchün dost döletlerning yardimi shert. Ene shu sewebler tüpeylidin t

Türkistan Üchün Küreshler 359

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

m b merkizi irq jehette bir tughqan bolghan peziletlik yapon milliti bilen shewketlik Yaponiye döliti, Sherqiy Türkistan mesilisige yéqindin köngül bölüp ulargha yardem qolini uzartishini ümid qilidu. T m b merkizining bu heqte qanat yaydurmaqchi bolghan wezipiliri töwendikilerdin ibarettur:

1. Sherqiy Türkistanda yumran halda turghan milliy we siyasiy

musteqilliqqa munasiwetlik közqarashlarni belgilik sewiyige kötürüsh meqsitide Sherqiy Türkistan’gha yéqinraq bir yerde siyasiy gézit we kitabchilar chiqirip tarqitish;

2. Sherqiy Türkistan sheher we nahiyilirige teshwiqat we

teshkilatchi ümeklerni ewertip xelqni teshkillep teyyarlash. Bu meqset üchün dölitingizlargha mushu doklatqa qoshup Sherqiy

Türkistan’gha munasiwetlik jughrapiyilik, tarixiy, iqtisadiy we bügünki siyasiy weziyiti omumiy yüzlük tonushturulghan qisqiche matériyalnimu birge qoshup Türkistan milliy merkizi namida sizlerge sunushtin özimizni shereplik hés qilimiz. Bu wejidin hörmet bilen salam yollaymen ependim. 1932-yili teshrinisaniy (noyabir), Istanbul.

Türkistan milliy birliki merkizidin re’is Osman (ghoja oghli) We katipi mejdidin (delil) Yaponiye hökümiti, deslepte bu doklatqa héchqandaq ipade

bildürmigen bolsimu, 1935-yilining axirlirida bu ishqa Polshamu qiziqishqa bashlighinidin kéyin Yaponiye terep Promété herikiti we t m b teshkili bilen munasiwet ornitishqa bashlaydu.

En’gliye bilen munasiwet baghlash üstide izdinishler T m b, Sherqiy Türkistan mesilisini yash Türkistan zhornilida

chiqidighan maqalilar, Türkistan Türk yashlar birliki teshkilligen yighilishlar we Mustapa Choqay oghlining London, Parizh we Warshawa qatarliq jaylarda sözligen ilmiy doklatliri wastisi arqiliq otturigha qoyush üchün tirishchanliq körsitidu. Yaponiye hökümitidin

Türkistan Üchün Küreshler 360

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yardem telep qilish herikitide birer jawabqa érishelmigen t m b, en’gliyiliklerdin yardem telep qilishqa bashlaydu. T m b rehberliri öz ara yézishqan xetliride, u waqitlardiki ehwallarning t m b ning qandaq köz qarashta ikenlikini chüshendürüp béridighan intayin muhim yip uchiliri bilen teminlep bermekte. T m b re’isi Osman ghoja oghli bu heqte Mustapa Choqay oghligha yazghan xétide mundaq dep körsetmekte:

Ikki-üch yildin buyan dawam qilip kéliwatqan yapon-Xitay urushi

Xitay jahan’girlikining changgili astida qalghan ellerni heriketlendüriwetti. Manjuriyidiki manjular, mongghullar we Türkistanliqlar yaponiyilikler bilen birlikte heriketke atlan’ghanliqi melum. Sherqiy Türkistandimu heriketlinishler körülmekte. … shu seweptin t m b ikki-üch yildin buyan Sherqiy Türkistan mesilisi bilen ilmiy shekilde shoghullinish jeryanida mundaq xulasige keldi: Sherqiy Türkistanda bir dölet qurup chiqish imkaniyetliri kündin-kün’ge roshenleshmekte. Sherqiy Türkistanliqlar gherbiy Türkistanliqlarning ilghar küchliridin ümid qilishni birdin-bir chiqish yoli dep qarashmaqta. Gherbiy Türkistan Munewwer küchliri dégenlik, t m b dégenliktin ibarettur. Shundaq iken, t m b bügünki künde Türkistanning birdin-bir muhim ümid menbesi hemde siyasiy heriketlerning bashlamchilirigha aylandi déyishke bolidu. …

Mustapa ependim, Bügün Sherqiy Türkistanning töt dane qoshnisi bar … Xitay,

Sherqiy Türkistan siyasiy musteqilliqi jehette gumran bolghan bir turgha oxshash ehwalgha chüshüp qalmaqta. … rusiyidiki weziyet bizge melum. … epsuski Afghanistanda bolsa Sherqiy Türkistan mesilisige yardem qilalighudek birer qUralliq küch yaki hökümet yoq halette turmaqta. Peqet Hindistan-En’giliyila ümid kütüshke bolidighan qoshna dölet halitide turmaqta. Ularda bu ishqa yéqindin qiziqidighan küch-qudret bar. Hindistan yolini échish wezipisini, qérindishim Mustapa ependim, t m b sizge wezipe qilip qoymaqta. … qérindishimiz mejdidin ependi Warshawada siz bilen mushu heqte biwaste sözlishish hemde t m b ning bu heqtiki alghan qararlirini sizge yetküzüsh üchün aldingizgha ketti.

Türkistan Üchün Küreshler 361

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shundaq qilip, t m b yétekchiliri bu ishta En’giliyiliklerning aldigha bérip teley sinap béqish qararigha kelgen idi. Démisimu in’glizlar xéli uzun waqittin buyan Sherqiy Türkistandiki weqelerni yéqindin küzitip kéliwatqan idi. Ta 1860-yillirIdila bedölet yaqupbeg qurup chiqqan musteqil Sherqiy Türkistan döliti bilen en’gliye otturisida uchurushushlar bolup ötken idi. Bu jeryanda Osmanli döliti bilenmu munasiwet tikleshni oylighan yaqupbeg, 1873-yili séyit yaqupxan töre isimlik bir kishini stanbulgha ewetken idi. Séyitxan töre Hindistandin ötüp kétiwatqinida En’giliye impériyisi bilen Sherqiy Türkistan döliti ottursidiki munasiwetlerni kücheytish heqqide her türlük söhbetlerni ötküzgen idi. Uningdin kéyin Istanbulgha yétip barghan séyit yaqup, 1873-yilining 16-iyun künisi Sultan abdul’eziz teripidin qobul qilinidu. Bu qétimliq körüshüshte Sultan abdul’eziz bedöletke «eMir» unwani bilen birge birinchi derijilik unwan’gha xas bolghan qimmetlik tashlar bilen bizelgen nishaniy Osman midalinimu qoshup ewetip béridu. Padisha yene Sherqiy Türkistan armiyisige herbiy telim-terbiye bérish üchün töt neper herbi oqutquchini wezipige teyinleydu. Bu eskerlerning barliq rasxotliri bilen birge yene alte dane zembirek, 1200 tal miltiq iwertishnimu buyruq qilidu. Séyitxan töre, qaytish yolida Hindistandin in’giliz déplomatlirini birge élip Qeshqerge baridu. Padishahning namiy hümayunini tapshurup alghan bedölet yaqupbeg, özini xelipige tewe eMir dep élan qilip, xelipe namidin xutbe oqutup, xelipe namida pul chiqirishqa bashlaydu.

Kéyinki yilisi yaqupxan hökümiti bilen en’gliye impériyisi soda

shertnamisi tüzüp imzalishidu. 1876-yilisi Xitay yaqupbeg dölitige qarita bésimini kücheytishke bashlishi bilen, Béritaniye hökümitining béyjingda turushluq bash’elchisi sir tomas wayd otturigha chiqip 1877-yilisi 24-yanwarda en’gliye hökümitining Sherqiy Türkistan bilen Xitay otturisida kélishtürmichi bolup bérish teklipini qoyidu. Epsuski uning bu teklipini Hindistan gobirnaturi qobul qilishqa unimaydu. Bedölet yaqupbeg qurup chiqqan bu döletni saqlap qélishta ulugh Béritaniyining rolining bekla muhim ikenlikini yaxshi biletti. Shundaq bolghachqa Hindistan gobirnatorining maqul körmigenlikige qarimay London’gha bir elchilik ömiki ewetish qararini alidu. Buning üchün yene shu séyit yaqupxan töreni tallaydu. Séyit yaqupxan 1877-yilining béshida London’gha yétip bérip bedewletning Béritaniye melikisige yazghan xétini tapshurush bilen birge, yene en’gliye hökümitining

Türkistan Üchün Küreshler 362

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sherqiy Türkistan’gha yardem qilishini qolgha keltürüsh üchün pa’aliyetlerge kirishidu. Emma shu yilisi may éyida bedölet wapat bolidu. Bu hadise yüz bérip bir qanche ay ötkende, Qeshqerni merkez qilip qurulghan bu musteqil döletni Xitay tajawuzchiliri aghdurup tashlap, Sherqiy Türkistanni pütünley bésiwalidu. Buningdin xewer tapqan séyit yaqupxan töre ilajisiz Sherqiy Türkistan’gha qaytip kétishke mejbur bolidu. Yaqupxan töre u yerdiki ichki qalaymiqanchiliqlardin saqlinish üchün a’ilisini Türkiyige yolgha séliwétidu. Uning oghli yaqupxanzade Izmir tewesige kélip orunlishidu. Yaqupxan töre 1900-yilisi Sherqiy Türkistanda wapat bolidu.

T m b yétekchiliri séyit yaqupxan törining oghli yaqupxanzadini

tépip, Sherqiy Türkistan heqqidiki pilanini éytip uni maqul qilidu. Bu heqte muzakirilerdin kéyin Yaponiye hökümitige bergen doklatqa oxshap kétidighan bir doklat teyyarlap chiqishidu. Andin yene yaqupxanzadining namida en’gliye padishahigha ewetish üchün bir parche xetnimu teyyarlishidu. Bu xette yaqupxanzade dadisi seyid yaqupjanning en’gliye melikisi hemde Hindistan impératorachisi wiktoriye dewride Hindistan gobérnatori bilen Sherqiy Türkistan hökümdari bedölet yaqupbeg otturisida siyasiy munasiwetler tiklinishi üchün elchilik qilghanliqini, shu chaghda wéktoriyining qobul qilishigha ériship yoqiri derijilik médal bilen tartuqlan’ghanliqini bayan qilghan idi. Uningdin kéyinki dewrlerdiki Sherqiy Türkistan weziyiti heqqide toxtilip ötken yaqupxanzade tüwendikilernimu bayan qilip ötidu:

Sherqiy Türkistanda sulh bilen tinchliq ishqa ashurulushi üchün u

yerde küchlük bir merkiziy hökümet teshkil qilishni aldinqi shert qilidu dep qaraymen. Xudagha shükür, yénimda sinniy rüsht bilen Kamaletke yetken nizamidin isimlik bir oghlum bar. Bu oghlum dölet teshkiliy apparatliri heqqide yéterlik bilimge ige. Bizning yene chet’ellerde yétishtürülgen yashlirimizmu yéterlik derijide bar.

Zati shewketma’abliridin insaniy we xoshnidarchiliq munasiwetliri

sewebidin shuni ümid qilimenki, zati dewletleri kona siyasiy yéqin dostlardin bolghanliqimizni közde tutqan halda, Sherqiy Türkistan xelqige in’giliz millitining yardem qollirini sunushlirini dalalet we

Türkistan Üchün Küreshler 363

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hidayet eyligey. Yene bir ish, men bilen oghlum nizamidin ikkimizning birdin-bir arzuyimiz we emelge ashurmaqchi bolghinimiz derhal Sherqiy Türkistan’gha qaytip bérip, u yerde xelqimizge xizmet qilmaqtur. Sizlerning bu jehettimu bizge yardem qilishingizlarni xususen telep we istirham qilimen ependim.

T m b merkizi komitétida mashinkida orulghandin kéyin

testiqlan’ghan bu mektup, burun teyyar qilin’ghan doklat bilen birge padisha aliyliri hökümitige ewetip bérildi. Emma Hindistan chégra boylirida éghir mesililer yüz bérip bash aghriqidin qutulalmaywatqan en’gliye, u tewede birer xewp kélip chiqishi éhtimal bolidighan her qandaq bir ishqa qol tiqishni hergiz xalimaydighan bir ehwalda idi. Shundaq bolghachqa, meyli sunulghan doklatqa bolsun yaki yézilghan xetke bolsun héchqandaq bir jawap kelmidi.

Mejdidin delil Sherqiy Türkistanda Sherqiy Türkistan musteqilliq heriketlirini teshkil qilish meqsitide

Yaponiye bilen en’gliye hökümetliri teripidin yardem kütüsh meqsitide qanat yaydurghan bu türdiki pa’aliyetliridin héchqandaq bir emeliy netije chiqiralmighan t m b orgini, qaytidin Polshadin ümidlinip heriket qilidu. Warshawada turiwatqan mejdidin delil we Mustapa Choqay oghli ikkisi Polsha tashqi ishlar ministirlikining sherq ishlirigha mes’ol kishiliri bilen, shuningdek yene Promété merkizi ijra’iye orgini bilenmu körüshüp t m b merkizi komitétining Sherqiy Türkistan’gha munasiwetlik pilanlirini tonushturidu. Emma Polsha bilen Promété herikitining asasliq qarshi turush nishanisi Sowétler ittipaqi idi. Shundaq bolghachqa, Sowét ittipaqi bilen biwaste munasiwetlik bolmighan Sherqiy Türkistan mesilisige qiziqmaydu. Shu seweptin, t m b rehberlikining shunche tirishchanliq körsetkinige qarimay Polsha rehberliri Sherqiy Türkistan layihisige yardem qilmaydu. Endi peqet birla yol qalghan idi: t m b rehberliri Sherqiy Türkistan mesilisini bir terep qilish üchün öz imkanlirigha tayinish qararini alidu. Bu ishqa munasiwetlik t m b merkizi komitéti yighinida bash sékritar mejdidin delil biwaste Sherqiy Türkistan’gha bérip, shu yerde Sherqiy Türkistan musteqilliqi üchün pa’aliyet qilish qararini élishidu. Uningdin

Türkistan Üchün Küreshler 364

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kéyinki ehwallardin qarighanda, eger lazim bolghinida qalghan ezalarningmu Sherqiy Türkistan tewesige bérip pa’aliyet qilishini qarar qilishqan idi.

Mejdidin delil, 1933-yili séntebirde Istanbuldin Hindistan’gha qarap

yolgha chiqidu. Bu qétimqi sayahitining meqsitini mexpi tutush, u yerlerdiki munasiwetlerni asanlashturush üchün Istanbulda chiqiwatqan «axsham» gézitining muxbirliq wezipisige teyinlinip, muxpirliq kinishkisi éliwalidu. Mejdidin delil 1934-yili péshawur arqiliq Sherqiy Türkistan’gha kiridu. Emma Qeshqerge yétip bérip uzun ötmeyla tungganlar teripidin qolgha élinidu. Sherqiy Türkistanliq général mehmud muhiti Qeshqer shehirini tartip alghan waqitqa kelgiche türmide qamilip yatqan mejdidin delil, mehmut muhiti teripidin türmidin azat qilin’ghandin kéyin üch yilgha yéqin waqit boyiche général mehmut muhiti bilen birge her xil pa’aliyetler bilen shughullinidu. Yeni u Qeshqerdiki birqisim mekteplerde oqush-oqutush ishlirighimu qatnishidu.

Resim orni Mejdidin delil Sherqiy Türkistanda, Qeshqer, 1937 Bu jeryanda Sherqiy Türkistan tükliri musteqilliq yolida zor derijide

ilgirileydu. Ghoja niyaz haji bashchiliqida qurulghan inqilabiy komitét bilen waqitliq hökümet netijilik pa’aliyetler élip bérip, döletning bir qismida öz hakimiyitini tikliwalidu. 1933-yili ichide Sherqiy Türkistan Türk-islam jumhuriyitini élan qilidu. Ghoja niyaz haji dölet pirizdénti, sabit damolla bash ministir we muhemmet qasim haji tashqi ishlar ministiri bolup wezipe öteydu. Epsuski bu hökümet tunggan qUralliq küchliri, Xitay hökümiti we Rusiye qataridiki üch chong düshmen küchlirige qarshi urush qilshqa mejbur bolidu. Aqiwette, bir mezgil waqit ötkendin kéyin tungganlar Qeshqerni bésiwalidu. Keynidinla Sowét rusiyisining yardimige tayan’ghan kommunist Xitay ölke bashliqi shéng shisey tungganlar üstidin ghelibe qazinip Sherqiy Türkistan hökümitige bisim qilishqa kirishidu. Bu jeryanda hökümet re’isi bilen hökümet ezaliri otturisida rusiyini talliwélish kérekmu yaki Xitayni talliwélish kérek dégen mesile üstide pikir ixtilapi tughulidu. Bu jeryanda hökümet ezalirini Xitay ölke bashliqi shéng shisey qolgha élip öltüriwétidu. Shundaq qilip Sherqiy Türkistan Türk-islam

Türkistan Üchün Küreshler 365

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

jumhuriyiti aghdurulghan hésablinidu. Emma Sherqiy Türkistanliqlar buningliq bilen bash egmeydu. 1937-yilisi abdu niyaz yétekchilikide qaytidin qozghilang partlaydu. Bu qétimqi qozghilangda Qeshqer shehiri qaytidin Sherqiy Türkistanliqlar teripidin tartip élin’ghan waqitlarda gensu tereptimu bir qozghilang partlaydu. Shundaq qilip bu ikki qozghilang birliship kétidu. Bu ehwaldin ürküp ketken Sowétler ittipaqi bu döletke yene bir qétim qUralliq mudaxile qilishqa kiriship, qozghilangchilarni tanka-browning qisimliri bilen kélip basturup tashlaydu. 1938-yilining axirlirigha kelgende qozghilangchilar asasen basturiwétilgen bolup, on minglighan Türkistanliq qirip tashlinidu, yene on minglighan Türkistanliq qolgha élinidu. (Sherqiy Türkistanda qurulghan hökümetler heqqide Eysa Yüsüp alptékinning «Sherqiy Türkistan dawasi» dégen kitabi bilen muhemmet émin bughraning «Sherqiy Türkistanning erkinlik dawasi we Xitay siyasiti» dégen kitabigha, yene andréw forbésning ‹Enwerjan terjime qilghan› «Sherqiy Türkistan géniralliri» dégen kitabi bilen Baymirza Héytining «Türkistan döletlirining milliy musteqilliq küresh tarixi» dégen kitablirigha qaralsun − aptorning izahati)

Sherqiy Türkistan musteqilliq kürishi ongushsizliqqa

uchraydighanliqini mölcherligen mejdidin delil, 1937-yili april éyida Hindistan arqiliq Türkiyige qaytip kéliwalidu.

Türkiyide sirtqi Türk zhurnallirining cheklinishi 1934-yili Sowét ittipaqidin qachqan musapirlargha zulmetlik bir yil

bolidu. Bu waqitta Sowétler ittipaqi jemiyetiy aqwam (birleshken döletler jem’iyiti, milletler jem’iyiti, antanta?) gha resmiy eza qilip qobul qilinidu. Shuningdin bir ay waqit ötkende sirtqi Türk xadimlirini chüchütiwetkidek yene bir weqe yüz béridu. Türkiye jumhuriyiti hökümiti qarar chiqirip t m b ning neshriyat epkar bolghan «yash Türkistan» zhurnili bilen Ezerbeyjan Türklirining neshriyat epkari «istiqlal» zhurnilining Türkiyige kirishini chekliwitidu. «millet» gézitining 1934-yili 7-öktebir sanida bu xewer “hökümitimiz bilen Sowét Rusiye hökümitige qarshi maqalilar bésilghan yash Türkistan mejmu’esining chégradin kirgüzülishi baqanlar (ministirlar) orginining

Türkistan Üchün Küreshler 366

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qarari boyiche cheklendi” dep bésilidu. Döletning organ géziti hésabidiki «jumhuriyet» gézitide bolsa yene shu xewer «yash Türkistan dergisining Türkiye-Rusiye munasiwetlirige dexli yetküziwatqanliqi melum bolghachqa, u dergining dölitimizge kirgüzülishi men’iy qilindi» dégen serlewhe bilen élan qilinidu.

Sirtqi Türk xadimlirining Türkiyige we sherq ellirige qaratqan

pa’aliyetlirini asasi jehettin toxtitip qoyushqa sewepchi bolidighan bu cheklesh qararining sewepliridin eng muhim bolghini, Sowétler ittipaqining birleshken milletler (döletler) jemiyitige eza bolup kirishi, shuningdek Sowétler ittipaqining Türkiye siyasitide bir özgirish yasaydighanliqi körülüshke bashlishi idi. Muhajirlar zhornallirining neshriyatchiliq pirinsipliri buninggha tesir körsetken yene bir amil idi.

Rusiye, 1934-yilining bashlirida balqan kélishimi imzAlash söhbiti

jeryanida orunsiz toqunush chiqirishqa kirishken bolup, kéyin yene her türlük yollardin paydilinip Türkiyege bésim ishlitish siyasitini yürgizishke kirishken idi. Bu kilishim bilen Türkiyining üstige alghan mejboriyetler hetta AtaTürknimu oygha sélip qoyghan idi. Shu waqitqiche musteqil siyaset yürgizip kéliwatqan Türkiye, tünji qétim xelqaraliq siyasetlerde köp tereplik bir kilishimning terepliridin birsi bolup qétiliwatqan idi. Rusiye bolsa Türkiye rehberlik gurupisi bilen yéqin munasiwiti bar bezi kishilerning wastisi arqiliq Türkiyining béshini aghritidighan xewerlerni yollashqa bashlighan idi. Sowét ittipaqi yitekchiliridin biri bolghan qaraxan, bir qétim yazghuchi falix rifkigha éniq qilip mundaq bir xewerni yollaydu:

Türkiye, yüz bérishi éhtimal bolghan bir nöwetlik jahan’girlik

urushida bizge mudapiye sépilimiz bolup wezipe üteydu ya bolmisa bizning hujumgha ötüsh noqtimiz bolup xizmet qilidu. Uning bilenmu körüshüp turimiz, buning bilenmu deydighan gepler, shexsi bisharetler yaki kélishimnamilar bizni qilche ishendürelmeydu. Türkiye bizni biz bilen oxshash tüzümge ötkinIdila andin xatirjem qilalighan bolidu.

Fahrettin pashagha AtaTürk biwaste halda altayli dégen familini

bergenlikini panTürkchilik terghibatining ishariti dep hisaplashqan russiyilikler, musapir Türk xadimlirigha qilinidighan herqandaq bir

Türkistan Üchün Küreshler 367

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yardemni néme dep bahalaydighanliqi éniqla ish idi. Yene bir tereptin Yawrupada neshir qilinip bésilghan sirtqi Türklerning zhornallirimu Türkiye, Sowétler ittipaqining ijtima’iy tüzümidin yéterlik derijide özini qoghdiyalmaywatidu, komunizm xewipini toluq hés qilalmaywatidu dep qarishatti. Bu zhornallarda bésiliwatqan maqalilarda, rusiyiliklerning dosluq digenliri aldamchiliqtin bashqa nerse emes dep ispatlashqa tiriship kelmekte idi. Shundaq bolghachqa «yash trkistan» zhurnili Sowétler ittipaqining gézit-zhornallirida bésiliwatqan Türkiyige, Kamalizimgha qarshi maqalilirini misal qilip körsitiship, rusiyiliklerning Türkiyige bolghan qarashlirining qilchimu özgermigenlikini körsitidighan maqalilarni élan qilip kelmekte idi. Rusiye-Türkiye munasiwetliri yaxshi kitiwatqan waqitlarda Choqay oghlining bir parche xétidiki bezi qurlar bundaq psixologiyilik haletni ashkare ipadilimekte idi:

Siz éwertken «jumhuriyet» gézitlirini tapshurup aldim. Sowétler

ittipaqining 15 yilliqigha atalghan yunus nadining maqalilirini oqudum. Türkiyilik qérindashlirimiz bolshéwizmni Rusiye tewesi ichIdila cheklinip qalghan milliy heriket dep qaraydighandek qilidu. … ejeba bizning Türkiyilik qérindashlirimiz bolshéwiklar neshir qilghan gézit-zhornallardin xewiri yoqmu qandaq? Ular koministik intérnatsyunaldin xewiri yoq oxshimamdu? Komunistik intérnatsyonal bilen Sowét hökümiti ottursidiki munasiwettin xewiri yoqmu qandaq?

Sowétler ttipaqi gézit-zhornallirida Türkiyige qarshi bésiliwatqan

maqalilarni köchürüp bésiwatqan musapir Türk zhornalliri, Türkiye rehberlik gurupisi teripidin kishini anche xoshal qilmaydighan yene bir weqening yüz bérishigimu sewep bolghan idi. Bu maqalilarda yalghuz idiyologiyini asas qilidighan tenqitlerla bolup qalmastin, öz waqtida yene Türkiye hökümitining ijra qiliwatqan siyasiy we iqtisadiy siyasetlirinimu tenqit qilishi, hetta pat-patla Kamal AtaTürkke, Kamalizmgha qaritilghan tenqitlermu bar idi. Mesilen alayluq, fransuzche bir gézitta Yawrupa elliridiki gézit-zhornallarda Türkiyini Sowétler ittipaqining gumashtisi, tashqi siyasetlirini Sowétler ittipaqining köz qarashliri boyiche tüzüp kéliwatqanliqini körsitidighan maqalilar bésiliwatqanliqini körsitip ötken «yash Türkistan», bundaq diyish Türkiyige töhmet bolidighanliqini, Türkiye öz menpe’etige mas kélidighan siyaset tüzüp kéliwatqanliqini bayan qilmaqta idi. Sowétler

Türkistan Üchün Küreshler 368

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ittipaqida Türkiye toghrisida yézilghan ikki parche kitap üstide élip bérilghan munaziriler bayan qilin’ghan yene bir maqalida bolsa, Sowét yazghuchilirining Türkiye déhqanliri pomishchiklar bilen döletning éghir baj-siliqliri astida iziliwatmaqta dep tonushturghanliqi körsitilgen bolup, bu maqalilarning emeliyetke uyghun emesliki körsitip ötülgen idi. Peqet 1943-yilisila «yash Türkistan» zhurnili shuninggha oxshap kétidighan 5 parche maqale élan qilghan idi. Bu türdiki maqalilar, bu türdiki misalgha élinishlar sirtqi Türklerning zhornalliri wastisi arqiliq Türkiyide tarqitilishi, 1930-yillar Türkiyisi üchün hergizmu qobul qilghili bolidighan bir ehwal hisaplanmaytti.

Ene shundaq amillarning tesirige yoluqqan Türkiye hökümiti, bu

türdiki zhornallarning chégridin kirishini chekleydu. Shundaq qilip Türkiye chégrasi sirtidiki Türklernimu öz ichige alghan milletchilik qarashliri bilen bolghan munasiwitini üzgenlikini intayin éniq ipadilimekte idi. Mustapa Choqay oghli, «yéqilghanni üstige chiqiwélip desse» dégen mawzuluq maqalisida bu jehettiki közqarashlirini tüwendikiche otturigha qoyup ötmekte idi:

Zadila kütmigen bir waqitta, peqetla oylimighan bir dewrde qattiq

bir zerbe yigen bolduq. Türkiye hökümitining 1934-yili 6-öktebir künisi élan qilghan qarari bilen «yash Türkistan» zhurnilining Türkiyige kirishi chekliwitildi. … Türkiye hökümitining bu qarari özlirini ana wetinige baghlap turiwatqan birdin-bir waste bolup kéliwatqan «yash Türkistan» zhurnilini oqushtin mehrum qaldurulghan Türkiyidiki Türkistanliqlarla emes, belki Türkiyining sirtida turiwétipmu Türkiyini ikkinchi ana wetinimiz dep qarap kéliwatqan Türkistanliqlarning könglinimu qattiq yérim qilidighan bir weqe bolidighanliqi muqerrerdur. Biz Türkiye-Rusiye munasiwitige buzghunchiliq salghidek héch qandaq nerse yazmighan iduq. Emma wetinimizni ishghal qiliwalghan mustemlikichi bilen qérindishimiz bolghan Türkiyining dostluq munasiwet ornatqanliqigha razi bolmay kéliwatqanliqimiznimu héchqachan yoshurup yürmiduq. … biz Rusiye bolshéwiklirining milliy inqilap bilen Kamalizmgha qarshi yürgüzüp kéliwatqan heriketlirini pash qilip kelgen iduq. Bundaq maqalilirimizda natoghra bolghan birmu éghiz gep yoq idi. Yazghan maqalilirimizning hemmiside bolshéwik metbu’at menbelirini éniq eskertip ötken iduq. Biz, Türkiye-Rusiye dosluq munasiwetlirige qilche yéqin yolimay,

Türkistan Üchün Küreshler 369

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkiye inqilawini bolshéwik teshwiqatining ziyankeshlikidin saqlashqila tirishtuq. … bizge bu qilghanlirimizni héchkim bu silerning qilidighan ishinglar emes dep éytalmaydu. Yaq, bu ishlar bizningmu ishimizdur, shuningdek yene bizningmu milliy menpe’etimizge tewe ishlardur. Chunki Türkiye milliy inqilawi otturigha qoyiwatqan «milliy istiqlal» ghayisi bizningmu ghayimiz hisaplinidu. … amal qanche, bu éghir zerbinimu qobul qilip, bu zerbining bizning rohiyitimizge keltürgen yarilirigha chidashliq bérip, öz yolimizgha dawam qilishqa mejbormiz.

Türkiye alghan bu qobul qilishqa bolmaydighan éghir qararigha

qarimay, t m b teweside Türkiyige qarita unche bek küchlük naraziliqlar yüz bermigenlikini köriwélish mumkin. Yoqurida tilgha élin’ghan «yéqilghan’gha bir tépik» mawzuluq maqalining élan qilinishimu bir munche naraziliqlarning peyda bolishigha sewepchi bolidu. Yeni t m b ezalirining köp qismi «yéngi Türkistan» zhurnili pichetlen’gen waqtida ipadiliginidek yenila gep qilmay jim turiwélish tereptari idi. Bu maqalini yazghan Mustapa Choqay oghlimu bir mezgil ötkendin kéyin bu maqalini élan qilghanliqigha püshman qilghanliqini tüwendiki qurlardin köriwélish mumkin:

«yéqilghan’gha bir tépik» dégen maqalini élan qilmasliq heqqidiki

pikirlerge menmu qoshulimen. … bizning düshminimiz bilen dost boliwaldi depla Türkiyige aliyip qarashqa heqqimiz yoq. … emma uruslarning esli siyasetlirini ulargha bildürüp turush ishini dawamlashturishimiz lazim.

«yéngi Türkistan» zhurnili pichetliwitilgendin kéyin, «yash

Türkistan» zhurnilining Türkiyige kirgüzülüshning cheklinishi, t m b ning Türkiyide qanat yayduriwatqan pa’aliyetlirini éghir tosalghugha uchiratqan bolup, asasen pa’aliyet qilishqa bolmighidek weziyetni shekillendürdi diyishke bolatti. T m b merkizi komitétining gépi ötidighan ezaliridin biri bolghan mejdidin delil u chaghlarda Sherqiy Türkistanda idi. 1929-yilidin béri t m b ning tashqi munasiwetlirini tiklep, t m b ge munasiwetlik pa’aliyetlerge yitekchilik qilip kelgen bu kishining ornini téxi héchkim toshquzalmighan idi. Bu waqitlarda bir qétimliq qurultay chaqirish éhtiyaji tughulush bilen birge, buning üchün barliq ezalarni bir yerge keltüreligidek birsimu yoq idi. T m b

Türkistan Üchün Küreshler 370

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ning yene bir küchlük tesirge ige ezasi bolghan Mustapa Choqay oghli bolsa Sowétler ittipaqi tewesidin chiqip ketkinidin béri bashqa birer döletning wetendashliqigha ötiwalmay, Fransiyide wetensiz süpitide turiwatqan idi. Shuningdek yene chégradin kirgüzülishi cheklen’gen bir zhornalning bash tehriri süpitide Türkiyide chaqirilidighan bir qurultaygha kélip nqatnishish imkaniyitimu yoq idi. T m b re’isi Osman ghoja oghli bilen merkizi komitét otturisida dawamliship kéliwatqan sürkilishler sewebidin, teshkilat ezaliri Mustapa Choqay oghlining qatnishalmaydighan bir qurultay chaqirishni xalimayitti.

Türkiye hökümitining «yash Türkistan» zhorniligha munasiwetlik

cheklesh qarari Türkiye jama’etchilikining Türkistan ammisi teripidin qanat yaydurulup kéliwatqan pa’aliyetlirige bolghan köz qarashliri bilen ularni qollap quwetlesh jehetliridiki pa’aliyetlirigimu yaman tesir körsitidu. Bundaq bir qarar qobul qilin’ghinidin kéyin, Türkistan Türk yashlar ittipaqining qurulghan yilini xatirlesh murasimi bilen, teshkilligen yighinlirigha qatnishidighan Türkiyiliklerning sanimu zor derijide aziyip ketken idi. Saqchilar teripidin nazaret qilinwatqanliqidin guman qiliship t m b mu kamdin-kam yighin achalaydighan ehwalgha chüshüp qalghan idi. Yüz bériwatqan bu hadisiler netijiside, t m b özining pa’aliyetlirini Türkiye teweside turup qanat yaydurush imkaniyetlirining barghansiri aziyip kétiwatqanliqini tonup yétishke bashlaydu.

Yene bir jehettin, Ezerbeyjan milliy herikitining xadimliri Türkiye

teweside turiwatqan ezeri tükliri bilen bolghan munasiwetlirini üzüp qoymasliq üchün qolidin kélidighan pütün charilerdin paydilinishqa teyyar idi. Chégradin kirgüzüsh cheklen’gen «istiqlal» zhurnilining ornigha «qurtulush» (azatliq) namida bir zhornal chiqirishqa bashlaydu. Bu zhornalning muqawisi mexsus Türkiye üchün her sanida bir xil isimgha özgertilip bésilatti. Shuninggha qarimay uning her bir sani tarqitilghanda rusiyilikler bir qétim naraziliq bildürüp turmaqta idi. Shundaq qilip, ular 1935~1939-yillar ichide nurghun isimlik zhornal tarqatqan hisaplandi. (bu türdiki zhornallar achiq söz, qutlu od, ayding yol, doghru söz, heqiqet, weten sadasi, weten tiliki, milliy atesh, milliy and, qanunlirimiz, ilham buliqi, muqeddes odlar éli, heqning sadasi, tilek, xelq we heriket digendek isimlargha özgertip

Türkistan Üchün Küreshler 371

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bésilip turghan idi. − aptorning izahati) netijide musawatchilar Türkiyige zhornal kirgüzüsh jehette chiqirilghan cheklimilerdin qutulup, her türlük namlardiki zhornallar Türkiyidiki mushtérilirige tarqitilip turulidu. Buninggha oxshaydighan chare kapkaziyilikler teripidinmu ishqa kirishtürilidu. «séwérniy ka*wkaz» namidiki zhornalning Türkiyige kirgüzülüshi chekliwitilgendin kéyin, her bir sanini dégidek ayrim isim qoyup bésip, yéngi-yéngi adrislar, bir-birige oxshimaydighan aptor isimlirini ishlitip neshri qilghachqa, goya kirgüziliwatqan bu zhornallar bir-birsige oxshimaydighan zhornal iken dégen tuyghini peyda qilip Türkiyige cheklimisiz kirgüzülmekte idi. (zhornallar tüwendiki isimlar bilen bésilghan idi: put swboda, barba, znamya naroda, nasha tsél, dudushchéyé, natsyunalnaya misl, wpéryod, nash kray, golos rodini we priziw. − aptorning izahati)

1936-yilisini t m b teshkilati parchilinishqa bashlighan yil dep qobul

qilish mumkin. Shu yilining axirlirida teshkilatning re’isi Osman ghoja oghli tuyuqsizla Afghanistan’gha bérishni qarar qilidu. Uning bu heqte héchqandaq bir chüshendürüsh bérip ötmigenliki, t m b merkizi komitétining herqandaq bir qararigha asaslanmighanliqidek sewebler tüpeylidin t m b teweside yéngidin munaziriler bashlinip kétidu. Ghoja oghlining bu qétimqi sayahiti bilen uningdin kéyin barliqqa kelgen tesirler kéyinki baplarda tonushturilidu.

Türkistan Türk yashlar ittipaqidin Türk medeniyiti ittipaqigha

Türkistan Türk genchler birliki (Türkistan Türkiy yashlar ittipaqi, t t g

b yaki Uyghurche: t t y i) qurulghan 1927-yilidin étibaren Türkiyidiki Türkistanliqlarning ijtima’iy we medeniy hemkarliqlirining dawam qilishi, oqughuchilargha yardem we sirtqi Türkler mesilisini Türkiye jama’etchilikige bildürüsh qatarliq mawzular boyiche nurghun xizmetlerni ishligen bir teshkilat hisaplinatti.

Bolupmu «yéngi Türkistan» zhurnilining pichetlinishi we «yash

Türkistan» zhurnilining Türkiyige kirgüzülüshining chekliwétilginidin kéyin bu teshkilat téximu muhim orun’gha ötken idi. T m b ashkare pa’aliyet qilalmaydighan bir teshkilat bolghini üchün, barliq siyasiy we

Türkistan Üchün Küreshler 372

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ijtima’iy pa’aliyetler t t y i teshkilati wastisi arqiliq qanat yaydurup kélin’gen idi. Ittipaqning tunji qétimliq re’isi doktor mejdidin delil, kéyinche yene t m b ning bash katipliq wezipisini üstige alghan idi. Bu ittipaqning ikkinchi nöwetlik re’isi doktor salih isma’il (erkinqol) (salih erkinqol, 1906-yili qoqan shehiride tughulghan. 1926-yilisi Türkiyege kélip herbiy doxturluq kesipige kirip oquydu. Bu jeryanda t m b gha eza bolidu. Yéngi Türkistan zhorniligha maqalilar yézip turidu. Shuningdek yene t t y i hey’iti bolupmu saylinidu. 1955-yilisi herbiliktin pinsiyige chiqip Türkistanliqlar hemkarliq jem’iyiti re’islikige saylinidu. Uningdin kéyinki yillardimu yene shu wezipilerni üstige élip turidu. 1974-yili 13-dikabirda wapat bolidu. Wapat bolghan künlergiche bu jemiyetning re’islik wezipisini ötep kelgen. − aptorning izahati) hemde 1935-yilisi re’islkke saylan’ghan doktor Exmetjan Ibrahim (oktay) (Exmetjan Ibrahim oktay 1900-yili Tashkentte tughulghan. 1922-yili Gérmaniyige iwertilgen oqughuchilar bilen oqushqa chiqip, Bérlin aliy énjinérliq mektiwini püttürgen. Oqughuchiliq waqitlirida yash Türkistan guruppisining pa’aliyetlirige qatnishidu. 1934-yilisi Türkiyige kéliwélip, tebi’iy penler pakultitining gyologiye kabidrasigha assitant ‹yardemchi oqutquchi› bolup qobul qilinidu. Shu yilisi t t y i re’islikige saylinip, 1940-yilisighiche bu wezipini üstige alidu. U yene Türk kültür birlikining re’islikinimu üstige alghan idi. Kéyin tebi’iy penler pakultitining profissorliqidin pinsiyige chiqidu. 1981-yili 8- noyabiyr künisi wapat bolidu. − aptorning izahati) qatarliqlarmu t m b merkizi komitétining hey’et ezaliri idi. Shunga, t m b rehberlik guruppisidikiler teshkilat bilen ittipaq bekla ariliship ketken haletni shekillendürüp, bir munche mesililerning otturigha chiqishigha sewep boliwatqanliqini hisapqa éliship, t t y i teshkilini «Türkistan ijtima’iy milliy uchighi» gha özgertish jehette teyyarliq ishlirigha kirishidu. Emma qanuniy cheklimiler tüpeylidin bu pilan emelge ashmay qalidu. «Türkistan milliy heriketliri» dégen kitapning aptori abdulla rejep baysun, bu ittipaqning pa’aliyetliri heqqide toxtilip kélip mundaq dep bayan qilidu:

Rusiye istilasigha razi bolmay wetinidin ayrilip tashqi ellerde

musapir bolup yashashqa mejbur bolghan Türkistanliqlardin Türkiyige panaliq tilep kelgenlerge az bolsimu maddiy we meniwiy yardemde bolup kelgen birlik, Türkistanliq yashlarning bilim élish-terbiyilesh jehettiki ishliri bilen jiddiy meshghul bolup kelgen idi. Ular teshkilligen heptilik, ayliq ilmiy doklatlar we achqan kechkoruslar wastisida

Türkistan Üchün Küreshler 373

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

medeniyet saheside zor tirishchanliq körsitip kélidu. … ular yighqan kitaplar bilen ikki mingdin artuq kitabi bar kütüpxanidin birnimu barliqqa keltüreligen idi.

1933-yilqi pa’aliyet dewride doktor salih erkinqolning tirishchanliqi

netijiside birinchi dunya urushi waqtida chuqur’owa teweside düshmen’ge qarshi jengge qatnashqan Türkistanliqlar xatirsi üchün tarsusta bir shéhitler abidisi yasatqan idi. Türkistanliqlar bilen Türkiye tükliri ottursidiki munasiwet nuqtisidin muhim ehmiyetke ige bolghan bu ishning qiziq bir hikayisimu bar idi.

Mekkige bérip hej qilip kéliwatqan Türkistanliq 40 tek haji Türkiye

arqiliq yurtigha qaytish yolida chuqur’owagha kelginide birinchi dunya urushi partlap kétidu. Bu hajilar Türkistan’gha qaytip kétishtin waz kéchip xelipilik üchün jengge qatnashmaqchi bolup bu yerlerde qélip qalidu. Osmanli döliti bu urushta yéngilip qalghandin kéyin chuqur’owa tewesi Fransiye teripidin ishghal qiliwélin’ghanda, yerlik xeliq bu tajawuzchilargha qarshi jengge atlinidu. Bu yerde qalghan Türkistanliqlarmu Fransiyiliklerge qarshi bashlan’ghan bu urushqa qatnishidu. Andin kéyin kawaklixan aldinqi sépining qumandani Zeki paltigha iltimas qilghan bu bir gurup Türkistanliqlar resmiy Türk eskiri bolup jengge qatnishidu. Bu gurup komandiri hüsnü süllüning eMirede jeng qilidu. Urush jeryanida bu Türkistanliq jengchilerning yitekchiliridin haji yoldashnimu öz ichige alghan 16 neper Türkistanliq jengchi shéhit bolidu. Ghazilarning bir qismi Türkistan’gha qaytip ketken bolup, yene bir qismi Türkiyide turup qalidu. Ene shu shihit bolghan Türkistanliqlar üchün yasitilghan shéhitler abidisi hökümet terep ademliriningmu qatnishishi bilen échilish murasimi ötküzilidu.

Shu dewirde qilin’ghan yene bir ish, adana, tarsus, jeyhan we

mersin qatarliq yerlerde turiwatqan Türkistanliqlar t t g b ge eza qilinish ishidur. Chuqur’owa, Osmanli dewridin bashlap Türkiyige köchüp kelgen Türkistanliqlar teripidin alahide talliwalghan yerliridin birsi idi. Bundaq bolishining bir sewebi Türkistanda keng kölemde térilidighan kiwezchilikning chuqur’owadimu térilidighanliqidin bolishi mumkin. Shundaq bolghachqa, peqet tarsusning özIdila ikki yerde Türkistan weqpisi bar idi. Bulardin abdulla menjek zawiyesi, hijriye 781-yili tarsusta qurulghan bolup, yerlik ahale ichide bu yer Türkistan

Türkistan Üchün Küreshler 374

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

zawiyesi dep tonulup kélinmekte. Bu ötengning meqsiti Orta Asiyadin kélidighan Türkistanliqlarning bir nechche kün dem élip tUralishi meqset qilin’ghan. Weqpe ishlitish tizimlikide Orta Asiyadiki 84 sheherning ismi yézilghan bolup, ene shu sheherlerdin kélidighan yolowchilar bu yerde qonup öteleydighanliqini körsitidu.

Yene bir weqpimu tarsusning ulash nahiyisining injir pinari

(enjirbulaq) yénida bolup, beyje sheyix weqpiyesi dep tonulmaqta. Bu ötengmu hijriye 782-yilliri bu yerge kélip yerliship qalghan sheyix esseyit abdulghafur isimlik bir Türkistanliq teripidin sélin’ghan iken. Bu ötengning meqsitimu bu jaygha kelgen Türkistanliq seyyahlar bilen derwishlerge 3 kün muddet bilen qonup ötüsh meqset qilin’ghan idi. Netijide t t y i teshkili bu jaylarda turidighan turkistanliqlar bilen qoyuq munasiwet baghlighan bolup, Türkiyide qanat yayduriliwatqan Türkistan milliy kürishi üchün hesse qoshushlirigha purset tughdurup bergen.

Epsuski, bu türdiki pa’aliyetler iqtisadiy menbe bolmighan qiyin

shara’itlar astida bekla qisinchiliq ichide qanat yaydurulghan idi. T m b ning mexpi hisawat hüjjetliridin qarighanda, her yilisi t t g b pa’aliyetliri üchün ishlitishke belglik miqtarda pul ayrip turattiken. Shuninggha qarimay t t g b ning iqtisadi peqetla yétishmey kelgen. «yash Türkistan» zhornilida jemiyetning pa’aliyetlirige munasiwetlik bir maqalida maddiy qiyinchiliqlar üstide toxtilip kélip, Türkiyidiki hökümet xadimliri yéterlik derijide yardem bermeywatqanliqini tekitlep körsetken:

Her qaysi ellerde her türlük teshkilatlar mewjut. Bu teshkilatlar

döletning her derijilik mes’ul kishiliridin maddiy we meniwiy yardem élip tUralaydu. Emma Türkistan Türk yashlar ittipaqi ta hazirghiche bashqa ellerde bolghinidek dölet himayisigha érishelmey kelmekte. Shundaq bolghachqa pütün iqtisadiy yardemler bu ittipaqning ezaliri teripidin teminlinip kélinmekte. Bu teshkilatning barliq pa’aliyetliri Türkistanliq yashlarning öz küchige tayinishi arqiliqla wujutqa chiqmaqta.

Ittipaq rehberliri bu qiyinchiliqni hel qilish meqsitide 1937-yili 28-

awghust künisi jumhurbashqani Ismet inünüge bir parche iltimas

Türkistan Üchün Küreshler 375

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

sunup, teshkilatqa maddiy yardem bérishini telep qilidu. Bu iltimas bilen birge teshkilatning aldinqi yilqi kirim-chiqim hisawatlirimu qoshumche qilin’ghan idi. Epsuski, bu iltimasqa qarita héchqandaq bir jawap kelmeydu.

(resim orni) Tarsus shéhitlikidiki Türkistan shéhitliri xatire munarisining yupuq

échish murasimi. Tarsus, 1933. (Ehet Enjan arxiwidin) 1937-yilqi qurultayda bash sékritar yaqup elbek (yaqup elbek,

1899-yili Tashkentte tughulghan. Munewer qarining oqughuchiliridin. 1914-yili Türkiyige kélip oqutquchilar mektiwige oqushqa kirip oquydu. 1920-yili oqush püttürüp Türkistan’gha qaytip baridu. Uningdin kéyin, yeni 1923-yili aliy bilim tehsil qilish üchün qaytidin Türkiyige kélidu. Aliy oqutquchiliq uniwérsitining fizimat kesipini püttürginidin kéyin Türkistan’gha qaytip kitelmey Türkiyide qélip qendilli liseside oqutquchiliq qilidu. Uningdin kéyin qendilli resetxanisida xizmet qilidu. 1927-yilisi qurulghan t t g b ning qurghuchiliridin birsi bolidu. Eyni waqitida t m b merkizi hey’et ezasimu bolghan. Mejdidin delil Sherqiy Türkistan’gha ketken 5 yil jeryanida t m b ning bash sékritarliq wezipisini üstige alidu. 1964-yili qendilli qizil liseside pinsiyige chiqidu. 1974-yili 10-yanwarda wapat bolidu. − aptorning izahati) teripidin bérilgen doklatta ittipaqning pa’aliyetliri tüwendikiche tonushturulghan:

Ittipaq, qurulghan künidin béri taliplar mesilisi bilen biwaste

shoghullinip kelmekte. Mekteplerde yétip oquydighan taliplarning imtihan arqiliq tallinidighanliqi heqqidiki qanun chiqishtin burun teshkilatimizgha telep qilip kelgen oqughuchilarni mektepke orunlashturup kelgen iduq. Deslepte orunlashturulghan 5 neper Türkistanliq oqughuchidin töti bügün anadoluning herqaysi jaylirida bashlan’ghuch mektep oqutquchiliq xizmiti bilen shoghullinip kelmekte. Yene birsi bu yil tenterbiye inistitutini püttürdi. Uningdin kéyin orunlashturulghan taliplirimiz hazirghiche oqushini dawamlashturup kelmekte. ...

Yétip oquydighan mekteplerge jaylashturulghan bu

oqughuchilargha bérilidighan iqtisadiy yardem hazirghiche

Türkistan Üchün Küreshler 376

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

dawamliship kelmekte. Hazir aliy mekteplerde 2 neper, lise we oqutquchi yétishtürüsh mektepliride 6 neper, herbiy mekteplerde 7 neper we bashqa mekteplerde 4 neper talipimizgha iqtisadi teminat bérip kilinmekte. Qatnap oquydighan ottura we lise (toluq orta) derijilik mekteplerde 5 neper, bashlan’ghuch mektepte bir neper talipimizgha teminat bérilmekte. Mektepke qobul qilinish üchün teyyarliq qilip, ittipaq binasida yétip qopidighan taliplirimizgha turmush rasxoti bilen teminleshni üstimizge alghan 4 neper oqughuchinimu birge qoshup hisaplighinimizda, ittipaqning taliplar ishigha qanchilik ehmiyet bérip kéliwatqanliqi éniq otturigha chiqidu. ... Ittipaq, taliplarghila teminat béripla qalmay, naMirat we muhtajliqta qalghan yurtdashlirimizghimu yardem qilishqa tiriship kelmekte.

Ittipaq qurulghan künidin buyan, Türkistan mesilisini teshwiq qilish

hemde Türkistanni tonushturush üchün her türlük yighinlarni teshkillep, kechlik sorunlar, sayahetlerni uyushturup kelmekte. Hazir bizning ikki ming parche kitabi bolghan bir kütüpxanimizmu bar boldi. Uyushturulghan ilmiy doklat yighinliri qatnashquchilarning qizghin qarshi élishigha ériship kelmekte. 1935-36-yilining qish aylirida 7 qétim, 1936-37-yilining qish aylirida 12 qétim ilmiy doklat uyushturuldi. Bu ilmiy doklat yighinlirining matéryalliridin bezilirini broshor qilip bésip yurtdashlirimizgha tarqattuq.

Her yilisi Türkistan namida kalindar, Türkistan resimliri bilen xeritisi

bésilghan atkirtkilarni bésip tarqatmaqtimiz. Shuningdek yene Türkistan eslimiliri namida bir albom chiqirip tarqattuq.

Yoquridiki xizmet doklatida tilgha élin’ghinidin melumki, t t g b

teshkilati Türkiyide bilim éliwatqan Türkistanliq yashlargha intayin muhim yardemlerni bérip kelgen. Ittipaq teshkili 1935- we 36-yilliq hisawat hüjjetliride xatirlinishidin qarighanda, yighilghan pulning mutleq köp qismini oqughuchilargha teminat, tamaq rasxoti we yol kirasi qilip tarqitip bergenliki melum. Bu türdiki ishlarda 1935-yilqi serp qilin’ghan 440 Türk lirasidin 288 lirasi, 1936-yiliqi serp qilin’ghan 682 Türk lirasidin 394 lirasi Türkistanliq oqughuchilargha tarqitip bérilgen.

Ittipaq teripidin uyushturulghan yighinlar bilen ilmiy doklat yighinliri munasiwetlik sahelerde alahide alqishlargha ériship kelgen. 1940-yilighiche Osman ghoja oghli, muherrem feyzi toghay, jappar séyit

Türkistan Üchün Küreshler 377

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Exmet Qirim’er, abdulla zihni soysal, doktor Ibrahim yarqin qatarliq sirtqi Türk yétekchiliri bilen mutexessisler teripidin nurghun qétim ilmiy doklatlar uyushturulghan. 1936~1940-yilliri ichide bérilgen ilmiy doklatlardin 7 qétimliqi ittipaq teripidin broshor qilip bésip tarqitilghan. (t t g b teripidin broshor haligha keltürüp bésip tarqitilghan ilmiy doklatlarning tizimliki tüwendikiche: 1. «Türkistan». ‹Osman ghoja oghli›; 2. «büyük teMir». ‹doktor Exmetjan Ibrahim›; 3. «Türkistanning dunya siyasitidiki mewqesi» ‹muherrem feyzi toghay›; 4. «mefkure we uning kishi we jemiyetke körsitidighan tesiri» ‹jappar séyit Exmet Qirim’er›; 5. «Türkistanda mal-charwuchilq» ‹doktor Ibrahim yarqin›; 6. «turani qewmlirining siyasiy tarix asasliri» ‹muherrem feyzi toghay›; 7. «Türk medeniyet tarixining yüzlinishi» ‹muherrem feyzi toghay›; 8. «xanliq dewride Qirim tükliri medeniyiti» ‹doktor abdulla zihni soysal›. Adette 16 betlik bésilghan bu broshurlarning beziliride xeritilermu qisturulghan idi. Türkistan Türk yashlar birlikining Türk medeniyet birlikige özgertilishidin kéyin, bu türdiki broshurlar Türk kültür birliki neshri dégen namda tarqitilghan. − aptorning izahati)

Sirtqi Türklerge munasiwetlik pa’aliyetler qattiq cheklime yolgha

qoyulup kélin’gen 1930-yillirining Türkiyiside, bunchilik pa’aliyetlermu Türkiyide bu jehettiki intayin zor bir boshluqni toldurghanliq hisaplinatti. U dewrlerde Türkiyining sirtidin kelgen Türkler teripidin qurulup izchil pa’aliyet élip baralighan birdin-bir teshkilat t t g b hisaplinatti. Shu seweptin ularning pa’aliyiti alaqidar sahelerningla qiziqishni qozghap qalghan bolmay, belki dölet organliriningmu diqqitini qozghap turghan. Dunya urushining shepiliri kélip turghan, dunya küch tengpungliqi zor derijide özgirish yasawatqan bir muhitta, 13 yilliq bu teshkilatningmu bu muhittin öz nesiwini almasliqini tesewwur qilish tes, eliwette. 1938-yilisi chiqqan jemiyet qurush qanunigha asasen, Türk dunyasidiki her qaysi jaylarning namini qollinip qurulghan jemiyetler isimlirini özgertishke mejbur qilin’ghan idi. Bu yéngi weziyette, pilakatida Türkistan dégen söz bolghan bir teshkilat, béshigha ish tépiwalghan bir teshkilat hisaplinatti. Shundaq bolghachqa, Türkistan tükliri yashlar ittipaqi mu ismini özgertishke mejbur bolidu.

Bundaq özgirishning yalghuz isim özgertilish bilenla cheklinip

qalalmaydighanliqini mölcherleshken t m b rehberliri, yüz bérish

Türkistan Üchün Küreshler 378

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

éhtimali bolidighan pewqul’adde weqelerning aldini élish üchün bash qaturushqa kirishidu. Mu mesilige qarita Mustapa Choqay oghli Türkiyidiki t m b hey’et ezasi yaqup elbekke mundaq dep yazidu:

Jemiyet ‹t t g b› ning özgertilishi bir mejboriyettur. Chunki dölet

özgertilishni telep qilghan iken, buninggha mejborlaydu. Shundaqtimu yalghuz isim özgertish arqiliq jismini saqlap qalalisaqla meyli idi.

Dölet organlirining teliwige asasen 1940-yilining iyun éyida t t g b

qurultay chaqiridu. Bu qurultayda élin’ghan qarargha asasen, Türk kültür birliki dégen yéngi bir teshkilat qurulidu. Bu teshkilatning pa’aliyetliri heqqidiki ishlar ikkinchi dunya urushigha munasiwetlik baplarrda tonushturilidu.

Sherq elliridiki pa’aliyetler

− nege mangding? − Türkistan’gha. − u yerge qachan yétip baralaysen? − xuda özi bilidu. Negiche baralisam shu yergiche méngip

baqmamdim. En’giliyilik bir déplomat frysér-tytlér bilen Afghanistanning jenobi

bilen shimalini tutashturidighan salang ötüshme qurulushida ishlewatqan bir ishchi ottursidiki söhbettin. (1932)

1910-yillarning kéyinki yérimidin bashlap Türkistanda yüz bergen

weqeler sewebidin Türkistandin qoshniliri Afghanistan, Iran we Sherqiy Türkistan’gha qarap zor kölemlik bir köch-köch weqesi yüz béridu. Bu musapirlar jenobiy Türkistan depmu atilidighan shimaliy Afghanistan bilen Türkmen nopusi zich jaylashqan Iranning xorasan teWelirini asasliq köch noqtisi qilip talliwélishqan idi.

Bu jaylarda yerlishelmigenler yaki u yerlerde turushni xalimighanlar

bolsa Hindistan’gha, Erebistanni asas qilghan erep ellirige yaki

Türkistan Üchün Küreshler 379

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolmisa Türkiyige qarap köchken idi. Bu muhajirlar barghan her qaysi ellerning özige xas shara’itlirigha qarap bir qisim pa’aliyetler bilen shoghullinishqa tirishidu.

Bolshéwiklar inqilawidin kéyinki dewrlerde Iran weziyiti Iran, Afghanistan’gha oxshash Sowétler ittipaqi bilen biwaste

chégradash bir dölet bolghanliqi, chégra boyliridiki ahalining hemmisila dégidek Türklerdin teshkil tapqanliqi qatarliq sewebler tüpeylidin, Türkistan milliy azatliq küreshliri jeryanida intayin muhim orun’gha ige bir dölet hisaplinatti. Afghanistan’gha qarap yüzlen’gen ikki qétimliq zor köch-köch weqeliri arisida üstige chüshken tengponglashturghuchi roligha oxshaydighan weziyet Irandimu mewjut idi. Türkmenistan téritoriyisi Rusiye qoshunliri teripidin ishghal qiliwélin’ghandin kéyin, yeni 1881-yilisi Rusiye bilen Iran otturisida imzalan’ghan shertnamigha asasen, jenobiy Türkmenistan rayoni Iran chégrasi ichide qaldurulghan idi. Jenobi Türkmenistan rayoni salix’abad-damghan-bexsheher yoli boyiche ta hezer déngizi boylirighiche sozulghan bir siziqning shimalida qalghan 200 ming kilométrchasa kélidighan zéminni öz ichige almaqta idi. Bu bölinish bilen birge köklen we yumut guruplirini asas qilghan halda mehinli, gewarsi, elili, medwanli we inayli qataridiki Türkmen eshiretlirining bir qismi Iran chégrasi ichide qalghan idi. Bender Türkmen, günbediy kawus, kümüshtöpe, hajenepes we aqgal ahale yerliride jenobiy Türkmenistan ahalisining asasiy qismini teshkil qilidighan yumut eshiriti makanlashqan idi. Köklen eshretliri bolsa deshti gürgan, gürgan, bojnurd we köklen qatarliq ahale noqtilirigha tarqalghan idi.

Iran tewesi, 1907-yili tüzülgen pétrburg kilishimige asasen En’giliye

bilen Rusiye otturisida tesirda’irilerge bölündi. CharRusiye aghdurulghan waqitta, Rusiye tesiri aji*zliship ketken pursetni ghenimet bilgen en’gliye, kilishimni küchidin qaldi dep hisapliship Iran’gha qarita küchlük bésim ishlitishke kirishken idi. Bu jeryanda En’giliye da’iriliri Iranning memori we herbiy ishlar tüzülüshini retke sélish, ularni tézginlesh hoquqini qolgha kirgüziwalidu. Emma bu kélishim Iran qurultiyi teripidin testiqlanmay ret qilinidu.

Türkistan Üchün Küreshler 380

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Rusiye terep, bolshéwiklar inqilawidin kéyin barliqqa kelgen siyasetlirige asasen qaytidin janlinishqa bashlap, xoshna ellerdiki komunizmgha ma’il küchlerning pa’aliyetlirige yardem qilishqa kirishidu. Shu asasta Iranning Ezerbeyjan rayonidimu bezi pa’aliyetler yüz bérip, tebrizde sheyix muhemmet hiyabani, Téhran hökümitige qarshi isiyan kötüridu. Bu türdiki qalaymaqan weziyetni ghenimet bilgen rusiyilikler hezer déngiz plotini enzeli shehirige iwertishidu. U yerde Téhran’gha qarshi qozghilang kötürgen kichikxan bilen birliship, bu sheherni merkez qilghan halda gilan jumhuriyitini qurup chiqidu. Enzelidiki bu hadise, charRusiye tewesining sirtidiki bir Musulman élide Sowétler ittipaqi peyda qilghan birinchi qétimliq ish bolush jehettin alghanda özgiche bir menige ige idi. Iran hökümitining naraziliq bildürüshlirige pisent qilmighan Sowét da’iriliri “enzeldiki qUralliq küchler bizge tewe küchlerdin emes, ular erkin Ezerbeyjan armiyisining qoshunliridur” dep turiwélishidu.

1921-yilining féwral éyida Iran bilen Rusiye öz’ara bir kilishimname

imzalishidu. Bu kilishimnamigha asasen, Rusiye 1881-yilqi kilishimnamige asalinip sizilghan Iran chégrasini qobul qilghan bolidu. Shuninggha qarimay, shu yili iyolda Rusiye qUralliq küchliri qaytidin enzelige basturup kiridu. Eslide Sowét Rusiyesining bundaq zit heriket qilishining tigide Moskwada dawamlishiwatqan hoquq talishish kürishi sewep bolmaqta idi. Yeni stalin, Iranda élip bériliwatqan bu heriketni qollap quwetligen bolup, tashqi ishlar komisari chichérin bilen Sowét ittipaqining Téhranda turushluq bash elchisi rudistéynlar Iranda bundaq bir inqilap qozghash üchün téxi shert-shara’it piship yétilmigenlikini körsitip qarshi turmaqta idi. Netijide, bu tAlash-tartishta lénin, chichérin bilen rudéstéyin terepni qollap chiqidu. Shundaq qilip, chichérinning éytishi buyiche “stalinning gilan jumhuriyiti” dep nam bérilgen herikiti emeldin qaldurulghan boldi.

1923-yilisi, Iranning dölet mudapiye naziri rizaxan siyasiy özgirish

qozghap bash ministirlikni tartip alidu. Ikki yil ötkendin kéyin, Exmet shah chet’elde ziyaret qiliwatqan pursettin paydilinip Iran textige chiqiwalidu. Shundaq qilip uzundin buyan Iranni sorap kéliwatqan Türki qénidin bolghan qachar xandanliqi axirlishidu. Riza shah, dölet mudapiye naziri bolup turghan mezgillerde Sowétler ittipaqining pilanlighan gilarn tewekkülchilik herikitini küzitip kéliwatqan bolup,

Türkistan Üchün Küreshler 381

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

komunizm xewipining bosoghisigha kélip qalghanliqini sezgen idi. Shu seweptin, hoquqni qoligha algham haman derhal komunizm tüzülmilirige da’ir pa’aliyetlerni bésiqturushqa kirishidu. Awal erkin ishchilar uyushmilirini pichetletdu, sotsyalizmchi teshkilatlarni tarqitiwétidu hemde metbu’atni jimiqturidu. Shundaq qilip komunistlar pa’aliyitini yer astigha köchürüshke mejbur bolidu. Bu jeryanda Iranning xurasan teweside bir yüz béshi (kapitan, shang shyaw − t) ning yétekchilikide Türkmenler qozghilingi partlaydu. Xorasanning bojnurd bilen astarabat sheherlirini asas qilghan bu qétimliq qozghilangning meqsidi, jenobi Türkmenistan tewesi üchün aptonomiye telep qilish idi. Osman axund yétekchilikide birleshken Türkmen eshiretliri bir jumhuriyet qurultiyi teshkillep chiqqan idi. Eger Sowétler da’iriliri teripidin qollap quwetliniwatqan bu qozghilang ghelibe qilip qalghudek bolsa, otturigha chiqidighan xurasan aptonom rayonini bir mezgildin kéyin Türkmenistan s s r gha qoshiwitish pilanlan’ghan idi. Sowét da’iriliri Iran hökümitining naraziliq körsitishlirige qarita u yerdiki heriketni Sowétler bilen birliship kétishni oylaydighan Türkmen qebililiri peyda qilghan, shunga bu heriket bilen bizning qilche alaqimiz yoq dep ching turiwalidu. En’giliyiliklerning körsetken menbelerge qarighanda, meshhettiki g p u re’isi bilen Sowét konsuli bu qétimliq isyan’gha yardemchi bolalmaymiz dep ipade bildürgenliki melum. Shundaq qilip bu qétimqi qozghilang basturiwétilip, salari jeng depmu tonulghan Osman axund bilen hökümet ezaliri Sowét terepke qéchip kétidu.

1927-yilisi, Sowét ittipaqi bilen en’gliye ottursidiki zidiyet

küchiyishke bashlaydu. Rusiyilikler En’giliyining Xitaydiki menpe’etlirige ziyan keltürdi dep qarighan en’gilizler rusiyige iqtisadi qamal yürgizishke bashlap, 1927-yili may éyigha kelgende Rusiye bilen bolghan déplomatik munasiwetlirini üzidu. Rusiye, en’gliye bilen bolghan bu zidiyitining axirida birer urushqa sewep bolup qélishidin éhtiyat qilip, özining jenobi chégrasining bixeterlikini kapaletke ige qilish siyasitini yürgüzüshke teyyarlinidu. Bu meqset boyiche 1925-yilining dikabirida Türkiye bilen, 1926-yili awghustta Afghanistan bilen tüzüshken öz’ara tajawuz qilishmasliq kilishimnamisi ichige Irannimu qoshiwélishni oylaydu. Netijide, 1927-yilining öktetbiride Sowétler bu arzusini emelge ashurup, Iran bilenmu öz’ara tajawuz qilishmasliq kilishimini imzalishidu. Shundaq qilip Sowétler ittipaqi gherbi

Türkistan Üchün Küreshler 382

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chégralirinimu bixeter qiliwalidu. Bu ishlarning netijiside, komunizmni kéngeytish nishanisi Xitay bilen ispaniye tereplerge burulidu.

T m b ning Irandiki pa’aliyetliri 1923-yilining otturlirida haji semi bilen birge Afghanistan’gha ötüp

kétip kabulgha kirishliri cheklinip Afghanistandin chiqip kétishi telep qilin’ghan küchmenler gurupisidikilerning sani 49 kishi idi. Bu gurup kishiler terkiwide Türkistandiki basmichiliq heriketlirige qatnashqan Türkiyilik muhapizetchi eskerler bilen Türkistanliq mujahitlarmu bar idi. Ular Afghanistanning hérat shehirige kelginide ularning bir qismi mexpi bir shekilde kabulgha kiriwélishni meqset qilip guruptin ayrilip qalidu. Iran wizisi alalighanlar chégra sheher bolghan meshhetke qarap yolgha chiqidu. Ular Iran’gha kirginidin kéyin haji semi bilen birge bir nechche kishi guruppidin ayrilidu. On ikki kishlik bir gurup kishiler bolsa Türkiyige qarap yolgha chiqidu. Türkistan milliy herikitining aktip ezaliridin sedridin müpti bilen Basmichilar yitekchiliridin turapbeg ikkisi meshhette qalidu. Kéyin bulargha shu waqitta Hindistanda turiwatqan sabiq Buxara jumhuriyitining dölet mudapiye naziri abdulxemit aripmu qoshulidu.

Mupti sedridin xan jeditchilik herikitini himaye qilidighan ilghar diniy

zatlardin biri bolup, teshkillesh qabiliyiti yoqiri birsi idi. Bu kishi qoqan aptonomiysining pa’aliyetlirige qatnashqan, kéyin Munewwer qarining tekliwi boyiche Tashkentke kélip u yerdiki hökümet xizmetlirige qatnashqan idi. Sabiq Türkiye bayburt nahiye hakimi Yüsüp ziya ependi bilen birge ittihat we tereqqiy jemiyitining Tashkent shöbisini qurup chiqqan idi. Uningdin bashqa yene Orta Asiya Milli Awam Jemiyetler Ittihadining Tashkent shöbisiningmu re’islikini üstige alghan idi. Türkiye armiyisi Bakuni qayturiwalghan künlerde Türkistanning omumiy ehwalini Osmanli rehberlirige tonushturush we buning üchün yardem telep qilish üchün Istanbulgha yolgha sélin’ghan ümek ezaliridin birsimu yene shu müpti sedirdinxan idi. Bu ümek ezaliri Istanbulda telet bilen Enwer pasha, tashqi ishlar naziri nesim ependi hemde merkizi omumiy ezaliri qatarliq kishiler bilen uchurshidu. Bu uchurushushlardin kéyin, ittihat we tereqqiy rehberliri

Türkistan Üchün Küreshler 383

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan weziyitini tonushturush üchün Yawrupagha bir ümek iwertish qararini élishidu. Köprülü fu’ad ependi, abdurésh*t qazi we sedirdinxan müpti qatarliq kishilerni bu üMekke eza qilip békitishken idi. Bu waqitta sedirdinxan müptigimu Osmanli pasporti chiqirilghan idi. Ümek ezaliri shiwitsariyige qarap yolgha chiqqan bolsimu, urush sewibidin yérim yolda Türkiyige qaytip kélishke mejbur bolidu. Bu ishtin kéyin, sedirdin müpti Türkistan’gha qaytip kétip milliy pa’aliyetlirini dawamlashturidu. 1920-yili, Buxarada turushluq komitit merkizining boyriqigha asasen, arip kerimiy we Yüsüp ependiler bilen birge En’giliye bilen Yaponiye hökümetlirige Türkistanning ehwalidin melumat bérish wezipisige teyinlinidu. Emma ular Sherqiy Türkistan tewesige ötmekchi bolup yürginide chékachilar teripidin qolgha élinip ülüm jazasigha höküm qilinidu. Bu chaghda Türkistanda turiwatqan jamal pasha qatarliqlarning küch chiqirishi netijiside sedirdin müptige bérilgen ülüm jazasi qamaq jazasigha yenggillitilidu. Türmige qamalghan sedirdin müpti bir mezgil qamaqta yatqandin kéyin bir amalini qilip türmidin qéchip chiqip Basmichilar terepke ötüp kétidu.

Kona chéka xizmetchisi bolghan turap beg Rusiye istixbarat

idarisida wezipe ötep yürgen yillarda, t m b bilen Basmichilargha axbarat yetküzüp turatti. Umu 1922-yilining may éyida mamur niyaziy bilen birge Basmichilar terepke ötüp ketken bolup, u yerde uzun’gha qalmay qurbéshiliqqa kötürilip Enwer pasha we haji semiyler bilen birge urushqa qatnishidu. Buxara xelq jumhuriyitining dölet mudapiye nazirliqini qilghan abdulxemit arip bolsa, Türkistan milliy herikitining eng aktip yitekchiliridin birsi idi. Hökümet wezipisige teyinlen’gen peytlerde Osmanli herbi telim-terbiyichisi eli riza ependini meslihetchisi qilip talliwélip, milliy armiye qurup chiqish üchün nurghunlighan ishlarni qilghan idi. Shu seweptin bu kishi uruslar hemmidin yaman köridighan bir ademge aylinip qalidu. Uruslar bir amallarni qilip hökümet ezasi bolup ishlewatqan bu kishini ornidin yötkiwétishningla piyida yürmekte idi. Shunga, aripop Buxara jumhuriyiti hökümiti pütünley uruslarning qoligha ötüp ketkinidin kéyin derhal bir bayanat élan qilip, qol astidiki eskerlirini élip Basmichilargha bérip qoshulup uruslargha qarshi qUralliq küresh bilen shoghullan’ghan idi.

(resim orni)

Türkistan Üchün Küreshler 384

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sedirdinxan müpti, meshhed, 1932-yili dikabir − Ehet Enjan arxiwidin

Türkistan milliy azatliq kürishining pütün sepliri boyiche küreshke

qatnashqan bu kishiler, chet’elge chiqip ketkendin kéyinmu imkan bar wetinige eng yéqin bolghan döletlerge bérip orunlishish, shara’it piship yitilgen haman qaytidin wetinige qaytip küreshni dawamlashturushni meqset qilip yürishetti. T m b herikiti Yawrupa bilen Türkiyide teshkil qurup pa’aliyet bashlighan waqitlarda, meshhedtiki bu guruppining pa’aliyetlirige da’ir ashkarilan’ghan birer melumat yoq. Emma Türkmen dalalirini merkez qilghan hemde Türkistanning ichki qisimlirigha qaritilghan chégradin ötüp basmichiliq heriketliri bilen shoghullinishlarda ularningmu sirtta qalmighanliqi éniq. Meshhedtiki En’giliye herbiy wekili wezipisini üstige alghan tompson, eliy riza namidiki bir Türk yitekchilik qiliwatqan 5 kishilik bir gurupning Türkmenler zich olturaqlashqan kümüshtöpe teweside pa’aliyet qilip yürgenliki, bu gurup yene chégradin ütüp zerbe bérish heriketlirigimu qatnashqanliq éhtimali heqqide melumat béridu.

Eyni waqitlarda, Mustapa Kamal Türkiyisining Iran bilen intayin

quyuq munasiwet qilip turghanliqi, bolupmu Türkmenler yashaydighan yerlerde bir munche konsulxanilarni achqanliqi melum. Iran Ezerbeyjanining merkizi bolghan tebrizde, shuningdek Iranning Türkmenler rayonidiki xurasanda birdin elchixana échilghan. Shuningdek yene kaspi déngizi qirghiqidiki resht shehiride bir, Iran-Afghanistan-Türkmenistan üch bulungining késishken yéridiki sheher meshhedte birdin konsulxana qurulghan. Bu ehwallardin köriwélishqa bolidiki, Türkiye jumhuriyiti xoshna ellerdiki Türk qérindashliri bilen alahide yéqin munasiwet tikleshni arzu qilip yürgenlikining bir pakiti dep qarashqa bolatti. (epsuski, xurasan elchixanisi resmi ishqa kirishtürülmey qalidu, bu yerge teyinlen’gen samiy chölgechen ependimu wezipiside oltUralmaydu; Meshhettiki konsulxanimu 1925-yilidin 1932-yilighiche ochuq bolup, undin kéyin umu taqiwétilgen − aptorning izahati) Iran’gha kirgen Türkistanliq milliy heriket xadimliri, bolupmu meshhed shehiridikiler awal mehemmed na’il bey bilen, kéyin uning ornigha konsul bolup teyinlen’gen heqqi bey (kentli − sheherlik) bilen yéqin alaqe ornitip kélishken idi.

Türkistan Üchün Küreshler 385

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

U waqitlarda Sowétler ittipaqining meshhed konsulxanisi Türkmenistandin bashlinip xorasan bilen Afghanistanlardin ötüp ta Hindistan’ghiche sozulghan yollarni bir-birsige tutashturidighan, belkim eng muhim halqiliridin biri hésaplinatti. Uningdin bashqa yene tebriz, riza’iye, enzeli we meshhet qatarliq sheherlerdiki Sowét konsulxaniliri Téhran bash’elchisining bir tutash bashqurushida bir pütün tor sheklide pa’aliyet qilmaqta idi. Söwétler ittipaqigha qarshi pa’aliyetler bilen shoghullinidighan kishiler Irandiki Türkistanliq muhajirlar bilen Sowét ittipaqi üchün xizmet qilishni xalaydighan baywetchiler Rusiye mexpi istixbarat teshkilatining bekla qiziqidighan türdiki ademler hésaplinatti. En’giliyining u dewrdiki meshhed konsuli g. Wéylér, Sowétler ittipaqining mexpi istixbarat ponkitliri Türkistanliq muhajirlargha qaritilghan pa’aliyetlirining bekla köp ikenlikini alahide tekitlep körsetken. 1927-yili Iran’gha iwertilgen g p u jasusliri heqqide kéyinki waqitlarda gherpke qéchip kétip panaliq tiligen agabékowning eslimiliride tepsili toxtilip ötken idi.

U waqitlarda Sowét mexpi ponkitliri keynidin küzitip yürüsh üchün

trurapbegning péyigha chüshiwalghan iken. 1927-yillirida türapbeg tuyuqsiz ghayip bolidu. Desliwide turapbeg öz ixtiyari bilen söwétler tewesige qaytip ketken bolishi mumkin dep perez qilin’ghan idi. Emma kéyin melum boldiki, uni urus jasusliri yushurun bulap kétip Tashkentke apiriwalghanliqi, u yerde sotlap ölüm jazasigha hüküm qilghanliqi melum bolidu. Abdulxémit arifmu Türkistan’gha qaytip bérip milliy azatliq kürishini ana wetende turup qanat yaydurushni arzu qilip yüretti. Kéyin chégrada Türkmenistan terepke ötimen dep yürginide, Sowét chégra mudapiye eskerliri bilen yüz bergen bir qétimliq toqunushta oq tigip shéhit bolidu. 1930-yillargha kirgen waqitlarda, meshhedte t m b jemiyitining ezaliridin yalghuz sedridin müptila qalghan idi.

Sherqiy ellerde t m b shöbilirini échish üchün iwertilgen abdulla

tewekkül (uning mexpi nami tursun) Iran’gha yitip kelginide sherq yultuzi dégen namda t m b ning meshhed shöbisi qurulghan idi. Bu shöbining qurghuchiliri sedirdin mupti, ji*zaqliq abdulkérim mingbéshi, ana muhemmed, berdi tat’oghli we arish qul qatarliq kishilerdin teshkil tapmaqta idi. Tursunning t m b merkizige yazghan xet-chekliridin qarighanda bu shöbe qurula-qurulmayla ikki ezasi chégradin ötüp

Türkistan Üchün Küreshler 386

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan’gha (Türkmenistan tewesige) kirip, u yerde beshinchi qol pa’aliyetliri bilen shoghullan’ghanliqi melum bolmaqta. Bolupmu abdul kérim mingbéshi chégra boyigha jaylashqan latifabad shehirige jaylishiwélip chégradin ötüp heriket qilish pa’aliyetlirini qanat yayduriwetken.

Tursun Türkiyige qaytip ketkinidin kéyin sedridin müpti u yerlerde

birmunche pa’aliyetler bilen shoghullan’ghanliqi melum. Sedridin mupti hörmetke sazawer bir dini erbap bolghanliqi üchün, xelq ammisi bilen bekla asan chiqiship munasiwet baghlap kételeytti. Shunga u wetendin kelgen muhajirlar bilen munasiwet baghlap, ularning Iran teweside jaylishishi üchün qolidin kélishiche yardem qilip kelgen idi. Türkmen teWeliride shekillendürgen torliridin paydilinip «yash Türkistan» zhornilini tarqitish ishlirinimu emelge ashurup kelmekte idi. Sedridin müptining iwertken xetliridin qarighanda, zhornalni Türkistanning ichki qisimlirighimu iwertip turghanliqi, weten ichide bu zhornalning tarqilishini ishqa ashUralighanliqi körsitip ötkenlikini bileleymiz. Uning yene Afghanistandin kélip oqush meqsitide Türkiyige bérishni arzu qilghan nurghunlighan oqughuchini Türkiyige yolgha sélishqa yardemleshkenliki melum.

(resim orni) T m b ning meshhed shöbisini qurghuchilar 1. Sedridinxan müpti; 2. Tewekkül babur; 3. Arish qul; 4.

Abdulkérim ming béshi;5. Ana muhemmet; 6. Berdi tat’oghli. Meshhed, 1930-yili 6-iyol − Ehet Enjan arxiwidin

Iran hökümiti, Sowét ittipaqi bilen tüzüshken shertnamilirigha

asasen, 1931-yilidin bashlap Iran tewesige ötken musapirlarni qattiq tekshürüsh tüzümini yolgha qoyushqa kirishidu. Shu yilining otturlirida sherqi rayonlargha mes’ul kishilirige iwertilgen bir yolyoruq bilen Iran teweside pasporti yoq, pasporti toluq bolmighan, yaki bolmisa pasporti bolghan teghdirdimu Iranda turush wizisi bolmighan kishilerni derhal qolgha élip chégradin chiqirilishi lazimliqi heqqide boyruq chiqirilidu. Belgilimige boy sunmighan musapirlar nedin kelgen bolsa shu döletke qayturiwétish belgilen’gen. Chégradin kirgenlerning qUrallirila musadire qilinip qalmay, ularning barliq nersilirinimu musadire qiliship, musapir eskerlerni herbi lagirlargha qamashqa

Türkistan Üchün Küreshler 387

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bashlighan idi. Iran da’iriliri, uningdin bashqa yene Iran-Sowét ittipaqi chégrasini boylap sozulghan Türkmen qebililirige tewe olturaqliq yerliridin chégradin 30 kilométir yIraq ichki yerlerge köchürülishi lazim deydighan bir belgilimini yolgha qoyushqa kirishmekte idi. Shu arqiliq chégradin ötüshni tekshürüshke ongayliq yaritishni meqset qilatti. Uningdin bashqa yene Türkmenistan teweside basmichiliq pa’aliyetliri bilen shoghullinip kelgen yitekchiler Iran’gha kirishi haman ularni derhal Afghanistan terepke mangghuziwétish qararinimu élishidu.

Sedridinxanning yazghan xetliridin melum bolmaqtiki, Iran hökümiti

yolgha qoyup kéliwatqan bésimlar shunchilik éghirliship ketkenki, chégradin qéchip ötken bezi siyasiy qachqunlar nime qilarini bilelmey ganggirap qélip, axiri meshhedtiki Sowétler konsuligha kirip, qaytip kétishimizge yol qoysanglar dep iltimas qilishqa mejbur bolushqan. Iran hökümitining bu türdiki qattiq qolluq siyasitini yumshutushni meqset qilghan sedridin müpti, Türk da’irilirini bu ishqa wastichi bolup bérishini ümid qilip heriket qilip baqqan bolsimu qilche paydisi bolmighan. Sedridin müptining yéqin dosti bolghan Téhranda turushluq Türkiye bash’elchisi mehmut shewket esendal 1930-yili sintebirde ornini Türkiyidin yéngidin bash’elchilikke teyinlen’gen xusraw geredege ötküzüp bérip Türkiyige qaytip ketken idi. Müpti, bu yéngi teyinlen’gen bash’elchi bilen biwaste körüshüp derdini uqturushni meqset qilip shunche tiriship baqqan bolsimu, körüshelmigenlikini bilishke bolidu. Özi bilen biwaste körüshüsh imkanigha érishelmigen müpti, husraw geredege Türkistan muhajirlirining ehwali tonushturulghan xetlerni iwertip, ularni qayta tekshürüp chiqish üchün birer mes’ul kishini iwertip tekshürüp béqishini telep qilip nurghun qétip xet yézip baqqan bolsimu, barliq tirishchanliqliri qilche tesir körsitelmey qalghan.

Sedridin müpti yaxshi yitiship chiqqan bilimlik bir dinizat idi. T m b

merkizi bilen ezalirigha qaritip yazghan mektüpliride uning eng bek béshini aghritip kéliwatqan bir ish − Iran’gha kéliwatqan muhajirlar ichide qolida qelem toxtighidek birersiningmu yoq bolishidin bekla aghrinidighanliqini körüwélishimiz mumkin. 1932-yili awghust éyida müptini bekla xoshal qilidighan bir ish yüz béridu: behrem Ibrahimow atliq oqughan, yeni müptining déyishi boyiche alghanda ‘qolida qelem toxtaydighan bir yash’ Türkistandin qéchip chiqip sedridinxan

Türkistan Üchün Küreshler 388

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

müptining yénigha kélidu. Semerqentlik bu yash ‘yoqsul’ dégen texellus bilen birmunche nersilerni yazghanliqini éytidu. Sedridin müpti bu yashning tapshurghan terjimehal matériyalini t m b merkizidikilerge iwertip béridu. Behrem Ibrahimuw öz qol yazmisi bilen yézip bergen bu matériyalda özini bir yazghuchi dep tonushturghan idi. 1930-yilisi Türkistan tewesidiki bir qisim yazghuchilar qurup chiqqan «milliy musteqilliq» dégen bir teshkilatqa eza bolghaniken. 1931-yili sintebirde yézip chiqqan bir kitabini neshri qildurush üchün Tashkentke ketken waqtida, aghinilirining qolgha élin’ghanliqi heqqidiki xewerni tapshurup alghan. Shu seweptin öyige qaytmastin derhal Ashxabatqa barghan. Bu etirapta etkeschilik ishliri bilen shoghullinip yürgen bezi Türkmenlerning yardimi bilen chégradin ongushluq qéchip ötüwalghan. Ehmet bu matériyalda kishi isimliri, yer namliri we ay-künlirige munasiwetlik yerlerni aq tashlap ötken bolup, ularni sedridin müptige éghizche éytip bergen.

Sedridinxan, Türkistan tewesi bilen munasiwet qiliwatqan

kishilirining wastisigha tayinip behrem Ibrahimowning qandaq birsi ikenlikini, uning éytip bergen hikayisining rast-yalghanliqini sürüshte qilghuzdi. Axiri uning dégenlirining yalghan emeslikige ishinidu. Emeliyette bundaq bir isimlik bir yazghuchi rastinla bar idi. Umu yoqsul dégen texellustin paydilinip ijadiyet bilen shoghullinatti. Uning bir shi’érlar kitabi neshri qilin’ghan bolup, Türkistandiki bir qisim mexpi teshkilatlar bilenmu munasiwiti bolghan birsi idi. Shundaq qilip, yoqsul, sedridinxan müptining yénida turup ishqa kiriship kétidu. Uzun’gha qalmayla bu kishi müptining barliq ishlirigha yardemchilik qilidighan intayin ishenchilik birsige aylinidu. Bu kishi kéyinche müptining maqulliqi bilen ismini mehmud elizade dégen’ge özgertiwalidu. Yene bir mezgil ötkendin kéyin tughulghan yérining namini özige famile qilip qobul qilip kishiler arisida mehmut Ayqarli dep tonulushqa bashlaydu. Eslide behrem Ibrahimow, yaki kéyin ishletken ismi boyiche mehmut Ayqarli dégen bu adem alahide terbiyilen’gen g p o jasusi idi. Sowét g p u orgini bu etirapqa iwertken jasusliridin ezizxanop Iranda, sadiq eliy oghli Istanbulda qolgha chüshkinidin kéyin, behrem Ibrahimow üchün téximu toluq terjimihal yasap chiqirilip puxta asaslar yaritilghandin kéyin uni meshhedke yolgha sélishqan. G p u dikiler meshhedni Türkiye yaki Afghanistanlardinmu eplik yer dep qarighachqa uni Iran’gha iwertishni

Türkistan Üchün Küreshler 389

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qarar qilishqan. Uning üstige bu yerde sedridinxan yalghuz béshigha pa’aliyet qilip yürgini üchün, uninggha yéqinlishishmu bekla asan idi. Buninggha qarighanda t m b merkizi jaylashqan Istanbul yaki Türkistanliqlar milliy musteqilliq heriketlirige qoshulghan minglighan Türkistanliq turiwatqan Afghanistanda milliy teshkilatlargha suqunup kirish ishi bekla tes bir ish idi. Uning üstige Afghanistandimu teshkilat merkizige biwaste qaraydighan birer resmi shöbisimu yoq bolup, u teshkilge baghlan’ghan bezi kishilerla bir qisim pa’aliyetler bilen shoghullinip kelmekte idi. Qisqisi, mehmut Ayqarli meshhette yiterlik bixeter halgha kéliwalalighan bolup, Türkistan muhajirliri arisida 30 yildin artuq dawamlashturidighan jasusluq pa’aliyitini shundaq qilip yolgha séliwalidu.

Sedridinxan müpti, siyasiy weziyetning özgirishige qarap Irandin

chiqip kétishni, mumkin bolsa yéngidin milliy musteqilliq herkitige atliniwatqan Sherqiy Türkistan tereplerge bérishni pilanlimaqta idi. Meshhettiki Türkiye konsuli heqqiy beydin pasportini élip, keshMir arqiliq Qeshqerge ütish pilani boyiche En’giliye konsulxanisidinmu wiza chiqartquziwalidu. Emma Mustapa Choqay oghli Irandiki, bolupmu meshhed shehiridiki Türkistan milliy musteqilliq üchün qanat yayduriliwatqan küresh noqtisidin alghanda meshhed intayin muhim merkezlerdin biri bolup qalidighanliqini mölcherlimekte idi. Shu seweptin müptining yene bir nechche yil Iranda turup bérishini telep qilidu. Bu telepke asasen, müptimu Qeshqerge bérish pilanidin waz kéchidu. Emma 1932-yilining otturliridin bashlap bu yerdiki siyasi weziyet tézlikte özgirishke bashlaydu. Meshhed shehiridiki Türkiye konsulxanisini taqiwétish qarari élinish bilen birge (Türkiyining meshhet konsulxanisi 1932-yili 11-iyon künisi taqiwétilgen idi − aptorning izahati), konsol heqqiy beymu Türkiyige qaytip kétidu. Netijide sedridinxan intayin küchlük bir siyasiy yardemchisidin ayrilip qalidu. Öktebir aylirigha kelgende Iran da’iriliri sedridinxan’gha bésim ishlitip uning pa’aliyetlirini chekleshke kirishidu. Iran terep müptining Türkistan muhajirliri üchün élip barghan pa’aliyetliri bilen bu heqte her türlük yerlerge qilghan murajetliridin bekla xatirjem bolalmay qalghan idi. Shunga uninggha Iranda turush wizisining mudditi toshqandin kéyin qayta uzartip bermeydighanliqini uxturidu. Müpti Türkiye pasporti bilen yürgechke, Iran da’iriliri uni Türkiyilik dep qarishatti. Shunga uning derhal Türkiyige qaytip kétishini telep qilmaqta idi.

Türkistan Üchün Küreshler 390

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Emma müptining Türkiye pasportining mudditimu toshup qéliwatqan bolghachqa, bérip Téhran elchixanisidikilerdin pasport mudditini uzartip bérishini telep qilidu. Emma Téhranda turushluq Türkiye elchixanisidikiler uning hüjjetliride bezi mujimelliklerning barliqini bahane qilip uninggha uzartish heqqide éniq bir nime déyishke unimaydu. Bu jeryanda müptining Türkiyening Iranda turushluq bash’elchisi xüsrew geredege qaritip yazghan mektüplirigimu jawap kelmeydu.

1933-yilimu ishliri ene shundaq éniq ayighi chiqmas ishlar bilen ötti.

Müptining Türkiye bash elchisi bilen biwaste körüshüsh teleplirimu birer netije bermeydu. Yene bir tereptin Iran da’irilirining uninggha bésim qilishlirimu künsayin küchiyip barmaqta idi. Axiri héch amali qalmighan sedridinxan yil axirghiche Irandin chiqip kétish üchün qet’iy iradige kélidu. Xurasanning herqaysi jayliridiki munasiwetlik kishilirini t m b bilen yash Türkistan guruppisi ottursida biwaste munasiwet qilalaydighan halgha keltürüsh üchün bir munche tirishchanliq körsitidu. Shundaq qilip, özi Irandin chiqip ketkinidimu bu yerdiki Türkistanliqlar bilen t m b ning munasiwetlirini üzülmey dawamlashturghili bolidighan weziyet shekillinishini arzu qilghan idi. Bu waqitlarda Türkistanning eng axirqi basmichiliridin ana qul öz qoshunidikiler bilen birge éran chégrisidin ötüp chégra boyidiki bir yerlerde mudapiyide turiwatqan idi. Iran da’iriliri anaquldin qUral tapshurushini telep qilishidu. Iran bilen Sowétler ittipaqi ottursidiki shertnamigha asasen qUral tapshurghinidin kéyin Iranliqlarning özini tutup Sowét terepke tapshurup bérishidin ensirigen ana qul, Iranning qUral tapshurush teliwini qobul qilmaydu. Sedridinxan müpti bundaq qiyin ehwalda qalghan anaqulgha yardem qilip, uni Afghanistandiki tonushlirining wastichiliqida afghan hökümitini maqul keltürüp u terepke ötküziwétidu. Uning bu ishlirimu Iran da’irilirini ghezeplendürüp, uninggha bésim qilishni téximu kücheytishke bahane bolup béridu.

(resim orni) Sowét ittipaqi tereptin Iran terepke qéchip kelgen Türkmenlerdin bir

guruppa. 1932-yilining bashliri − Ehet Enjan arxiwidin)

Türkistan Üchün Küreshler 391

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1934-yili may aylirigha kelgende, sedridinxan müpti bundin kéyin meshhedte dawamliq turiwérimen deydiken Iran hökümiti teripidin qolgha élinishi mumkin dégen bir axbaratni tapshurup alidu. U künlerde uning Hindistan arqiliq Sherqiy Türkistan tereplerge ötüp kétish pursitimu qalmighan idi. Shunga u, 1934-yili 8-iyon künisi kéchide katiwi mehmud Ayqarlinimu birge élip yushurun türde meshhettin chiqip kétidu. Müpti mexpi pa’aliyetchilik tejribisi mol pishqedem partizan bolghanliqi üchün, özining heriketke ötüsh waqti bilen nege baridighanliqi heqqide héchkimge tinmaydu, hetta pilanini özining katiwighimu éytmay, pütün pilanini ichide saqlaydu. Nurghunlighan Türkistanliq yitekchilerning söwét jasusliri teripidin bulap kétilip söwétler ittipaqigha tapshuruliwatqan bir weziyet astida, müptining saq-salamet qéchip qutulalishini uning bu sezgürlikidin ayrip qarashqa bolmaydu. Müpti ikki künlük seperdin kéyin chégradin bixeter ötüp Afghanistan tewesige kiriwalidu. Afghanistan’gha yétip barghinida hérat walisi teripidin aldigha chiqip kütiwélinish hemde alahide mihman qilip kütiwélinishqa sazawer bolidu. Müpti katibi bilen birge hératta yigirme kündek turghandin kéyin, yolda birge hemra bolidighan bir herbiy emeldarning yol bashlishi bilen Kabolgha qarap yolgha chiqidu.

30-yillardiki Afghanistan weziyiti Chet döletlerde qanat yayduriliwatqan Türkistan milliy musteqilliq

küreshliri üchün éytqanda, Afghanistan meyli chégradashliq noqtisidin yaki uning shimali rayonlirining Türkiylerdin teshkil tapqanliqi noqtisidin bolsun, Türkistanliqlar üchün heqiqetenmu muhim ehmiyetke ige bir el hésaplinatti. Shundaq bolghachqa, Türkistan teweside musteqilliq küreshliri küchlük qanat yaydurulghan dewrlerde Türkistanliq yitekchiler, Basmichilar hemde musapirlar üchün Afghanistan intayin muhim arqa sep bolalaydighan bir yer idi. Qisqa muddet höküm sürgen bolishigha qarimay bechche’iy saqa dewri, Buxaraning sabiq eMiri séyit alimxandin tartip bashqa Türkistanliq küreshchiler bilen Afghanistandiki basmichi yitekchiler arisida yéngidin ümidlerning tughulushigha sewep bolghandek qilsimu, uning aqiwiti bekla paji’elik bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 392

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bechche’iy saqani aghdurup tashlap hoquqni qolgha alghan nadirshah, Afghanistan hakimiyitini toluq tézginige élish yolida heriketke atlinidu. U, iniliridin serdar hashimxanni bash ministir, serdar shah mehmutni dölet mudapiye ministiri we Afghanistan armiyisining bash qumandan qilip teyinleydu. Eng kichik inisi bolghan serdar muhemmet ezizni bolsa Moskwada turushluq elchi qilip iwertidu. Hökümet mehkimisining qalghan on nazariti üchünmu özining yéqin tuqqanliri arisidin tallap wezipige teyinleydu. Uning hökümiti her ikki küchlük tashqi küchtin éhtiyat qilidighan tashqi siyaset yolini tutqan idi. Yeni En’giliye bilen rusiyining din terghibatchilirining pa’aliyetlirini cheklep, hawa armiyiside wezipe öteydighan yaki telim-terbiye béridighan urus eskerlirining hemmisini qayturiwétidu. U yene én’giliz we urus mekteplirini taqatquzush qararini élish bilen birge, Némis, fransoz we Türk mekteplirining échilishigha bir nime démeyidu.

Bu arida, yeni 1929-yilisi Sowét ittipaqining yardimigha tayinip

bechche’iy saqa hökümitige qarshi qUralliq küresh bashlatqan Moskwada turushluq sabiq bash elchi ghulam nebimu Afghanistan’gha qaytip kélidu. Ghulam nebi, hökümetning özini shunche qattiq teptish qilip turghinigha qarimay, nadirshahni aghduriwétish pilani buyiche mexpi heriket qilishqa kirishidu. Emma uzun’gha qalmay uning pilani pash bolup qolgha élinip étip tashlinidu. Ghulam nebining bu siyasiy özgirish pilanini nadirshahning söwétlerge qarshi siyasetliridin narazi bolup yürgen Moskwa da’iriliri perde arqisida turup qollap quwetlep bergenlikidin guman qilghan idi. Ghulam nebining öltürülüsh weqesi nadirshahningmu teghdirini belgileydighan bir weqe bolup qalidu. Nebi öltürülüp bir yilgha qalmay, ghulam nebining bir yéqin tuqqini bir qétimliq murasimda nadirshahqa süyiqest qilip uni étip tashlaydu. Nadir shah öltürülgendin kéyin uning ornigha 19 yashliq oghli zahirshah textke olturidu. Bu yéngi padishahning yéshi kichik bolghachqa, hökümetning barliq küchi padishahning taghisi bash ministir serdar hashimxanning qoligha ötken hésaplidu. Shundaq qilip serdar hashimxan ta wapat bolghan 1946-yilighiche Afghanistanning emeliyettiki hökümdari bolup höküm süridu.

Türkistan Üchün Küreshler 393

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Uzun dawamlishalmighan bechche’iy saqa hökümiti jeryanida we uningdin kéyinki Ibrahim laqayning basturulushi jeryanida yüz bergen hadisilar nadirshah da’irilirini qattiq qorqutqan idi. Heqiqetenmu shimaldiki xelqler bechche’iy saqa hakimiyitini qizghin himaye qilip uninggha pütün küchi bilen yardem bergen idi. Emma saqa hökümranliqi aghdurulup, keynidinla bashlan’ghan Basmichilar yitekchisi Ibrahim laqayni basturush herikiti jeryanida shimaldiki xelq bu heriketke biterep pozitsiye tutup, hökümetning basturush pa’aliyetlirige yardem qilmay jim turiwélishqan idi. Hetta bedexshan bilen qataghan wilayet xelqliri laqaygha yéqindin yardemdemde bolidu.

Bundaq ishlarning qayta tekrarlinip qélishining aldini élish üchün,

nadirshah da’iriliri shimali Afghanistan’gha qarita ayrim siyaset tüzüp ijra qilishni pilanlishidu.

Yéngi hökümet, buning üchün aldi bilen Kabol bilen shimaliy

Afghanistan ottursidiki qatnash rawanliqigha kapaletlik qilishning bekla muhim ikenlikini tonup yetkenidi. Afghanistanning shimali bilen jenubini igiz hindiqush taghliri tosap turghanliqi üchün, Kaboldin shimaldiki jaylargha qatnash wastilirigha tayinip bérip kélish üchün qendihar bilen hératlarni aylinip ötüshke, yeni bir hésapta pütün Afghanistanning yérimini dégidek aylinip chiqishqa toghra kéletti. Hindiqush taghliri arisida bir qanche tebi’iy öteng éghizliri bardek qilghini bilen, intayin tik we qar shiwrighanliq bu ötenglerdin zamaniwi qatnash wastilirigha tayinip ötüsh peqetla mumkin emes idi. Bu yoldin at-ulaqliq yaki piyade méngip ötüsh üchünmu nurghunlighan japaliq yollarni bésip ötüshke toghra kéletti. Uning üstige, bu tagh yolliri qishta pütünley qargha kömülüp qalidighan bolghachqa, hergizmu yol tapqili bolmaytti. Shunga bu taghlar yilning asasen yérimida dégidek shimal bilen merkez ottursidiki qatnash alaqisini üzüp tashlimaqta idi. Shimaldiki bundaq éghir joghrapiyilik shara’it Kabol da’irilirining shimalda yüz bergen weqelerni derhal bérip basturush imkaniyetlirini cheklep, u jaylardiki merkizi hökümet tesirini bekla aji*zlashturiwetmekte idi. Shunga, nadirshah bu tebi’iy tosalghuni élip tashlash üchün amanullaxan dewrilirIdila qurulush bashlighan, emma saqa weqesi sewibidin qurulush yérim yolda toxtap qalghan salang ötkilini yasash layihisini qaytidin ishqa kirishtürüshke küch chiqiridu.

Türkistan Üchün Küreshler 394

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shundaq qilip, bu öteng yoli rusiyiliklerning yardem qilishi netijiside 1933-yili aran pütüp chiqidu. Axirida, ulugh iskenderdin béri her türlük herbiy yürüsh we her xil soda karwanlirining nechche ming yildin béri ming-bir müshkülatlar bilen méngip kéliwatqan bu qiyin ötkel, bir hésapta qatnash wastiliri bilen mangghili bolidighan halgha keltürülgen idi. Bu yéngi qurulush netijiside, Afghanistanning Türkiler yurti bilen jenubiy Afghanistan biwaste tutashturulghan hésaplandi.

Shimali Afghanistanda ijra qilin’ghan yene bir siyaset, eMir

abduraxmanning 1890-yilliri bashlatqan peshtulashturush herikitini qaytidin bashlitish idi. Jenobiy Afghanistandiki peshtu qebililiri sistémiliq türde shimalgha köchürülüshke bashlandi. Shimaliy Afghanistanning yerlik ahalisi bolghan özbek, tajik we Türkmen xelqlirining qolidiki munbet yerler musadire qilinip “nakilin” dep atalghan peshtu köchmenlirige tarqitilishqa kirishildi. Qunduz rayonida yolgha qoyulghan bu türdiki qayta teqsim qilish siyasiti buning tipik bir misali idi. Türkistanning perghane rayoni kiwez térish asas qilin’ghan jaylarning biri hésaplinatti. Shunga, buninggha oxshash hawa kélimati we yer tüzülishige ige bolghan shimaliy Afghanistanning kataghan wilayitimu kiwez térishni asas qilidighan bir jaygha aylan’ghan idi. 1920-yillarning aldinqi yérimida bu rayon’gha kelgen Türkistanliq muhajirlar bu yerlerdimu kiwez térish ishini bashliwetken bolup, uzun’gha qalmay shimaliy Afghanistanni paxta ishlepchiqirish baziliridin biri haligha keltürüshken idi. Eyni waqtida Sowét ittipaqi ichki urush qaynimi ichige pétip qalghan, uningdin kéyin yene kopratsiyileshtürüsh dolqunigha düch kelgini üchün u tereplerdiki kiwezchilik éghir aqsashqa uchrap, paxta mehsulati bekla töwenlep ketken idi. Bu ehwal, afghan Türkistani üchün bir purset bolup, térighan kiwezlirining paxta mehsulatlirini Sowétler ittipaqigha ikisport qilish imkani yaritilghan idi. Buning üchün Afghanistan da’iriliri Afghanistan milliy bankisining yölishi bilen paxta ishlepchiqirish saheliri boyiche pa’aliyet qilidighan “spinzar” namliq bir shirket qurup pa’aliyet qilishqa kirishidu. Netijide, bu rayon’gha kélip yerleshken Türkistanliq muhajirlar bilen yerlik xelq, bu shirket teminligen yardemge tayinip sazliqlarni qurutup bozyer échip kiwezlikke aylandurghanidi. 1930-yillargha kelginide, Qunduzni asas qilghan kataghan wilayiti Afghanistan igilikige zor iqtisadi hesse qoshidighan paxtichiliq rayonigha aylan’ghan idi. Nadirshahning peshtulashturush

Türkistan Üchün Küreshler 395

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

siyasiti yolgha quyulghan mezgillerde, bu rayonning barliq étizliqliri yerlik xelqning qolidin her héktarigha (on ming métir chasa, 10 dönüm yaki texminen 15 mo − t) 250 tiyin baha qoyushtek bikarning ornida mejburi sétiwélip peshtu pomishchiklirining qoligha ötküzüp bérilishke bashlaydu.

Peshtulashturush siyasitining yene bir meqsidi, shimaliy

Afghanistanning tarixtin buyanqi joghlinip kelgen milliy we medeniyet amillirini yoq qilish, shu arqiliq bu jaylardiki xelqlerni özining ejdatlirini tonimaydighan, özining kilip chiqishini bilmeydighan halgha keltüriwétish tüpki meqset idi. Esebiy peshtu milletchilik xamxiyali ichige pétip qalghan bu yerning walisi géniral wezir muhemmed gülxan muhemende bu siyasetni jan-jehli bilen emelge ashurushqa bel baghlighan idi. Bu wali höküm sürgen mezgillerde bu tewening tarixi simasi bolghan barliq tarixi we arxilogiyilik asare-etiqilerning hemmisini weyran qilip, tajikche yaki Türki-chaghatayche yézilghan pütün qolyazma eserlerni köydüriwétidu. Bolupmu bu yerning tarixi nami bolghan afghan Türkistani dégen isminimu untuldurush üchün heriketke kirishidu. Özbekche yaki tajikche yer namlirini peshtuche namlargha özgertidu. Özbek qebililiridin birsining nami boyiche atalghan qataghan wilayitining isminimu peshtuchigha almashturiwétidu. Bu jaylardiki Türki qénidin bolghan qebililerning nopusini azaytishni meqset qilip, ularning ichide yüz bergen ushshaq-chüshshek zidiyetlerning hemmisini mubalighileshtürüp körsitip, u zidiyetning hel qilish charisi süpitide jidelleshken Türkiy qewmlarni mehelle-mehelle köchürüp jenoptiki chaqnasur, dehne’iy gurru dégendek yerlerge sürgün qilishqa kirishidu.

Bunche éghir bésim astida qalghan afghan Türkistanidiki

Basmichilar qoshunlirimu tarqilip kétishke bashlaydu, ular turmushini qamdashning ghémida qalidu. Türkistanliq muhajirlarmu chégra boyidin tartip imamsahip (qizil qel’e), Qunduz, xanabad, baghlan, shibirghan, Meymene, endxoy, Mazari sherp qataridiki sheherlerni asas qilip tarqalghan idi. Qunduz, baghlan, xan’abad qatarliq sheherlerdiki muhajirlarning mutleq köp qismi déhqanchiliq kesipliri bilen shoghullinip kéliwatqan idi. Némislar kélip sélip bergen shéker zawudigha qizilcha térish rayoni qilip baghlan shehiri talliwélin’ghan idi. Qunduz shehiri bolsa kiwez térish merkizi hésaplinatti. Shunga,

Türkistan Üchün Küreshler 396

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bu jaylar Türkistanliq muhajirlarni özige jelip qilip turidighan jaylargha aylan’ghan idi.

Qoshliri bilen birge Afghanistan’gha ötken Türkmen ammisi asasen

charwuchiliq pa’aliyetliri bilen shoghullinip kelmekte idi. Bolupmu qaraqul eltir térisi tijariti (Buxaraning qaraqul teweside yétishtürülgenliki üchün bu nam bérilgen uzun büdre yungluq bir qoy türi. Gherpte astraghan dep dang chiqarghan, ‹ester körpisi? − t› − aptorning izahati) ni bular monopol qiliwalghan idi. Endxoy, Meymene we shibirghan qatarliq sheherlerge orunlashqan Türkmen muhajirliri gilem toqush qataridiki qol hünerwenchilikini asas qilip turmushini qamdimaqta idi. Kabol, Mazari sherip qataridiki chong-chong sheherlerde olturaqlashqan Türkistanliq muhajirlar asasliqi soda ishliri yaki qol hünerwenchilik ishlirini asas qilip pa’aliyet qilmaqta idi.

Nadirxan da’iriliri teripidin yolgha qoyuliwatqan bu türdiki éghir

bésim we zorawanliq siyasetliri Türkistanliq muhajirlarghila qaritilghan bolmastin, belki shimali Afghanistanning yerlik xelqi hésaplinidighan özbek, tajik we Türkmenlernimu bash kötürelmes halgha keltürüp qoymaqta idi.

Ibrahim laqaygha qaritilghan qUralliq basturush herikiti jeryanida

peyda bolghan siyasiy weziyet, Türkistanliq muhajirlarning dangliq erbaplirinmu bash kötürelmes halgha keltürüp qoyghan idi. Sabiq Buxara eMirige qaritilghan nazaretler kücheytilip, uni etirapidiki ademliridin ayriwétishken idi. Sabiq eMirning Buxaraliq muhajirlar bilen bolghan munasiwetliri eng tüwen derijigiche cheklime astida tutulghan. Uning Hindistan’gha kétish yaki Mekkige hej qilish telepliri ret qilin’ghandin kéyin, özige ayrilghan qishliq sariyi bilen yazliq dachisi ichidin sirtqa chiqalmay sun’iy türme hayati ichide yashimaqta idi. Alimxanning Buxaraliq özbekler bilen bolghan munasiwetlirini taghisi siyitbek inaq qalan (taghabeg) üstige alghan idi. Alimxan, yeni sabiq Buxara eMiri bunche éghir bésim we zirikishlik künlerge berdashliq bérelmidi bolghay, axiri 1934-yili bu dertlerdin bIraqla ölüp qutulidu. Uning namizi herbi murasim bilen chüshürülüp yerlikke qoyulidu.

Türkistan Üchün Küreshler 397

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sabiq Basmichilar yitekchiliridin biri bolghan shir muhemmetbegmu, dölet teripidin teqsim qilip bérilgen qarte’iy char rayonidiki yéride déhqanchiliq ishliri bilen shoghullinip, hökümet béridighan 500 ropiyilik ma’ashigha tayinip turmushini qamdap yüretti. Uning üchün hökümet da’irilirining ruxsiti bolmay turup qoruqidin 6 kilomitir nérisigha ötüshimu cheklen’gen idi. Qalghan Basmichilar yitekchilirimu déhqanchiliq yaki tijaret ishliri qataridiki qolidin kélidighan birer ishqa tayinip künini ötküzüsh üchün helek bolup yürmekte idi. Dölet memorluqi yaki emeldarlar arisida wezipige teyinlineligenler bekla azsanda idi. Bundaqlardin birsi bashwezirlikte ‹bashministirlik mehkimiside démekchi bolsa kérek − t›meslihetchi we terjimanliq qiliwatqan mubeshshirxan tarazi idi. Tarazi, Türkistanliq muhajirlar bilen hökümet merkizi ottursidiki munasiwetlerde yardemchilik qilip yürmekte idi. U, oghli nesirullani sabiq Buxara eMirining qizi bilen öyligenliki üchün, tarazining eMir yéqinliri bilen bolghan munasiwetlirimu yaman emes hésaplinatti. Undin bashqa, Buxara xelq jumhuriyiti hökümiti dewride hökümet ministirliridin biri bolghan, kéyin Afghanistanda turushluq elchi qilip iwertilgen hashim sayiqmu Afghanistandin ketmigen bolup, hökümetning ma’arip nazaritide meslihetchilik wezipisige teyinlen’gen idi. Afghanistan hökümiti memliket da’iriside siyasiy teshkilatlargha uyushush, neshriyat-teshwiqat pa’aliyetliri bilen shoghullinishqa ruxset qilmighanliqi üchün, Türkistanliq mujahitlar bu sahelerdimu herqandaq bir pa’aliyet bilen shoghullinimen déyishningmu qilche imkaniyetliri qalmighan idi.

(resim orni) Afghanistandiki Türkistanliqlardin bir qisim kishiler. Otturda

papaxliq öre turghini Basmichilar yitekchisi nurmuhemmetbeg. Kabol, 1926 − Ehet Enjan arxiwidin

1935-yilining bashliridin tartip, Türkistanliq muhajirlar ichide

burundin bar bolghan siyasiy terepbazliqlargha ayriliwélish ishlirimu asasen özpiti saqlinip dawamliship kelmekte idi. Eslide Türkistanliq muhajirlar ichide siyasi tüske ige birer guruppilishish ehwallirimu yoq idi. Az sandiki qirghiz muhajirliri Pamir rayonigha jaylashqanliqi üchün, ular bashqilar bilen arilashmay ayrim yashimaqta idi. Ular turiwatqan yerler igiz taghliq yerler bolghachqa, ular her yili aran üch

Türkistan Üchün Küreshler 398

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ayla sirt bilen bérish kilish qilish pursitige ige idi. Shunga, ularni merkizi hökümet bashqurup kitelmeydu déyishke bolatti. Özbek muhajirlar bolsa asasen alghanda esli yurtliri boyiche Buxarayi, ferghanichilar yaki pan’i deryayi (éqinning nérisidin kelgenler) dégendek namlar bilen atalmaqta idi. Siyasiy noqtida bolsa, eMirge mayil bolghanlar, kona qurbéshichilar, tarazining etirapidikiler we t m b tereppazliri qatarliq töt terep kishilerge bölün’gen idi. Sabiq Buxara eMiri teripidikiler eMirning oghli shahzade ümer etirapigha toplan’ghan idi. Türkmen guruppiliri ichidiki eng küchlük tereppaz toplighan kishi neqshibendi teriqitidin ishan xelife isimlik birsi idi.

1930-yillarning kéyinki yérimidin bashlap, dunya miqyasida urush

puraqliri küchiyiwatqan weziyet shekillenmekte idi. Bu waqitlarda Afghanistanda Gérmaniye bilen yaponiyining tesiri künsayin küchiyip bériwatqanliqini köriwélishqa bolidu. Bu ikki gurup küchlirining Sowét ittipaqi bilen En’giliyige qarshi qanat yayduridighan pa’aliyetliri, Afghanistandiki muhajir guruppilar ottursida qaytidin heriketlerning otturgha chiqishigha sewep bolup béridu.

Sedridinxan müptining chette qaldurulushi Sedirdinxan müpti, mehmut Ayqarli bilen birge 1934-yili iyonning

axirliri Kabolgha yétip kélidu. Müptining Mustapa Choqay oghli bilen abdulwahap is’haq oghli ikkisige yazghan xéti shu chaghdiki Afghanistan weziyiti heqqide muhim melumatlarni bermekte:

31- iyon Kabolgha kélip kona-yéngi muhajirlar bilen, 11 yilliq

musapirchiliq tartqan dostlirimiz we kesipdashlirimiz bilen körüshtüm. Ularning bezilirining turmush sewiyisi xéli yaxshi iken. Ular asasen alghanda teripingizlerning xizmitige teyyar kishiler iken. Shunga men bu yerge kelginim üchün xoshalmen, xéli ümidlinip qaldim. …

Memdu shawket (esendal) bey bilen körüshtüm. U bu yerde

turushluq Türkiye elchisi iken. Uning bilen paranglashtim … Türkiyining ehwali bizning meqsetlirimizge unche bek muwapiq kélidighandek körünmeydu. Emma bizge paydiliq bolghan yéri, u

Türkistan Üchün Küreshler 399

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yerge bérip bilim ashurushni arzu qilidighan oqughuchilirimiz üchün purset tughdurup bérish imkaniyiti bardek qilidu. Shunga menmu shawket bey bilen bolghan munasiwitimni peqet shu noqta bilenla cheklep turushqa mejbur boldum.

Bu jümlidin paydilinip bügün yoqsulghimu Türkiyige bérish üchün

Türkiye pasporti chiqartquzdum. Eger yol xirajiti üchün maddi imkaniyet tapalisam uni meshhed tereplerge iwertishni oylawatimen. Shunga sizdin teliwim, maddi in’anilarni tézirek iwertip bergen bolsingiz. U meshhedke barghinida sizning meshweretingiz boyiche u yerlerde heriket qilidu. … bu yerdikilerning mutleq köp qismi burun baghwenchilik, déhqanchiliq we qol hünerwenlik kesipliri bilen shoghullinip kelgen kishiler bolghachqa, bu yerge kelgendin kéyinmu yene shu ishliri bilen shoghullanmaqta iken. Ularning beziliri oqush bilenmu meshghul bolmaqta iken. …

Qeshqerge yolgha chiqishning waqti ötüp ketkenliki üchün, eger

maqul körsingizler men bu yil qishni Kabolda ötküzüshni niyet qildim. Bu hepte ichide bu dégenlirimning éniq jawabini mushu hepte ichide bérelishim mumkin. … ghoja niyaz Qeshqerde musteqilliq xiyalidin waz kéchip muxtariyet qurush yoligha kirishiptudek. Xitay hökümet qumandani Qeshqerge kirip bolghaniken. … musteqilliq küresh jengchilirining bir qismi Pamir taghlirida turiwétiptu, tashqorghan terepte birer mingdin artuq eskiri bar iken. Uninggha mes’ol bolghan kishining ismi mehmut Yüsüp iken. Bu kishi burun shirmuhemmetning qurbéshiliridin birsi ikenduq, u hazirghiche uninggha ixlas qilghidekmish. … bu tereplerge iwertilidighan zhornal sanini köpeytip bérishingizlarni ümid qilimen. Iwertilidighan iqtisadni Kabol natsyunal bankisi, Türkistan es’hami (Türkistan chekliri) yoli bilen bizge iwertsingizler tapshurup alalaydikenmen.

Bu jeryanda, yoqsul, yeni mehmut Ayqarli, müptining kishiler bilen

alaqilishish ishlirini bashquridighan, zhornal tarqitishqa mes’ul bolidighan we alaqilishish ishlirini orunlashturidighan eng yéqin adimi bolup qalghan idi. 1934~1935-yiliri boyiche t m b arisida yézilghan xetlerdin qarighanda, barliq xetler asasen yoqsul wastisi arqiliq yézilghanliqi körülmekte. Müptining iwetken xetliridin birside Türkiyide famile qanuni chiqqanliqi seweplik sedirdin müptigha “ziwechi” dégen

Türkistan Üchün Küreshler 400

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

famile, özige “aykarli” dégen familini qoyghanliqi yézilghan. Yene bir parche xétide bolsa “Türkiye bash elchisi yéqinda Türkiyige qaytip kétidighan bolghanliqi üchün, bundin kéyin müpti ependige iwertilidighan pulnimu Ayqarli namigha iwertilishi lazimliqi” yézilghan. Bu qurlardin melumki, kona ikki ittihatchi memdu shawket bey bilen sedridinxan müpti qaytidin bir yerge kelgen bolup, esendalmu müptining pa’aliyetlirini iqtisadiy yardem bilen teminlep turghan. Müpti bilen uning katibi, esendal bash elchining yardimi bilen yéngi famile élip Türkiye pasportinimu yéngisigha almashturiwélishqan. Shuningdek yene Türkiye elchixanisidikiler müptining chet’eldikiler bilen bolghan munasiwet baghlishighimu yardem qilip turghan. T m b ning Yawrupada turushluq wakaletchisi iwertip bergen pul bilen xet-cheklermu Türkiye elchixanisi wastichiliqi arqiliq müptige tégip turghan.

Bu jeryanda, müpti bir tereptin endxoy, aqcha, Mazari sherip we

xan’abad qataridiki sheherlerde t m b namida pa’aliyetler bilen shoghullinidighan wakaletchiler tépishqa, yene bir tereptin sabiq Basmichilar yitekchiliri bilen alaqe ornitishqa tirishidu. Shuningdek yene Sherqiy Türkistan’gha munasiwetlik pilaninimu tashlap qoymighan bolup, u tereplerge bérip musteqilliq küreshlirige qatnishishni her da’im arzu qilip kelmekte idi. Shu seweptin yapon elchixanisining mes’ulliri bilen munasiwet tiklep u yerdiki pa’aliyetliri üchün asas tikleshning teyyarliqinimu qilip yürmekte idi.

Yene bir terepte, müpti Irandin ayrilishi bilen teng u yerdiki t m b

pa’aliyetlirimu toxtap qélish girdawigha kélip qalghan idi. Mesh’edtin tartip bashqa Iran chégra boyliridiki sheherlerde wezipige qoyulghan wakaletchiliri öz’ara küchlük hemkarliq ornitip kitelmigenliki üchün aktip pa’aliyet qilip kételmigen idi. Bu ehwallardin xatirjem bolalmighan sedridinxan, bu türdiki hemkarliq ishlirigha Ayqarlini mes’ul qilghinida qaytidin ishlarning yürüshüp kételeydighanliqini oylap uni mesh’etke qayturushni pilanlaydu. Emma Ayqarli müptining bu qararigha peqetla razi emes idi. Chunki Ayqarli Sowétliklerning oylighini boyiche Türkistanliq muhajirlar zich olturaqlashqan jaygha kélip orunlishalighan bolup, bu yerde özining siyasiy munasiwetlirinimu yiterlik derijide tiklep alighanliqini oylimaqta idi. Shundaq bolghachqa, Ayqarli meshhedke qaytip ketse küchlük

Türkistan Üchün Küreshler 401

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pa’aliyet qilidighan bir pursetni qoldin chiqirip qoyghan hésaplinatti. Eger müptining teliwige maqul démiginide t m b dikilerning uninggha bolghan ishenchisidinmu ayrilip qélishi mumkin idi. Shundaq bolghachqa, Ayqarli awal müptini bu qararidin yandurushqa urunup köridu. Ayqarli, abduwahap oktay bilen tahir chaghatay qataridiki yash Türkistanchilargha xet yézip meshhetke qarighanda Kabolda turup pa’aliyet qilishining téximu paydiliq bolidighanliqini chüshendüridu. Buning üchün müptini maqul keltürüsh üchün yardem qilishlirini telep qilidu. Emma müptimu Ayqarlini meshhetke iwertmise u yerdiki pa’aliyetlerni qaytidin janlandurushqa bolmaydu dep ching turiwalidu.

Sowét tereptikiler üchün birla chare qalghan idi: bir amal qilip

sedridinxan müptini qatardin chiqirip tashlap, uning ornigha Ayqarlini tiklesh. Bu pilanni 1935-yili iyonda emelge ashurushqa kirishidu. Shu künlerdiki weziyetni sedridinxan xet arqiliq Mustapa Choqay oghligha tüwendikiche tonushturidu:

Kabolda turup sirttin xewer élip turush bekla qiyinliship ketkenliki

üchün Sherqiy Türkistan’gha bériwélish meqsitide 6-iyon küni tashqi ishlar wazaritidin dostane bérip kélish üchün wiza telep qilghan idim. Emma tashqi ishlar weziri manga Sowétler hökümiti bizge qattiq bésim qilishqa kirishti dégenni bahane qilip, En’giliye da’irilirige tewe Hindistan terep bilen yolgha chiqishni oyliship körseng dégen meslihetni berdi. Shundaq qilip etisi En’giliye elchixanisigha kirip Hindistan’gha kirish wizisini bersenglar dep iltimas qildim. Elchixanidikiler biz awal yuquridin sorap baqayli, angghiche sen kütüp turghin déyishti. Bu chaghda, yeni 17-iyon künisi méni sheher qumandanliqi chaqirtiptu. Ular biwaste ichki ishlar nazaritidin kelgen boyruqqa bina’en ikki kün ichide qoghdighuchi jandarmilarning muhapiziti astida chégridin ötküzülüp meshhedke qayturilidighanliqimni uqturushti. Türkiye elchixanisining musteshari yardimi bilen Hindistan arqiliq qaytip kétish teliwimning netijisini kütüshümge ruxset qilishti. Mana bügün En’giliye elchixanisining jawabini kütüp olturmaqtimen. Xuda körsetmisun, Iran’gha qaytip ketsem Iranliqlarning aldida inawitim chüshüpla kétishi mumkin. Bu yerdikilerning déyishidin qarighanda men teshkilat qurup Sowét rusiyisige qarshi heriket qilip yürgidekmishmen. Bu ehwallarni manga

Türkistan Üchün Küreshler 402

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

we Türkiye elchixanisining mustesharigha tashqi ishlar nazirliqidin biwaste uqturuptu. … yIraqbaylarning (yaponlar közde tutulmaqta − aptor) arigha élip kütiwélishimu yaman ish hésaplanmighan bolatti. Emma buning üchün pürsetni qolgha keltürüp bu ishni emelge ashurushimizgha toghra kélidu. …

Xudagha shükri, hazirche muhemmet üchün méningkidek undaq

ensirigidek jiddi bir ehwal yoq. Shundaq bolghachqa uni bu yerde qaldurup sizlerning xizmitingizlarni qilishqa sundum. … hörmetlik Mustapa ependim, bundin kéyin muhemmet bilen alaqe qilip turishingizni qattiq telep qilimen. … shunisi éniqki, bundin kéyin söwétler ittipaqigha qarshi heriket qilish pursitimiz qoldin chiqip ketkendek turidu. Birdin-bir ümidimiz, aldimizdiki dewrlerde birer inqilap yaki birer urush partilap qélishni kütüshtin bashqa charimiz qalmidi. … bu közqarashqa kélip qalghinim üchün, millitimizge “teyyarlinip tur” déyish üchün amal qilishimizgha toghra kélidu. … shuninggha qarimay putumgha put, qolumgha qol bolup bériwatqan bu yigitni (Ayqarlini) tashlap kétishke mejburmen. Eger siz tereplerde imkaniyitingiz bar bolsa méni Hindistan’gha kirgüzüp qoyushning birer yolini qilip baqqan bolsingiz bekla yaxshi bolatti.

T m b mes’olliri bilen sedirdin müpti ottursida yézishqan xetlerdin

melum bolmaqtiki, u kün’giche müptining pa’aliyetliridin qilchimu endishe qilmighan Afghanistan hökümiti, ushtumtutla uning chégradin chiqip kétishini telep qilidighan bolup özgiriwalghan. Müptini Sowétlerge qarshi pa’aliyetler bilen shoghullanding dep qarilap turughluqmu, uning katibi we muhim yardemchisi bolghan mehmut Ayqarligha héch néme démigen. Ayqarli kéyin Sowét ittipaqigha qaytip ketkinide élan qilghan kündilik xatiriside bu heqte toxtilip ötken bolup, sedirdinxan müptini heriketning sirtida qaldurush üchün Afghanistan hökümiti ichidiki Sowétlik dostlirining yardimide qunaq nandin qil tartqandek éhtiyat bilen heriket qilishqanliqini yazidu.

Sedirdin müptining Hindistan arqiliq Sherqiy Türkistan terepke

chiqip kétish üchün qilghan tirishchanliqliridin birer netije chiqmaydu. Müpti En’giliye elchixanisining jawabini almay turupla Afghanistan da’irilirining alghan yéngi bir qararigha düch kélidu. Yeni uni Iran’gha yolgha séliwétish qararidin yénip, hérat tereplerge sürgün qiliwétish

Türkistan Üchün Küreshler 403

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qararini élishqan idi. Müpti hératta nezerbent astigha élinidighan bolidu. Shundaq qilip, Sowét mexpi razwitchiklar ponkitining oynighan uyuni ongushluq axirlashqan hésaplandi. Sowét jasusi Ayqarlimu Kabolda t m b ning eng muhim adimi boliwélip, sedirdinxandinmu pütünley qutulup qalghan hésaplandi. Ayqarli bu ishlar heqqide Choqay oghligha tüwendikiche xewer béridu:

Müpti hezritim eng axirqi qétim iwetken xétide bundin kéyinki xetni

Pishawurdin yazimiz dep éytqan idi. Emma buninggha imkaniyet yar bermey qaldi. Chunki keyni-keynidin kelgen boyruq we eMirler uni Kaboldin ayrilishqa mejborlidi. … bolshéwiklar jasusluq organliri müptining Kaboldin qoghlinishi üchün qolidin kélidighan pütün charilarni ishqa salghan idi. Hindistan bilen Iran elchixanilirimu uning iltimasigha jawap bermey jim boliwélishti. Shundaq qilip müpti heziretlirini hératqa sürgün qilish qarari chiqti. Axiri 6-awghustta saqchilarning nazariti astida hératqa surgün qilinip yolgha sélindi. … shundaq bolghachqa, bundin kéyin müpti namigha iwertilidighan xet-chek, zhornal we pullarni méning namimgha iwertkeysizler.

(resim orni) Sowét jasusi mehmut Ayqarli (solda öre turghini) Basmichilar

yitekchisi hemraqul qurbéshi (aldida olturghini) bilen birge, Kabol, 1936-yilining bashlirida − Ehet Enjan arxiwidin

Shundaq qilip, bu küresh meydani yalghuz Ayqarliningla qoligha

qalghan idi. Yeni Türkistan milliy ittipaq herikitining Afghanistan, Iran we Sherqiy Türkistan heriketlirige yitekchilik qilish wezipisi Ayqarlining qoligha qalghan idi. T m b ning wakaletchisi boliwalghan mehmut Ayqarli, müpti sedirdinxan bilen t m b re’isi Mustapa Choqay oghlining kapaletchilikide Türkiye bash elchisi mehmut shawket esendal bilen intayin yéqin munasiwet tikliwalghan idi. Kesipi jasus hésaplinidighan Ayqarli üchün éytqanda, bu türdiki munasiwetlerdin paydilinip bashqa déplomatiyilik guruppilar bilen munasiwet baghlash ishi uning üchün bekla asan ish idi. Dégendek, 1936-yilidin bashlap Yaponiye déplomatiye saheliri ichigimu singip kirishke bashlaydu. Bu jeryanda kona Basmichilar yitekchiliridin biri bolghan hemraqul qurbéshining qizi bilen öyliniwélip ornini téximu chingitiwalidu. Buningdin kéyinki wezipisi, Türkistanliq muhajir yitekchilirining ishenchisini qolgha

Türkistan Üchün Küreshler 404

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

keltürüsh üchün tirishish idi. EslIdila u waqitlarda Afghanistandiki bir qisim Türkistanliq guruppilar t m b yolgha qoyiwatqan küresh pilanigha qayil bolmay yürmekte idi. Bolupmu mubeshshirxan tarazi yitekchilik qilip kéliwatqan guruptikiler t m b ning siyasiti bilen ularning neshriyat epkari bolghan yash Türkistan zhornilini heddidin tashqiri libiral dep qarap, “bismilla dep bashlimighan bir zhornal” dep hésaplashmaqta idi. Yene bir tereptin aghabékowning eslimilirige munasiwetlik yash Türkistan zhornilining burunqi sanlirida élan qilin’ghan maqalilar sewibidin, shirmuhemmet bey qataridiki sabiq qurbéshilirimu t m b gha digendek qizghin mu’amile qilmay kelmekte idi. Ene shundaq sewepler tüpeylidin t m b ning adimi bolup körün’gen Ayqarli üchün bu ikki tereptikilerning her ikkisi bilen birla waqitta yéqin munasiwet tiklep kitishi unche asan’gha toxtaydighan ishlardin emes idi. Bu türdiki ehwallardin toluq xewerdar bolup kéliwatqan Ayqarli, birinchi qedemde her ikkila terepke qoshulmay yürgen yitekchiler bilen yéqinlishish yolini talliwalidu. Bu meqsette Sherqiy Türkistandin Afghanistan’gha kelgen qudritillaxan töre, qasimjan töre qatarliq yitekchiler bilen munasiwet tikleshning yolini axturushqa kirishidu.

«Hökümet’iy ilahiye» urunushliri Bu jeryanda kütülmigen bir weqe otturgha chiqip, Afghanistan

hökümitining muhajirlar siyasitide bir türlük özgirish yasishigha sewepchi bolidu. Bu ish mundaq otturgha chiqidu: Hindistanliq mewlana mensur dégen bir dini zat yitekchilikide Afghanistanda turiwatqan Türkistanliq muhajirlar teshkillinip mexpi siyasiy heriket bashlitilidu. Hindistanliq bir dini zatning Afghanistan’gha kélip söwétler ittipaqigha qarshi heriket teshkil qilishqa urunishi heqiqetenmu gheliti bir ehwal idi. Emma bu ishni Sowét ittipaqi-En’giliye zidiyiti noqtisida turup izahlighinimizda, buni chüshinish unchiwala tesmu emes.

1930-yillarning bashliridin tartip Sowétler ittipaqi Hindistan-

Afghanistan chégra boylirida turidighan peshtu qebililiri arisida komunizm teshwiqatini zor küch bilen qanat yaydurushqa kirishken

Türkistan Üchün Küreshler 405

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

idi. Shu arqiliq bu tewelerde En’giliyiliklerge qarshi qozghalghan herqandaq bir heriketnimu pütün küchi bilen qollap kelmekte idi. Bu ehwal, En’giliye mustemlikichi da’irilirini qattiq ensiritip kelmekte idi. Mejnun peqir isimlik bir kishining yitekchilikide qozghalghan qozghilang künsayin kéngiyip kétiwatatti. En’giliye da’iriliri Hindistan chégra boylirida bu qozghilanggha taqabil turush üchün derhal éshqa kirishidu. Afghanistan tewesidiki Sowétlerge qarshi guruppilarni teshkillesh pilanimu ene shu tedbirlerning bir terkiwi qismi hésaplinatti.

Mewlana mensur, 1933-yili Afghanistan’gha kélip bu yerdiki

Türkistanliq guruppilar bilen zich alaqe ornitishqa kirishidu. Bu kishi bilimlik birsi bolghanliqi üchün, barliq guruppilar uning déginige qayil idi. 1934-yilidin bashlap pa’aliyetlirini bashqiche bir yolgha yiteklep méngishqa bashlaydu. Türkistanliq muhajirlar ichidiki abroyluq kishilerni yénigha yighip komunizmgha qarshi hemde Türkistanning musteqilliqini mexset qilidighan mexpi siyasi teshkil qurushqa tutush qilidu. Qurulghan bu teshkilatqa “hökümet’i ilahiye” dégen namni talliwalidu (bu heriketke qatnashqan kishiler shir muhemmetbegning inisi nur muhemmetbeg, Osman qari, mewlana Exmet’eli, abdul’eziz qari qatarliq kishlerdin teshkil tapidu − aptorning izahati). Merkizi Kabolda bolghan bu teshkilat bashqa sheherlerdimu ezalirini kéngeytish pa’aliyiti bilen pütün bir yil mexpi shoghullinidu. 1935-yili ichide Sowétlerge qarshi teshwiqat herikitini bashlashqa qarar qilishidu. Emma bu jeryanda Afghanistan saqchiliri bu ehwalni tuyup qélip, mewlana mensurni yéqindin mexpi küzütüshke bashlighan idi. Netijide, Hindistanda basturulup Afghanistanda mexpi tarqitish pilanlan’ghan kitapchilar saqchilar teripidin qolgha chüshürülgendin kéyin bu teshkilat tarqitiwétilidu. Mewlana mensur bilen bir qatarda bu teshkilatning muhim ezaliri qolgha élinidu. Kéyinche Afghanistan da’iriliri mewlana mensurni Hindistan’gha qoghlap chiqiridu. Afghanistan hökümitining mewlana mensurni qilche sotlimay chégridin qoghlap chiqarghanliqi, bu kishining En’giliye da’iriliri teripidin ishqa qoyulghanliqining éniq ispati idi. Emma mewlana mensur bilen birge qolgha élin’ghan Türkistanliqlarni bolsa, belgilik muddetler buyiche qamaq jazasigha höküm qilip türmige soliwétishidu. Hökümeti ilahiye weqesidin kéyin, muhajirlar arisidiki ishlarni toluq küzütüp kitelmigenlikini oylighan Afghanistan da’iriliri,

Türkistan Üchün Küreshler 406

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

her bir yerdin birerdin muhajirlar wekili tallap chiqish charisini ishqa salmaqchi bolishidu. Shundaq qilip, Afghanistan da’iriliri bu wakaletchiler wastisida Türkistanliq muhajirlar ichide yüz bergen weqelerdin téximu toluq xewer tapalaydighan bolushni meqset qilishidu. Shuningdek bu wakaletchilarge hökümet da’iriliri bilen muhajirlar ottursida wastichiliq rolini oynaydighan hoquqnimu bermekchi idi. Bu ish üchün Kaboldikiler üchün mubeshshirxan tarazini talliwalidu. Emma bu tedbir peqet Kabol bilenla cheklinip qélip, bashqa sheherlerde bundaq bir wezipige teyinlen’genler bolmaydu.

T m b ning Yaponiye bilen munasiwet ornitish tirishchanliqliri

T m b merkizi, 1932-yili Sherqiy Türkistanda milliy musteqilliq

heriketlirining bashlinishi bilen teng, Yaponiye hökümitige bir parche melumat bérish doklati sunulghan bolsimu, Yaponiye tereptin bu doklatqa héch qandaq bir jawap kelmeydu. Sedridinxan müpti Kabolgha kélip yaponlar bilen munasiwet tiklesh üchün heriket qilishqa kirishken idi. Kéyin bu munasiwetni Ayqarli dawamlashturghan bolup, bu jeryanda Sherqiy Türkistan’gha munasiwetlik pa’aliyetlerge yardem qilidighanliqi heqqide pikir birlikige kélishidu.

Bu jeryanda Mustapa Choqay oghlimu Parizhdiki yaponiyilik mes’ol

kishiler bilen uchurushushning yollirini axturup yüretti. Ayqarli bilen Choqay oghlining bu heqte yézishqan xetliri bu uchurushushlarning qaysi derijige yetkenliki heqqide xéli tepsili melumatlarni bermekte:

Xétingizni tapshurup alghinimdin kéyin, yIraqbaylar (t m b ning ichki

qismidiki öz’ara yézishidighan xet-alaqilarda yaponlargha ene shundaq shifir ismi qoyulghan idi − aptor) bilen körüshüp, yazghan xétingizning munasiwetlik qisimliri heqqide ular bilen sözleshtim. Bu heqte ular mundaq dédi: “biz Fransiyidiki qérindashlirimizningmu bizge oxshash heriket qilishini chin qelbimizdin ümid qilimiz. Ularning bu ishqa bek qizghin mu’amile qilmasliqida birer sewep bolishi mumkin dep perez qilimen. Belkim Fransiye hökümitining Sowét

Türkistan Üchün Küreshler 407

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hökümiti bilen kündin kün’ge yéqinliship kétiwatqanliqi bizning ehwalimizni qiyin ehwalgha chüshürüp qoyishi mumkin dep oylawatqan bolsa kérek. Uning üstige qishlaq ependim (Fransiyide wezipige teyinlen’gen Yaponiye bash elchixanisidiki meslihetchi yaki herbi wakaletchini közde tutqan bolsa kérek − aptorning izahati) rosiyide turup baqmighan, rosiye toghriliq héchqandaq melumati yoq birsi bolup, u kishi Fransiye üstIdila melumatqa ige birsi idi. Shu seweptin bu türdiki ishlargha qiziqmighan bolishi mumkin. Bu mesilini téximu téz otturgha qoyup téximu kengiri xewerdar qilish üchün Mustapa ependini sefiri kebir (bash’elchi) mösyö sato bilen körüshüp béqishini tewisiye qilimen. Chunki sato ependi Moskwa bilen pétrborgda 15 yildek turghan. Menmu u kishi bilen Moskwada ikki yildek birge xizmet qilip baqqanmen. Men etidin bashlap uninggha bu ishlarni tonushturup xet yazimen.

Mustapa ependi Türkistan mesililirige munasiwetlik fransuzche we

en’gilizche élan qilghan eserlirini bizge (yeni Kabolgha) iwertip berse, uning eserlirini dölitimizning neshriyat we metbu’atlirida basturushqa tiriship körimen. Bu ish üchün men sizge késip wede bireleymen. Eger Mustapa ependim manjuriye, Polsha yaki bolmisa finlandiyidek birer dölette turiwatqan bolsa idi, biz uning bilen pütünley bashqiche bir türde hemkarlashqan bolattuq. Men Parizhdiki elchimizge yazmaqchi bolghan xétimge bundin kéyin Mustapa ependim xet-cheklirini bizning elchixanigha berse qayturiwetmey qobul qilsanglar dégen gepnimu qisturup qoyimen.”

Sefiri muxter kitada heziretliri gépining arisida sinkyang ‹Sherqiy

Türkistanni démekchi −t› ishlirighimu alahide qiziqidighanliqini qisturup ötti. … bizning ishlirimizgha qolingizdin kélishiche yardem qilsingiz dep telep qiliwidim, buning üchünmu wede qildi. … bundin awal késellik sewibidin dölitige qaytip ketken bash katip heziretlirimu “men silerning ishinglarning emelge éshishi üchün hökümütimizge choqum xet yézip uqturimen, xatirjem bolung, Yaponiye xelqi silerni hergiz untumaydu” dégen idi. Qéni körüp baqarmiz. … ‹1936.5.16›

Ayqarlining abdulwahap oktaygha yazghan yene bir parche xétide

mundaq déyilgen:

Türkistan Üchün Küreshler 408

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan’gha ketken üch kishidin hazirghiche birer xewer alalmiduq. Bu yerdin yolgha sélin’ghan ikki adimimizning Qeshqerge yétip bérip ish bashliwetkenliki heqqide xewer keldi. Men hazir Hindistan’gha orunlishiwélip ular bilen munasiwet baghlap turidighan bir ‘ponkit’ qurup chiqish üchün tirishmaqtimen.

Ayqarlining iwertken xetliride körsitip ötken sheyix abdulkérim

dégen mexpi isimliq kishi choqum Sowétler ittipaqigha qarshi uzun yil jeng qilghan dangliq Basmichilar yitekchisi fuzeyl mexdum bolishi kérek. Bu étiqatliq mujahit yitekchi, özini t m b ning wakaletchisi dep tonutqan mehmut Ayqarli qurup chiqqan atalmish bolshiwizmgha qarshi teshkilatqa qilche ikkilenmeyla eza bolup kirgen idi. U Xitaylargha qarshi jeng qilish üchün Qeshqerge iwertilgenlerdin birsi idi. Uning esli kim ikenlikini Ayqarli tungganlar bilen Qeshqerde turushluq rosiye konsuligha allimuqachan xewer bériwetken. Shunga mextum Sherqiy Türkistan’gha barar-barmay tungganlar bulap apirip Qeshqerdiki rosiye konsulidikilerge tapshurup bergen. Fuzeyil mexdum, Qeshqerdin Sowétler ittipaqigha élip kétilip u yerde soraq qilin’ghandin kéyin étip tashlan’ghan (Türkistani, «yoqalghan weten», 168-bet. Bu weqe Sowét jasusi muhemmet Ayqarlining eslimiliridin tüzülgen «mexsus tapshuruq» namdiki kitaptimu ispatlap körsitilgen − aptorning izahati).

Ayqarli yazghan xetlerde mexpi isimlar bilen yézilghan kishilerning

esli kim ikenliki heqqide héchqandaq melumat yoq. Shundaqtimu Ayqarlining bu tür wastilardin paydilinip yene qanchilighan ademlerni Sowétler ittipaqigha tutup bergenlikini k g b arxipliridin bashqa héchqandaq yerdin bilish imkaniyiti bolmisa kérek.

Osman’ghuja oghli Afghanistanda 1937-yilining bashlirida, t m b re’isi Osman ghoja oghli, Sherqiy

Türkistanda qurulghan hökümetning dölet mudapiye ministiri bolghan Sultanbek bextiyar bilen birge Hindistan arqiliq Afghanistan’gha yétip kélidu. Uning bu qétimliq sayahitidin t m b dikilerning héchqandaq xewiri bolmighachqa, bu heqte t m b merkizide bekla köp tAlash-tartishlar yüz béridu. Emma, bu sayahettin Prométédikilerning xewiri barliqi kéyin otturgha chiqidu. Choqay oghli bu sayahet ishi toghriliq

Türkistan Üchün Küreshler 409

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Parizhdiki Yaponiye mes’ulliri sürüshte qilghanliqini, Warshawadiki Promété merkiziningmu bu sayahet özlirige munasiwetlik bir sayahet dep éytqanliqini yazidu.

Osman ghoja oghli bilen Sultanbeg ikkisi awal u waqitlarda

qendixargha yötkiwétilgen sedridinxan müptini ziyaret qilidu. Müpti, t m b ichidiki tereppazliqta Choqay’oghli teripide turghan birsi idi. Shundaq bolghachqa, ularning kélishige bek xoshal bolupmu ketmey soghoqIraq mu’amile qilidu. Kabolgha qarap mangghan ghoja oghli bilen bextiyar, sheherge kélip u yerdiki t m b wakaletchisi mahmut Ayqarli bilen uchurishidu. Osman ghoja oghli bu qétimqi Afghanistan sayahitide bir qanche ishni bIraqla püttüriwalmaqchi bolghan idi. Bu ishlar arisidiki eng muhim ish Sherqiy Türkistan musteqilliq herikiti üchün yaponiyining yardimini qolgha keltürüsh hésaplinatti. Yene bir qilmaqchi bolghan ishi Afghanistandiki Türkistanliq muhajir yitekchilirini bir yerge yighish üchün heriket qilish idi. Osman ghoja oghli eger bu ikki ishni oqushluq pütküziwalalighinida, uning t m b ichidiki orni zor derijide kücheygen bolatti.

Ghoja oghli bilen bextiyar ikkisi mahmut Ayqarli wastichiliqidin

paydilinip Kaboldiki yaponiyilik mes’ul kishiler bilen körüshüp, ulardin Sherqiy Türkistan mesiliside yardem qilishlirini telep qilidu. Eger bu mes’ul kishi yardem qilalighan teghdirde, Sherqiy Türkistanda küchlük qUralliq heriket bashlashqa bolidu dep ishench qilatti. Sultanbeg bextiyar bu ishenchiliri heqqide bir xétida mundaq deydu:

Qolimizda körsetkidek yiterlik hüjjet (pakitlar) barliqigha ishench

qilghanliqimiz üchün, yIraqbaylar bilen körüshüp béqish qararigha kelgen iduq. … xelqimizning ortaq menpeti yIraqbaylarning menpetigimu uyghun kélidighanliqini körüp yetken iduq. Bularning yardimige tayinip süyümlük wetinimizning musteqilliqi choqum emelge ashidu dégen qarash boyiche bashqa tereplerning tekliplirini ret qilip yIraqbaylar bilen kélishtuq.

Eslide, yaponlar Sherqiy Türkistan mesilisigimu, Sowétler

ittipaqining kelgüsi teghdirige munasiwetlik mesililergimu qiziqip kelmekte idi. Shuninggha qarimay Osman ghoja’oghli-Sultanbek bextiyar ikkisining bu heqtiki tirishchanliqliri netijisiz bolup chiqidu.

Türkistan Üchün Küreshler 410

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Yaponiyilik mes’ul kishiler Sherqiy Türkistanda qozghitilidighan milliy musteqilliq kürishige biwaste yardem bérish ishigha bek qiziqip ketmeydu.

T m b re’isi Osman ghoja oghlining Kabolgha qilghan ziyariti

jeryanida uning bilen birge bolup bergen Ayqarli bu pursettin paydilinip Choqay oghli bilen Osman ghoja oghli ikki guroh ottursidiki zidiyetni téximu kücheytiwétish üchün ghoja oghligha pütün küchi bilen qutratquluq qilishqa kirishken idi. Ayqarli Choqay oghli bilen abdulwahap oktaylargha iwertken xetliride, ghoja oghli siler üstünglarda bekla nachar geplerni qilip ketti dep, ularni t m b re’isige qarshi atakigha atlinishi üchün küshkürtmekte idi. Mustapa Choqay oghligha yazghan xétide, ghoja oghlini tizginlep yürüsh üchün uning Kaboldiki barliq pa’aliyetliride birlikte heriket qilip kéliwatqanliqini éytqan. Ishinishke bolidiki, Ayqarli Kabolda ghoja oghlighimu Choqay oghli we uning yéqinliri üstide küshkürtküchi sözlerni qilip yürgen bolishi éniq. Yene bir terepte, Osman ghoja oghlining t m b gha eza bolmighan Sultanbek bextiyargha teshkilatqa munasiwetlik melumatlardin xewer bérip turishi, t m b merkizining maqulliqidin ötkezmeyla öz béshimchiliq bilen resmi körüshüsh-söhbetler bilen shoghullinip yürgenliki qatarliq sewepler tüpeylidin teshkilat ezaliri arisida ghoja oghligha naraziliq bildüridighan, uni tenqitlishidighan ishlarmu bash kötergen idi.

1937-yili yaz aylirida, mehmut Ayqarli Sowétler ittipaqi üchün

jasusluq qilghan dégen jinayet bilen qolgha élinidu. Shir muhemmet beyning Istanbulda bilim ashuriwatqan ögey oghli ghulam heyder kabulgha barghan waqtida Ayqarlini körüp uning bir Sowét ishpiyoni ikenlikini otturgha qoyup ötken idi. Ayqarlimu ghulam heyder Afghanistan’gha kelmey turupla Choqay oghligha xet yézip, “ghulamning bu tereplerke kélidighanliqi heqqidiki geplerni anglawatimen. Méningche sizler uning bu tereplerge kélishini imkan bar chekligen bolsingizlar, eng yaxshisi uning bu tereplerge kelmigini tüzük” dep telep qilghan. Ayqarli özining sergüzeshtilirini tonushturup yazghan «mexsus tapshuruqlar» dégen kitawida körsitishiche, ghulam heyder uni mahmut Ayqarli dep tonimay, uni mahmut sadiqow dep bilidighanliqini, u yene shu ismi bilen komsimollar mektiwige oqush üchün ketkenlikini bilettikenduq. Afghanistanda

Türkistan Üchün Küreshler 411

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

turushluq bash elchi général fexri pashaning körsitishi bilen herbiy mektepte oqush üchün Türkiyige barghan gholam heyder, shahadet barmighi bolmighanliqi üchün herbiy mektepni pütküzelmey Afghanistan’gha qaytip ketken iken. Emma u Türkiyide turghan mezgilliride mehmut Ayqarlining komsumol mektiwide oqighanliqidin xewer tapqan iken. U Afghanistan’gha kélipla bu ishni Türkistanliq muhim kishiler wastisi arqiliq Afghanistanning hökümet da’irilirige uqturghan.

Mehmut Ayqarli qolgha élinishi bilen teng, Afghanistandiki Sowét

jasusluq teshkilatliri derhal jiddi haletke ötüp, Sowétler ittipaqi bilen yéqin ötidighan Afghanistan hökümet xadimliri wastichiliqida Ayqarlini derhal türmidin chiqartquzghan. Shuning bilen birge, Afghanistan mes’ollirining bir uxturushi bilen, héchqandaq gunahi yoq naheq qolgha élin’ghan dep élan qilin’ghan. Shundaq qilip muhajirlar aldIdila emes belki déplamatik yollardimu Ayqarli aqlan’ghan boliwalidu. Uningdin bashqa yene Türkistanliq muhajirlar ichide Ayqarli Türklerning adimi iken, u yaponiyilikler bilen munasiwet baghlighanliqi sewebidin qolgha élin’ghan deydighan gep tarqilidu. Aqiwet Ayqarli qoyup bérilgendin kéyinmu pa’aliyetlirini tosalghusiz dawamlashtUralaydighan shara’itqa ige boliwalghan. Shunche küchlük teshwiqatlar bolup turiwatqan bolsimu, eMirni himaye qilidighan tereptiki kishiler kona Basmichilar yitekchiliri bilen tarazining etirapidiki Türkistanliq guruppilar Ayqarligha bolghan gumanliridin zadila waz kéchishmey, uning bilen bolghan munasiwetlerni barghansiri azaytishqa tirishqan. Hératqa sürgün qilinip herikettin chette qaldurulghan sedridin müpti bolsa, bu weqelerni mehmutqa ziyankeshlik qilish herikiti dep qarap, uninggha bolghan ishenchisini zadila yoqatmaydu. Uning üstige Parizh bilen Bérlin Kaboldin bekla yIraq bolghachqa, Mustapa Choqay oghli qatarliq t m b guruppisidiki kishilermu sedirdin müptining tesirige uchirap Ayqarlini axirghiche himaye qilishta ching turidu. Bu otturluqta sedridin müpti qendihar shehirige yötkiliwalghan idi. U yerde saqchilarning nazaritidin qutulup qalghanliqigha qarimay, uning bu sheherdin sirtqa chiqishi yenila cheklen’gen idi. Müpti shunche qattiq bésimlargha hemde yashinip qalghanliqigha qarimay özini Türkistan pa’aliyetlirige pütünley atiwetken idi. Müpti 1939-yili Choqay oghligha yazghan bir parche xétide mundaq dep yazidu:

Türkistan Üchün Küreshler 412

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Irandiki dostlirim bilen alaqem üzülüp qaldi. Shunga u terepler bilen

siz alaqe ornitip turghan bolsingiz dep tileymen. Shunche keng da’iride teshkillep chiqqan guruppilirimiz tarqilip ketmise bolatti.

1930-yillarning axirlirigha kelgiche dunya urushining puraqliri

küchiyishke bashlighan idi. Küchlük döletler ottursidiki gurohlishishmu éniq körülüshke bashlighan idi. Urush toghrisidiki gep-sözler köpeygensiri, mustemlike bolup qalghan milletlerning wakaletchiliri arisida musteqilliq üchün ümidlinishlermu qaytidin janlinishqa bashlaydu. Urush bilen teng yüz bergen ehwallar ikkinchi dunya urushi qisimida tonushturilidu.

Hindistandiki Türkistanliqlar we ularning pa’aliyetliri En’giliyiliklerning mustemlikisi bolghan Hindistan, Sherqiy Türkistan

bilen biwaste chégridash bolishi hemde Afghanistanning sirt bilen alaqilishishidiki bir éghiz bolush alahIdiliki bilen, Türkistanliq muhajirlarning talliwalghan döletlirining béshida turatti. Afghanistandin Hindistan terepke ötkenler üchün Pishawur, Sherqiy Türkistandin ötkenler üchün bolsa srinagar bilen amritsar sheherliri muhajir etriti teshkil qilinidighan sheherler hésaplinatti. Déhli, bombay we Karachi qatarliq sheherler bolsa asasliqi tijaretchiler köp orunlishidighan sheherler idi.

(resim orni) Türkistan muhajirlar ittipaqi qurultiyigha qatnashqan

Türkistanliqlardin bir qisim kishiler. Hindistan-pishawor. 1934-yili 20-yaniwar − Ehet Enjan arxiwi

Hindistanda qurulghan tunji Türkistanliqlar teshkilati 1929-yili

Pishawurda qurulghan «enjümeni sa’adet Buxara we Türkistan» idi. Mewlewi abdulqadir ependi bilen mewlana ömerxan teripidin qurulghan bu jemiyet desliwide pa’aliyetlirini gheyri resmi bir shekilde qanat yaydurghan bolghachqa, unche bek tesir körsitip kitelmigen idi. Shundaqtimu bu jemiyetning pa’al heriketke kilelmeslikining eng

Türkistan Üchün Küreshler 413

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

muhim sewebi yenila u yerdikilerning eMirchiler we Türkistanchilar dep bir-birsi bilen chiqishalmaydighan ikki gurohqa bölinip kétishi idi. Sabiq Buxara eMiri tereptarlirining yitekchilikini Yawrupagha bérip milletler jemiyitige Buxara eMirlikige munasiwetlik doklat sun’ghan Yüsüpbay muqimbay üstige élip Pishawurda küchlük tesirge ige bolghan, eMir tereptarliri uning etirapigha merkezleshken idi. T m b ning Afghanistan bilen Hindistandiki asasliq wezipiliridin birsi del bu türdiki Türkistanliqlar arisidiki gurohwazliqlargha xatime bérish üchün tutush qilishtin ibaret idi. Yash Türkistan zhornilida Choqay oghli namida élan qilin’ghan bir parche bashmaqalida «Türkistan we buxramu yaki biwaste Türkistanmu» dégen su’alning munazirisini qozghidi. Maqalida, Türkistanning bir pütünlük ikenliki, Buxara, Xiwe, … dégendek bölüp-parchilap qarashqa bolmaydighanliqi tekitlen’gen idi.

(resim orni) Enjümeni ittihadi muhajirini Buxara we Türkistan jemiyiti ezaliri.

Déhli, 1934-yili 31-dikabir − Ehet Enjan arxiwidin 1933-yili bu jemiyet üchün bir burulush noqtisi bolghan yil idi.

Hindistan-Afghanistan chégra boylirida turidighan qebililer arisida keng kölemlik komunizm teshwiqati qanat yéyish bilen birge, u yerlerde En’giliye mustemlikichilirining bashqurushigha qarshi heriket qozghilidu. Bir qisim jaylarda Yawrupa gézitliridimu orun alalighidek derijide qozghilanglar yüz bergen idi. Bolupmu ‘mejnun péqir’ isimdiki bir yitekchi etirapigha yighilghan bir heriket künsayin kéngiyip tereqqiy qilishqa bashlighan idi. Awghanistan bilen En’giliye terep bu qozghilangni basturush üchün hemkarliship heriket qilish qararigha kélidu. Hindi-en’giliz da’iriliri herbi küchlerdin paydilinip qozghilangni basturushqa atlinish bilen bir qatarda ijtima’iy xaraktirliq aldini élish tedbirlirinimu ishqa kirishtürmekte bolup, komunizm mesilisini eng yaxshi bilidighan terep hésawida Türkistan muhajirlirining bu ishqa kirishtürülishini telep qilishqan idi. Bu ishqa munasiwetlik yolgha qoyulghan ishlar jemiyet yitekchiliridin séyid abdulla tashkendining maqalisida töwendikiche bayan qilinidu:

Bu yilning noyabir éyida 8 kishilik bir hey’et teshkil qilindi.

Hindistan-Afghanistan chégra boylirida En’giliye hakimiyiti astidiki 2

Türkistan Üchün Küreshler 414

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

milyon 750 ming nopusluq chégra boyi qebililiri bilen musteqil 850 ming etirapidiki qalghan qebililer yashimaqta idi. Bu qebilining (qebililerning) beziliri bolshéwiklarning teshwiqatigha ishinip “bolshéwiklar islamni qollaydu, pütün dunyadiki Musulmanlarni qutquzush ishi bolshéwiklarning qolidin kélidu” deydighan xata qarashlargha ishinip qalghan. Qurulghan bu hey’et bu qebililer ichidiki xata közqarashlarni mu’esir neshriyat we pakitlar arqiliq chüshendürüshke kirishti.

En’giliye hakimiyiti tewesidiki qebililer ichide 4 ay, musteqil qebililer

ichide bolsa 2 ay bolup jem’iy 6 ay dawamlashqan pa’aliyetler jeryanida komunizm toghrisida doklatlar bérildi; Faris, urdu we peshtu tilliri boyiche neshri qilin’ghan kitap we broshurlar tarqitildi. Bu pa’aliyetlerdin kéyin bu tewediki qebile yitekchilirini toplap yighinlar uyushturuldi. Uningdin kéyinki waqitlarda, bolupmu hebiburaxman el bagheri ependining tirishchanliqliri netijiside Türkistan mesililirimu yerlik gézitlarda élan qilinip, «yash Türkistan» da élan qilin’ghan bezi maqalilar urdu tiligha terjime qilinip Hindistan jama’etchiliki arisida tonushturuldi.

(resim orni) Misirdiki Türkistan jemiyiti ezaliridin bir qisim kishiler. Qahire, 1936-

yili noyabir − Ehet Enjan arxiwidin 1934-yilqi qurultayda jemiyetning nami «Türkistan muhajirliri

ittipaqi» dégen’ge özgertilip, buxraliq baylardin törequlbay saldurghan binagha köchüp kiridu. Bu qurultaygha, yéngi qurulghan Sherqiy Türkistan jumhuriyitining wekili doktor Mustapa eli ependimu qatnashqan idi. Shunga umu söz élip qurulghan Sherqiy Türkistan hökümiti heqqide melumat bérip ötidu. Jemiyetning namini özgertish bilen birge uning nizamnamisighimu tüzitish kirgüzülgen idi. Tüzütülgen bu yéngi jemiyet nizamnamisida Türkistanliqlar ottursidiki ittipaqliq we teng baraberlikni saqlash, kembeghel, igichaqisiz we yitimlargha yardem qilish dégendek ghayilar bilen birge sheri’et belgiliMirini chüshendürüsh arqiliq dini terbiyini kücheytish, komunizm dunya qarishigha qarshi hemde bu idiyining peyda qilghan mez’heplirige qarshi küresh qilish dégendek maddilarmu mexsus belgilen’gen. Bu jemiyetke eza bolushning eng muhim shertliridin

Türkistan Üchün Küreshler 415

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

dindar bolush, milletchi bolush hemde muhajir bolishi körsitip ötülgen. Bu nizamnamining eng axirqi maddisida jemiyetning resmi tili Türkistan Türkchisidur dep tekitlen’gen bolup, barliq xet-alaqilar we nutuqlar bu til boyiche bolishi kérek dep békitilgen. Jemiyet re’islikige qoqan tewesidin kelgen mujahitlardin narbetjan töre saylinidu.

Jemiyet, binadin birni ijarige élip, muhajirlar medrisisi dégen namda

bir mektep échip oqush bashlitidu. Bu mektepning mes’olliqigha hebiburaxman el bagheri ependi teyinlinidu. Ishlep yürgen Türkistanliqlargha bilim bérishni asasi meqset qilip échilghan bu mektepte jem’iy 3 sinip bar idi. Birinchi sinipta sawadini chiqirish ögütilgen bolup, qalghan siniplarda Türkche, farische, orduch*e we én’glizche tillar oqutilatti. Jemiyet aktip pa’aliyet qilip kélishi hemde jemiyet ismidiki “Buxara” sözining élip tashlan’ghanliqi eMir tereptarlirining inkasini qozghaydu. Jemiyetning eng aktip bashqurghuchiliridin abduraxman ependige Yüsüpbay muqimbayning bir hujum qilish weqesi körülgen bolsimu, qalghan ezalarning qattiq qarshiliq körsitishi netijiside bu türdiki zerbe bérishler toxtap qalidu. Pishawur shehiri Afghanistan bilen Hindistan ottursidiki eng muhim éghiz hésaplinatti. Shundaq bolghachqa, Pishawurdiki jemiyet Afghanistandiki muhajirlar üchünmu bayanatchi bolup xizmet qilmaqta idi. Bu jemiyet özining aktip pa’aliyetlirini ta 1940-yillarghiche dawamlashturidu.

1930-yillardin kéyin déhli bilen bombay shehiridimu Türkistanliq

muhajirlar jemiyetliri qurulghan idi. Déhlidiki enjümeni ittihadi muhajirin Buxara we Türkistanning 500 dek ezasi bolghan idi. Hindi alimliri bilen zich munasiwet baghlap kelgen bu teshklilat, Türkistan mesililiri bilen bolshiwikchiliq mesililiri heqqide nurghun qétim doklat we yighinlar uyushturghan idi. Hindi ulimalar jemiyitining re’isi mewlana mupti muhemmet ghayitulla ependi jemiyet pa’aliyetlirige yol körsitish ishlirigha aktipliq bilen yardem qilip kelgen idi. Bu chaghlarda, jemiyet Pishawurdikige oxshash muhajirlar mektiwidin birni achqan idi. Bu mektep 1930-yilliridin bashlap «sada’i muhajirin» (muhajirlar awazi − aptorning izahati) namida bir zhornal chiqirishqa kirishidu. Bu zhornal, hemme betlirini farische, orduch*e we Türkiyche tillarda bolup 3 xil nusxida bésip tarqatmaqta idi. Bu mejmu’ening chiqirilishi ikki yildek dawamlishidu. Epsuski bu zhornalning qaysi

Türkistan Üchün Küreshler 416

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mesililerni asas qilip we qanche san neshri qilin’ghanliqi heqqide héchqandaq melumatqa érishkili bolmidi. Bu zhornal neshridin toxtighandin kéyin, yeni 1938-yili, déhli jemiyitining re’isi azam hashimiyning tirishchanliqi bilen «terjiman» namida yéngidin bir zhornalni chiqirishqa bashlighan idi. Bu qétimqisida, oxshash bir zhornalni üch xil tilda bésishning ornigha oxshash maqalilarni birla zhornal ichide herxil tillar boyiche bésish usuli talliwélin’ghan idi. 1939-yilining mart éyighiche 11 san chiqirilghan bu zhornal ikkinchi dunya urushining partilishi sewebidin neshridin toxtitilidu.

Bombaydiki jemiyet bolsa, déhlidiki teshkilatning bir uzantisi bolup qurulghan bir jemiyet idi. 1934-yilisi «delil el muhajirin» namida bir broshur bésip tarqatqan bolup, ularmu «Türkistan qayghusi» namida bir zhornal neshri qilishni pilanlashqan bolsimu, buni emelge ashUralmay qalidu.

Urush yéqinlashmaqta

… biz Türki eller milletchilirining 10-12 yil bu dost ellerde qurup

chiqqan yéngiche milliy hujrilirimiz, milliy musteqilliq üchün küresh qilish merkezlirimiz Léxistan ‹Polsha› bilen birge yénip kül bolmaqta idi. Bizmu Léx ‹polek› soldatliri ‹eskerliri›, Léx Munewwer kishilirige oxshash ikkinchi qétim qurup chiqqan hayatliq we pa’aliyet merkizimizni tashlap chiqip, yene bir qétim muhajir bolup musapirchiliqning qarangghuluqlirida yIraqta pildirlap turghan bir mesh’elni közlep yolgha chiqqan iduq.

− Promété yitekchiliridin ayaz isaqining «Léxistandin ayrilish»

dégen maqalisidin

Ermen mesilisi we uning Promété teshkilatigha körsetken tesirliri

«Promété teshkilatining qurulmisi» dégen paragrapta

körsitilginidek, Ermeniye muhajirlirining ademliri “bizning musteqilliq kürishimiz rosiyige emes belki Türkiyige qarshi heriket qilish bolishi

Türkistan Üchün Küreshler 417

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kérek” likini, bu ishta bir pikirge kileliginIdila andin qalghan muhajir guruppisidiki kishiler bilen birge heriket qilalaydighanliqini otturgha qoyushup, «kapkaziye azatliq komititi» gha eza bolushtin bash tartqan, buning netijiside Promété teshkilatighimu resmi eza bolup qatnashmighan idi. Shundaq bolishigha qarimay, Promété ichidikiler ermenler kelgüside qurulushi mumkin bolghan kapkaziye konfidiratsiyisi qurulushigha qatnishish éhtimalini közde tutup ular bilen bolghan munasiwetni pütünley üziwetmey saqlashqa tirishmaqta idi. Bolupmu groziyilikler ermen muhajirliri bilen Promété munasiwitini tiklesh üchün aktip qollighuchiliq rolini oynap kelmekte idi. Dégendek, Promété zhornilining rehberliki teripidin Parizhda échilghan barliq yighinlirigha Ermeniye wekillirinimu teklip qilip qatnashturmaqta, ularning uyushturghan pa’aliyetliri Promété zhornilida bésilmaqta idi. Türkiy guruppidikiler bolsa kapkaziye konfidratsiyisi noqtisida ermenlerni Prométége qatnashturushning muhim emiyiti barliqini qobul qilish bilen birge, Ermeniye muhajirlirining Türkiyige qarshi büyük Ermeniye qurush xamxiyaligha bérilip kétishliridinmu qattiq naraziliqini bildürüp kelmekte idi.

Del shu peytlerde, zaréwandning (z we a nalbandiyan ismining

aldinqi qismini birleshtürüp zaréwand leqimini otturgha chiqirishqan − aptorning izahati) rosche neshri qilin’ghan «Türkiye we panturanizm» namliq kitawi, Promété zhornal bashqurghuchiliri terkiwidiki goziyilikler bilen Türkiy guruptikiler ottursida éghir bohran yüz bérishige sewepchi bolidu. Eslide bu kitab, 1926-yilisi Parizhda ermen tilida bésilghan bolup, intayin küchlük eks sada peyda qilghan idi. Eslide, 1929-yiligha kelgende Sowétler ittipaqida stalin qozghighan tazilash heriketliri türanchiliq mesilisini otturgha chiqarghan idi. Stalin da’iriliri kompartiye ichidiki riqabetchilirini eksil’inqilapchilar, jahan’girlar üchün ketmen chépish dégendek jinayetlerni artip tazilashqa kirishkende Türkiy guruptiki kishilerge munasiwetlik tazilashlarda panturanchiliq, panTürkisizmchiliq we Türkiye jasusliqi dégendek uqumlardin paydilan’ghan idi.

Dangliq tatar komunisti Ghaliyéwni tazilash herikiti axirlashqan,

Türkistanliq milletchi xadimlar tazilash meqset qilin’ghan qasimopchilar délosidiki qarilashlarmu 1928-yilida yoqurqidek uqumlar boyiche qarilan’ghan idi. Panturanizm bilen panTürkisizm

Türkistan Üchün Küreshler 418

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

uqumliri Sowétler ittipaqi teripidin ene shundaq dawrang qilinish haligha keltüriliwatqan bir dewr bolghan 1930-yilining bashlirida, rosiye muhajirlirining yitekchiliridin biri bolghan kérénski, chiqiriwatqan «dni» zhornilida zaréwandning yoqurida tilgha élin’ghan kitawini ros tiligha terjime qilip «türtsya i panturanism» dégen mawzu bilen élan qilghan idi. Bu kitap, ermenlerning eqidisi boyiche panturanizm közqarashliri tehlil qilin’ghan bolup, Türkiyining tashqi siyasitini teshkil qilghan asasi chüshenchilerdin birining panturanizm ikenlikini otturgha qoymaqta idi.

Zaréwandning qarishi boyiche, Türkiye jumhuriyiti dunya xelqi

üchün intayin xewplik bir közqarash hésaplinidighan panturanizm qarishini rawajlandurup, kapkaziyidin tartip kaspi déngizining nérqi qirghiqidiki Türkistannimu öz ichige alghan barliq Türkiy rayonlarni ishghal qilip, chégrasini ta mongghuliyigiche kéngeytishni pilanlighanmish. Bundaq bir ehwal yüz bérip qalghidek bolsa, kapkaziye elliri püdep chongaytilghan bu milletchilikning tunji qurbani bolushi muqerrermish. Shunga, dunya xelqi bu xewptin xewerdar bolishi, bu xewptin saqlinish tedbirlirini hazirdin bashlap élip, Türkiyining panturanizm xiyallirigha asasen tüzülgen siyasetlerni ijra qilishigha tosalghu bolishi kérek dep terghip qilin’ghan.

Mesilining bu shekilge keltürülüp Yawrupaliqlargha tonitilishi,

Sowét ittipaqida yüz bergen tazilashlarni Yawrupa jama’etchilikige tonutush üchün pütün küchini serp qilip kéliwatqan Türkiy gurupilirining qattiq gheziwini qozghighan idi. Shunga ular bu ishqa derhal reddiye béridu. Mehemmet imin resulzade bilen Mustapa Choqay oghli ikkisi Promété zhornilida zaréwandning kitawini tenqit qilghan birer parchidin maqale élan qilidu. Choqay oghli yazghan «turan döliti mesilisi» dégen mawzuluq uzun maqalisida Mustapa Kamal Türkiyisining turanchiliq bilen qilche munasiwiti yoqliqini, kapkaziyidin Türkistan’ghiche sozulghan Türkiy rayonlarni Türkiye ishghal qiliwalmaqchi deydighan qarashning uchigha chiqqan axmaqane qarash ikenlikini, pan turanizm bilen panTürkisizm dégendek uqumlarni rosiye da’iriliri ichki siyasetliride öz menpetini közlep uydurup chiqqan bir uqum ikenlikini, bu türdiki uqumlar Sowét tewesidiki Türkiy milletliridin bolghan muhim kishilerni tazilashning bir bahanisi qiliniwatqanliqini emiliy misallar arqiliq körsitip, Mustapa

Türkistan Üchün Küreshler 419

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Kamal Türkiyisining asasi dölet siyasitini munu sözler bilen yighinchalap körsitidu: “ni panturanism, ni panTürkisizm, mays simplémént turkyusizm, woyl lé mot d’ordré dé la turkyé kontéporhyin” (Türkiye ne pantüranizm ne Türkisizm yolida maqta. Ularning talliwalghan yoli − peqetla Türkchilik yolidur. Mana bu, hazirqi zaman Türkiyisining talliwalghan ijtima’iy tüzümini eng ixcham chüshendürüp béridighan jümlidur. − aptorning izahati). Choqay oghli yene «dni» zhorniligha qaritip bir parche xet yézip, zaréwandni yalghanchi, gep tarqatquchi dep eyipleydu.

Mehemmet imin resulzade bolsa, Istanbuldin iwertken maqalisida

bir tereptin zaréwandning kitawini tenqitligen bolsa, yene bir tereptin «dni» zhornilida ermenlerge yan bésip maqale yazghan kérénski bilen kondkaryanning bayanlirigha reddiye bergen idi.

Maqalisida ermenlerning xata yolda kétiwatqanliqini tekitligen

resulzade, eger ular hushini tépiwalmaydiken, ermenlerning béshigha yéngi-yéngi balayi apetler yaghidighanliqinimu körsitip ötken idi. Rosulzade bu maqalisini az körüp, ros tilidimu ayrim bir parche résalini qoshup élan qilidu.

Shundaq qilip, ermen sepsetichiliri bilen Prométédiki Türkiy

guruppilar ottursida bir qétimliq qelem kürishi meydan’gha kelgen idi. Muhajirdiki urus metbu’atining aldinqi qatardiki zhornalliridin bolghan kérénskining «dni» dégen zhornili bilen milyukowning «poslédinya nowosti» dégen zhornili ermen aptorlirining öz közqarashlirini bayan qiliwélishi üchün yardem qilmaqta idi. Shundaq bolghachqa, «poslédinya nowosti» ning 19-yaniwar sanida xatisop isimliq bir aptor ulugh Ermeniye dégen bir témini otturgha chiqirip, ermenlerning Türkiyidin zémin telep qilish mesilisini otturgha qoyidu. Kondkaryan dégen yene bir aptormu zaréwandning kitawidin neqil keltürüp Prométéchilerni Türkiye bilen hemkarlishishqa urunmaqta dep tenqit qilidu. Shundaq qilip, ermen aptorlar yene shu «dni» zhorniligha maqale yézish pursitidin paydilinip Promété terkiwidiki Türkiy guruppilirigha qarshi yene bir qétimliq hujumni bashliwétidu. Prométédiki Türkiy yitekchilirining Türkiyining kurdlargha tutqan siyasitini tenqit qilmasliqini bahane qiliship mehemmed imin

Türkistan Üchün Küreshler 420

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

resulzadini, Mustapa Choqay oghlini we ayaz isaqiyni Türkiye hökümitige sétilghan ishpiyon dep élan qilishidu.

Choqay oghli bilen resulzade ikkisi bu türdiki maqale we

qarilashlargha Promété zhornilidin paydilinip reddiye bérishni telep qilghan bolsimu, bash tehrir gwazawa qatarliq bir qisim grozinlar bu türdiki maqalilar kelgüside qurulmaqchi bolghan kapkaziye konpédiratsiyisi közqarashlirigha ziyanliq deydighan qarashta ching turiwalghan idi. Shunga, gwazawa Promété ezaliri qatnashqan mexsus bir qétimliq yighinda bu mesile üstide qattiq tenqitlep kélip, ermenlerge qarshi yézilidighan maqalilargha qet’iy yol qoyalmaydighanliqini ochuq ipadileydu (Mustapa Choqay oghli, bu mesilini gwarzawaning ismini atimay turup tenqitlep yüzghan bir parche maqalisini «yash Türkistan» zhornilidimu élan qilghan idi. Choqay oghli ermen mesilisi üstide toxtalghan bir maqalisida mundaq dep yazidu: “bizge Ermeniyelik pa’aliyetchiler intayin semimiy ikenlikini, ular tutqan siyasetlerde rosiyige qarita menpi, Türkiyige qarita muspet özgirish qilishqanliqigha ishinidighanliqini éytishqan grozinlar bilen shimaliy kapkaziyilik kishiler bolghan idi. Bu kishiler, bizni ermenlerning milliy siyasetliridiki bu türlük özgirish qilishqanliqini bügün’giche bilinmey kéliwatqanliqigha Ezerbeyjan musawatchiliri yolgha qoyup kéliwatqan siyasetler sewepchi boliwatqanliqighimu ishendürmekchi bolushti.” … emma t m b yitekchiliri arisidiki bir qisim kishilerning bu heqtiki mesililer üstide yézishqan xet-alaqilirida bu mesile üstide intayin tepsili toxtilin’ghan. … − aptorning izahati) resulzade bilen Choqay oghli ikkisi bu türdiki qarashlargha naraziliqini ipadiligen bolsimu, ularning bu ish heqqidiki naraziliqliri grozin zhornal bashqurghuchilirigha qilche tesir körsitelmeydu. Shundaq qilip, kéyinki yillarda Promété zhornilida Ermeniye mesilisige munasiwetlik bu aptorlarning yazghan herqandaq bir maqalisini uchratqili bolmaydu. Peqet 1933-yili (76-sanning 4-7-betlirige qaralsun. − aptorning izahati) Mir yaqup yazghan «ermenler mesilisi» dégen mawzuluq maqalisining bir bölümi bésilghan bolup, dawami kéyinki sanlarda bérilidighanliqi eskertilgen bolishigha qarimay, bu maqalining axiri nime üchündur bésilmighan. Yene bir jehette Promété zhornilida ermenler mesilisi heqqide maqale yazalmighan Choqay oghli «yash Türkistan» ning kéyinki üch sanida bu heqtiki közqarashlirini uda élan qiliwalidu.

Türkistan Üchün Küreshler 421

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan-kapkaziye-Ukra’ina dostluq jemiyitining qurulushi Promété zhornili bilen Promété herikitining Parizh teshkilati ichidiki

groziyiliklerning üstünlüki, Türkistanliqlarni öz ichige alghan barliq Türkiy guruppilirining, hetta Ukra’inaliqlarningmu küchlük naraziliqini qozghimaqta idi. Groziyilik musapirlar Fransiye bilen shiwitsariyidiki küchlük ornigha tayinip zhornal bashqurush hoquqigha öz tesirini körsitiship, Promété herikitining Parizhdiki pa’aliyetlirige yitekchilik qilidighan birdin-bir küchke ayliniwalghan idi.

Eslide, zhornal bashqurghuchiliri bilen Türkistan milliy ittipaqi

teshkilati ottursidiki bu zidiyet bu zhornal neshri qilinishqa bashlighan deslepki künlerdila bashlan’ghan idi. 1927-yilisIdila zhornal rehbiri qilip belgilen’gen groziyilik gwazawa bilen, bu zhornalning lahiyisige mes’ul bolghan joséf kastagnning sabiq Buxara eMiri ottursidiki munasiwetliri, hemde t m b ezalirining yazghan bir qisim maqalilirini bésishni xalimay kelgenlikliri Mustapa Choqay oghli qatarliq t m b rehberlikining barliq ezalirining küchlük naraziliqini qozghighan idi. Bu ixtilaplar kéyinki yillardimu hel qilinmighan, hetta bu türdiki ixtilaplar téximu küchiyip ketken idi. 1931-yili Mustapa Choqay oghli t m b bash sékritari mejdidin delilge bu heqte mundaq dep yazghan idi:

Promété zhornili kapkaz guruppisidikilerning qoligha tapshurulghan

bolghachqa, shularning neshri epkari bolup qaldi. Ukra’in bilen Türkistan bu yerde destixanning qoshumche yimekliri ornigha chüshüp qalmaqta. Eger biz bu organda aktip orun’gha érishtürülmeydighan bolsaq, men bu Promété deydighan teshkilattin chiqip kétimen.

Mustapa Choqay oghlining yazghan bu jümliliridin melum

bolishiche, zhornal bashqurghuchiliridin yalghuz Türkistanliqlarla narazi bolup qalmastin belki Ukra’inaliqlarningmu yiterlik derijide özlirigimu wekillik qilalmidi dep narazi bolup kelgenlikini köriwélish mumkin. Yene birer yil ötkendin kéyin yazghan bir parche xétide Choqay oghli bu zhornalni yene mundaq teriplimekte idi:

Türkistan Üchün Küreshler 422

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Epsuski, Promété zhornili biz oylighinimizdek Promété sépini

ipadiliyelmey kelmekte. Emma eslide bu küresh sépi rusiyidin qutulushni telep qilip kéliwatqan Ukra’ina, Qirim, Türkistan, kapkaziye elliri, Idil-Ural qataridikilerni öz ichige alghan bir teshkil hésaplinatti. Emma bu zhornal resmi bir kapkaziye komititining zhornili haligha keltürülüp neshri qilinmaqta.

Waqitning ötishige egiship bundaq ehwalar tüzilish uyaqta tursun,

eksiche yildin-yilgha éghirliship barmaqta idi. Ermenler mesilisi otturigha quyulghan künlerdin itiwaren groziyilik bashqurghuchilarning bu mesilidiki ipadisi herqaysi terepler ottursidiki ixtilapni téximu kücheytiwetken bolghachqa, bu ishni bashqa yol bilen hel qilishning charisini izdinish mesilisini otturgha chiqarghan idi. Netijide, 1933-yilining otturlirigha kelgende buning üchünmu bir chare tépilidu. Yeni, groziyiliklerning tesirini eng tüwen derijige chüshirishke bolidighan tarmaq teshkildin birni qurup chiqish pilani otturgha qoyulidu. Promété merkiziningmu testiqidin ötküzülgen bu tedbir, 1934-yilining bashlirida ishqa kirishtürülüshke bashlinip Türkistan, kapkaziye we Ukra’ina dostluq jemiyiti qurulidu. Merkizi Parizhda turidighan bu teshkilatning re’islikige ukra’inliq aléksandr shulgin, yardemchiligige Türkistanliq Mustapa Choqay oghli, katipliqigha Ezerbeyjanliq abbas elibeyli teyinlinidu. Bu komitit, Ukra’ina, Ezerbeyjan, shimaliy kapkaziye we Türkistan heriketlirining re’isliri pexri eza bolup qatnashturulghan 11 kishilik rehberlik guruppisidin teshkil tapidu. Uningdin bashqa, birsi Promété rehberliridin bolush sherti bilen merkezdin teyinlen’gen ikki ezamu bu teshkilge qatnishidu (Ezerbeyjan milliy komititidin ikki neper, shimaliy kapkaziyiliklerdin ikki neper, groziyiliklerdin ikki neper bolup jem’i 11 neper ezasi bar idi).

Bu dostluq guruppisi qurulghan künidin itiwaren «lxotél sawantés»

salonlirida Promété zhornili bashqurghuchilirining uyushturghinidek yighin we ilmiy doklat yighinlirini uyushturushqa bashlaydu. Milliy heriketlerning musteqilliq xatire künliri yaki özining yilliq xatire künliri bu jemiyet teweside xatirlinip turilatti.

Türkistan Üchün Küreshler 423

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1935-yili 20-may küni mutu’alite salonida uyushturulghan Polsha dahisi maréshal Pilsudskini eslesh yighini bu dostluq jemiyitining ene shu türdiki pa’aliyetlirining bir misali idi.

Bir hésapta kichik bir Promété teshkilati dep qarashqa bolidighan

bu dostluq jemiyitige Idil-Ural we Qirim milliy heriketlirining kirgüzülmesliki bek qiziq idi. Choqay oghlining «yash Türkistan» da élan qilghan bir parche maqalisidin melum bolishiche, Idil-Ural herikitining yitekchisi ayaz isaqi bilen Qirim milliy herikitining yitekchisi jappar séyit Exmet Qirim’er bu dostluq jemiyitige eza bolush üchün iltimas qilghan bolsimu, komitittiki bir qisim ezalar qoshulmasliqi sewebidin bu iltimaslar ésip qoyulghan. Bu ehwaldin isaq qattiq narazi bolidu, melum waqit ötkendin kéyin Idil-Ural herikitining bu yitekchisi «yéngi milliy yol» zhornilida bu dostluq jemiyitini Promété teshkilatigha qarshi qurulghan bir teshkilat dep höküm qilidu.

Sowét ittipaqining milletler jem’iyitige eza bolishi 1934-yili, Sowétler ittipaqi ishghaliyiti astidiki milletlerning xelq’ara

pa’aliyetlirige qattiq tesir körsitidighan bir ish otturgha chiqidu. 18-sintebir künisi Sowétler ittipaqi «jem’iyetiy aqwam» (xelqara milletler jem’iyiti − aptorning izahati) gha eza dölet qilip qobul qilinidu. Bu hadise, 1917-yiliqi bolshéwiklar inqilawidin béri xelq’ara sehnilerde qarshi turup kélin’gen Sowét tüzümini qanunluq dep tonighanliq hemde bu tüzümning menggülüklikini testiqlighanliq hésaplinatti. Bolupmu Sowét tüzümining waqitliq bir hadise ikenliki, bu sistémining pat yéqinda choqum yimirilip kétidighanliqigha bolghan ishench asasen yoqalghan hésaplinatti. Bu ishning téximu muhim yéri, bundin kéyin milliy heriket pa’aliyetlirining pa’aliyet sorunliri körinerlik aziyip kétishidin bisharet béretti. Derweqe, héchqandaq bir dölet pewqul’adde sewep körsetmey turup milletler jem’iyitige eza yene bir döletke qarshi qanat yaydurilidighan birer pa’aliyetke ashkare otturgha chiqip yardem qilalmaytti. Mundaq éytqanda, Sowét ittipaqining milletler jem’iyitige eza qilip qobul qilinishi bilen teng, musapirlar herikiti bilen ularning xadimliri bu jem’iyetke eza bolghan

Türkistan Üchün Küreshler 424

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bir döletning bir pütünlikige qarshi küresh qilidighan bölgünchilik heriket we bölkgünchi dahi haligha chüshüp qalghan hésaplinatti.

Yoqurida tilgha élin’ghan bu pirinsiplar, bolupmu Promété herikitini

uyushturup kéliwatqan milliy xadimlarghila qaritilghan hésaplanmaqta idi. Bu ishtin kéyin, Promété sahesi boyiche bashlitilghan bir qisim pa’aliyetler burunqidek aktip tesir körsitish rolini yoqatqan idi. Buninggha tipik misal qilip 1928-yili Parizhda qurulghan kapkaziye musteqilliq jemiyitini bir konfidratsiye herikitige aylandurush layihisini körsitip ötishimiz mumkin. 1933-yili boyiche Polshaliq profissor juliyan makowski asasini layihilep chiqqan bu pilan, 1934-yili 14-iyol künisi bruksélde élan qilin’ghan bir xulase dokladigha asasen kapkaziye konfidratsiyisi dégen nam bilen ishqa kirishtürülmekte idi (bu konfidratsiyini qurup chiqish hüjjitini Ezerbeyjan’gha wakaliten mehemmet imin resulzade bilen eli merdan topchibéshi, shimaliy kapkaziyige wakaliten m. Giréy sunch, l. Chulik, t. Chaqmaq, groziyige wakaliten bolsa noy jOrdaniya bilen akaki chenkeli qatarliq kishiler qol qoyushqan idi. − aptorning izahati). Siyasiy jehette Ezerbeyjan, Groziye we shimaliy kapkaziye qatarliq jaylarni öz ichige alghan bu konfidratsiye bir komissarliq teripidin bashqurulup, eza bolghan döletlerning esker chiqirishi bilen birla merkezge qaraydighan konfidratsiye armiyisi qurulishi pilanlan’ghan idi. Melum muddettin kéyin Ermeniye wakaletchilirimu bu layihige kirgüzülishi pilanlan’ghan idi. Bu organ 1935-yili teshkil qilin’ghan bir qétimliq yighinda kapkaziye musteqilliq komititi ornini yéngi qurulghan kapkaziye konfidratsiyisi shurasigha ötküzüp bergendek qilsimu, Sowét ittipaqining milletler jem’iyitige eza qilip qobul qilinishi bilen teng, bu lahiyining xelqaraliq yardemler bilen uning ishqa kirishtürülüsh imkaniyitini asasen yoq déyerlik haletke chüshürüp qoyghan idi (mehemmet imin resulzade, ikkinchi dunya urushi arpisida, yeni 1940-yili, ermen wekilliriningmu bu teshkilatqa kirgenlikini körsitip ötidu. − aptorning izahati).

Sowétlerge qarshi heriketning milliy xadimliri milletler jem’iyitining

qararlirigha qarita héchqandaq ish qolidin kelmeytti. Shundaqtimu qolidin kélidighan birdin-bir hönirini otturgha qoyiwélishti: jeniwediki milletler jem’iyitining merkizi orginigha bir parche naraziliq bildürüsh xétini tapshurushti. Bu xette Sowétler teripidin yolgha quyuliwatqan

Türkistan Üchün Küreshler 425

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bésimlar bilen zulumlar tonushturulghan bolup, Sowét tüzümining bir démokratiye düshmini ikenliki körsitip ötülgen idi. Bu xette yene Sowétler ittipaqining, qol astidiki qul qilin’ghan milletler namida söz qilish hoquqining yoqliqi alahide tekitlep körsitilgen. Bu naraziliq xéti, siler eza qilip qobul qilghan dölet ene shundaq bir dölettur dep tamamlinidu (1934-yil 18-sintebir küni, jemiyetning 15-asambil re’isi mösyö sandyérge tapshurulghan bu naraziliq xétige Ezerbeyjanliq Mir yaqup mehtiyéw, Ukra’inaliq a. Shulgin, Türkistanliq m. Choqay oghli qatarliqlar qol qoyghan idi. − aptorning izahati).

Maréshal Pilsudskining wapati Promété herikitining idiyiwiy asaschisi we eng chong siyasiy,

maliye yardemchisi maréshal Pilsudski 1935-yili 12-may künisi wapat bolidu. Pilsudski öMirining axirqi yillirida Yawrupada bash kötürüp chiqqan Natsitizmning Polshagha keltüridighan balayi-apetlerni aldin’ala mölcherleydu hemde buning üchün tégishlik tedbirlerni élish chaqiriqini chiqarghan idi. Gérmaniyide Natsitlar partiyisi hakimiyet üstige chiqqandin kéyin, hitlér wérsay shertnamilirini chörüp tashlap qUrallinish musabiqisini bashlighan waqtida Fransiyige Gérmaniye bilen ittipaqdashliq qurup chiqish heqqide bir teklip sunidu. Fransiye bu teklipni qobul qilmighandin kéyin, hitlér bilen 10 yilliq öz’ara tajawuz qilishmasliq kilishimini tüzüshke mejbur bolidu. Bu waqitta hitlér yene bir düshmininimu ésidin chiqarmighan bolup, bu düshmini Sowétler ittipaqi idi. Hitlér bu düshmini bilenmu bir kilishim tüzüshüp, Polsha bilen Sowétler ittipaqi ottursida öz’ara tajawuz qilishmasliq kélishimining mudditini 1945-yilghiche uzartiwalghan idi.

Musapir wekiller ümekliri bélwédér sariyida Pilsudskining miyitini

ziyaret qilishti. Kapkaziye musapirliri 1935-yili 14-may küni Warshawadiki bir qétimliq yighinida “kapkaziye ömiki namida maréshalning tawutigha milliy bayriqigha simowul qilin’ghan kümüsh renglik bir gülchembirek qoyulidu” dep békitishken idi. Maréshalning tawuti 17-may küni krakowgha élip méngilghanda teshkillen’gen depine murasimida Promété guruppilirining wekilliri özlirining milliy bayraqlirini kötürüshüp murasim sépigha qoshulghan idi. 20-may

Türkistan Üchün Küreshler 426

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

küni, kapkaziye, Türkistan we Ukra’ina dostluq jemiyitining teshebbusi bilen Parizhda keng kölemlik Pilsudskini eslesh murasimi ötküzilidu. Buningdin üch kün ötkendin kéyin shuninggha oxshash bir murasim Warshawadiki sherq inistitutining yighin zalliridimu ötküzüldi.

Bu waqitta Promété zhornilidimu Pilsudskigha munasiwetlik

nurghunlighan maqalilar élan qilinidu. Shuningdek yene Promété zhornilining 1935-yili may éyida chiqirilghan 102-sanimu pütünley Pilsudskige atilidu (Promété zhornilining Pilsudskigha atalghan sanida uning hayati we depin qilish murasimi tonushturulghandin kéyin, Groziye, Ezerbeyjan, shimaliy kapkaziye we Ukra’ina milliy heriketliri namida gwazawa, Mir yaqup, j. Chulik we a. Shulginlarning birerdin maqalisi bérilgen idi. − aptorning izahati). Türkistan milliy ittipaqining wakaletchisi Choqay oghlining Pilsudski üchün «yash Türkistan» zhornilida élan qilghan maqalisidiki töwende stata keltürülgen bir abzas, Sowétlerge qarshi barliq musapirlar herikitining héssiyati bilen közqarashlirini ipadilep bermekte idi:

Chunki u, ‹Pilsudski›, öz xelqining azatliqi üchün küresh qilghan

jengchiler arisidiki eng dangliq ülge bolupla qalmastin, Pilsudski, pütün dunya miqyasida rosiye jahan’girlikining boyunturiqi astidin qutulush üchün küresh qiliwatqan milletlerning tirishchanliqlirigha körsetken chongqur hörmitini qilche yushurmay ashkare ipadiliyeligen birdin-bir dölet rehbiri idi. Pilsudski, Sowét rosiyisi bilen shertname tüzgen waqtida Sowét rosiyisining chégrasi ichide qalghan tupraqlargha qarita hökümet yaki teshkilat namida heq telep dawasi qiliwatqan guruppilarni wetinige kirgüzmeslik heqqidiki maddisini shertname arginali ichige kirgüzülishige uchuq-ashkare qarshi chiqqan bir dölet bashliqidur.

1935-yilining yaz aylirida, Pilsudskining jesidini xatire sariyigha

köchürüsh yüzisidin yene bir qétimliq dölet murasimi ötküzülidu. Kapkaziye musapirlar sahesidikiler Polshaliqlarning ulugh dahisi maréshal Pilsudskigha bolghan hörmet bildürüsh burjini ötesh meqsitide barliq guruppilarningmu krakowgha bérishi lazim deydighan bir qarar maqullishidu. Ezerbeyjan, shimaliy kapkaziye we Groziye guruppilirining wekillirige wekil bolup ezertékin, baytughan we imnadze, kapkaziye konfidratsiyisi shurasi ‹qurultiyi› teripidin

Türkistan Üchün Küreshler 427

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

iwertilgen kapkaziye tupisini élip xatire sariyi qebrisi üchün yasalghan yerge tökishidu. Andin qebre sariyining xatirisige töwendiki jumlini yazidu:

Öz azatliqi yolida küresh qiliwatqan kapkaziye (Ezerbeyjan, gruziye

we shimaliy kapkaziye) ewlatliridin Léxistanning ulugh qurghuchisi hem re’isige …

Promété wakaletchilirining Pilsudskigha munasiwetlik yilini xatirlesh

yighiniliri Gérmaniye Polshani ishghal qiliwalghan yilighiche ötküzüp turuldi. Yene bir jehette, Pilsudskining wapatidin kéyin uning wezipisini tapshuriwalghan re’is ignati mossiski bilen tashqi ishlar ministiri polkownik bék, Polshaning Promété teshkilatigha bérip kelgen yardimini burunqidek dawamlashturidu.

Koministik intérnatsyunal qararliri we Yawrupa sotsyalizmidiki özgirishler

Sowétler ittipaqining milletler jemiyitige eza bolghanliqi üstidiki

munaziriler téxi toxtimighan bir ehwalda, yeni, 1935-yili komintérin (koministik intérnatsyunal − aptorning izahati) 7-nöwetlik qurultiyini chaqirip, komunistik intérnatsyunalning birinchi orundiki wezipisi qilip fashizimning meghlobiyitini qolgha keltürüshtur dep élan qilidu. Shundaq qilip, koministlar bundin kéyin motédil sotsyalistlar we libral sahesidiki küchler bilen birliship fashizmgha qarshi xelq seplirini teshkil qilishqa yol qoyghan idi. Bu özgirish Sowétler ittipaqining tashqi siyasitide tüpki bir özgirish yasighanliqining ipadisi idi.

Koministik intérnatsyunal qurulghan künlerdin béri motédil

sotsyalistlar komunizmgha qarshi unsurlar dep qobul qilip kélin’gen bolup, undaqlarni partiye teshkilatliridin taziliwétish telep qilinatti. Hetta komintérinning 1928-yili chaqirilghan 6-nöwetlik qurultiyida stalin otturgha chiqip téximu solchil bir yolni otturgha qoyup, motIdil sotsyalistlarni ishchilar sinipining birinchi nomurluq düshmini dep élan qilghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 428

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Komintérinning 7-nöwetlik qurultiyida qobul qilin’ghan qararlar boyiche Yawrupadiki komunisttik partiyiler sotsyalist partiyilerge qarita bir septe turup hemkarlishish pozitsiyiside bolidu. Hetta Gérmaniyide wéymar jumhuriyitini aghdurup tashlash herikiti jeryanida Natsitlar bilen öz’ara hemkarliship heriket qilishqan idi. Emma Natsitlar hökümetni ötküziwélipla kompartiyini tarqitiwétip, komunizmni birinchi nomurluq düshmen dep élan qilishqan idi.

Komintérinning 7-nöwetlik qurultiyi alghan qarar bilen birge, Sowét

tashqi siyasiti jehette yolgha qoyghan özgirishler derhal emeliyleshtürüshke bashlinidu. Fransiyide komunistlar partiyisi motIdil sotsyalistalar bilen hemkarliq ornitip xelq fronti hökümitining teshkilige qétilidu. Shundaq qilip, Yawrupadiki démokratik ellerde shu waqitqa kelgiche hemmining aldida turidighan komunizm düshmenligi bilen Sowétler ittipaqidin qorqush tuyghuliri ornigha fashizimgha qarshi turush qarashliri almashturulghan, komunizmchilar fashizmgha qarshi birliksepning eng muhim amili haligha aylan’ghan idi. Bu türdiki özgirishler asasi jehettin sotsyal démokratik xususiyetke ige bolghan Promété guruppisigha eza teshkilatlarning Yawrupadiki tutqan ornigha qattiq tesir körsitidu. Sowétler ittipaqining milletler jemiyitige eza bolghinidin kéyin Yawrupa ellirining resmi yardemliridin mehrum qalghan Promété teshkilati, komintérin qararliridin kéyin bolsa, motIdil sotsyalistchilar muhitidimu chetke qéqilishqa bashlan’ghan idi. Komintérin qararliri bilen Sowétler ittipaqining tashqi siyasitidiki özgirishler bilen teng, Prométéchiler Yawrupadiki eng muhim ittipaqdashliri bolup kéliwatqan sotsyal démokratik teshkilatlarning qollap quwetlishidinmu ayrilip qalidu.

Yüz bergen bu hadisilardin kéyin, Yawrupa elliridiki komunizmgha

qarshi heriketler chékidin ashqan ongchil unsurlarning qoligha qalghan weziyet barliqqa kelgen idi. Shundaq qilip, özining mewjut bolup turush sewebi bilen birdin-bir ortaq noqtisi Sowétler ittipaqigha hemde komunizmgha qarshi turush bolghan Prométéchiler teshkilatliri bilen Yawrupadiki radikal ongchi unsurlar ottursida her ikkila terep chin qelbidin taza xalap ketmeydighan bir septe turush weziyiti shekillinishke bashlaydu. Dégendek, u yillardiki Promété zhornalliri inchikilik bilen tehlil qilin’ghinida, zhornalgha bésilghan chüshendürüshlerde Fransiye ongchilirining zhornalliridin élin’ghan

Türkistan Üchün Küreshler 429

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

nurghunlighan statilarni uchratqili bolidu. Téximu muhim bolghini, Promété zhornilida Fransiye ongchilirigha wekillik qilidighan bir qisim maqalilar élan qilinishqa bashlan’ghan idi. Bu waqitta bir qisim musapirlarmu «zhé sys partowt» qa oxshash ongchilargha tewe zhornallarda maqale élan qilishqa bashlighanliqimu körülmekte idi.

Rosiyige qaram qilin’ghan Türkiy eller birliksépining qurulishi

Promété teshkilati terkiwide yiterlik derijide tesirge

érishelmeywatqanliqidin renjip yürgen tashqi Türkiy yitekchiliri, uzundin béri Türkiy qénidin bolghan teshkilatlarnila yighip bir front teshkil qilish mesilisi üstide tAlash-tartish qilip kelmekte idi. Bundaq bir sep teshkillesh panTürkisizm bohtanlirigha qélishi mumkinlikini, bundaq bir tenqitke qélish yene kélip Türkiye noqtisida qiyinchiliq peyda qilishi mumkinlikini oyliship, bir qisim yitekchiler desliwide bundaq bir teshkillinishtin özini chetke élish pozitsiyiside bolghan idi. Emma Sowétler ittipaqining «jemiyet’i aqwam» gha qobul qilinishidin kéyin Türkiyining Yawrupada bésiliwatqan musapirlar zhornallirini Türkiye tewesige kirishini chekliginige oxshash heriket qollan’ghanliqi, barliq Türkiy qénigha mensüp musapir teshkilatlirini ortaq menpe’et etirapigha birleshtürüshning bekla muhim bir ish ikenlikini tonutushqa bashlighan idi.

Wekiller, 1936-yili apiril éyida Parizhda yighiliship yighin achidu. Bu

yighin’gha Idil-Uralgha wakaleten ayaz isaqi, shimaliy kapkaziyige wakaliten mehemmet giray bilen Mir yaqup mextiyéw, Ezerbeyjan’gha wakaleten mehemmet imin resulzade bilen Mustapa wekili, Qirimgha wakaleten jappar siyit Exmet Qirim’er, Türkistan’gha wakaleten bolsa Choqay oghli qatnashqan idi.

17-aprilda bashlan’ghan bu yighin, ayrim-ayrim muzakire qilishlar

bilen birge 26-apirilghiche dawamlishidu. Yighin axirsida «rosiyige qaram qilin’ghan Türkiy eller birliksépi» namida ortaq bir teshkilat qurup chiqish qarari élinidu. Bu birliksepning re’islikige jappar séyit Exmet Qirim’er teyinlinidu. Bu kishiler öz waqtida yene Qirim bilen

Türkistan Üchün Küreshler 430

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistanighimu wekillik qilmaqta idi. Ezerbeyjan’gha mehemmet imin rosolzade, shimali kapkaziyige mehemmet giray we Idil-Uralgha bolsa ayaz isaqi wakaletlik qilidighan bolidu.

Yighin axirida 6 maddiliq bir ortaq qarar teyyarliship hemme birlikte

qol qoyishidu. Bu qarargha asasen, barliq guruppilar bir-birsining musteqilliqini étrap qiliship, bu jehette bir-birsige yardemlishidighanliqi körsitip ötülgen (1-madda); Birliksepke munasiwetlik mesililer muddet bilen chaqirilidighan yighinlirida muzakire qilinidighan bolghan. Birliksepning hemkarliqliri merkizi organdila emes, belki barliq tughunda teshkilatlarning asas qatlamlirighiche omumlashturilidu. Herqaysi teshkilatlarning epkarliri bashqa teshkilatlar bilen ularning qanat yayduridighan pa’aliyetliri heqqide öz’ara xewerlendürüp turilishi kérek. Shuning bilen birge, birliksep yene Promété teshkilatini kücheytish üchün tirishchanliq körsitidu (4-madda); Kapkaziye konfidratsiyisi muwapiq körülgen bolup, herqaysi guruptikiler bu organning xizmetlirini qollaydu (5-madda).

(resim orni) Rusiyege qaram qilin’ghan Türkiy eller birliksépi yighinigha

qatnashqan yitekchiler Aldinqi ret sol tereptin: Mir yaqup mextiyéw, jappar siyit Exmet

Qirim’er, ayaz isaqi, mehemmet imin rosulzade; Keynide öre turghanlar soldin: Mustapa Choqay oghli, mehemmet giray, Mustapa wekili.

Parizh, 1936. − Ehet Enjan arxiwidin Bu birliksepning teshkil qilinishi, Sowétler ittipaqi qurulghandin

buyan bu döletke we komunizm idiyisige qarshi küresh qilip kéliwatqan Türkiy érqidin bolghan teshkilatlarning tunji qétim bir étnik asasqa tayinip teshkilatlinish yoligha kirgenliki noqtisidin élip éytqanda heqiqetenmu muhim bir ish idi. Ular bu qilghanliridin Sowétler da’irisining topilang chiqirip dawrang qilishidighanliqigha qet’i ishinetti. Shuningdek yene bundaq bir teshkilatqa uyushush Yawrupa elliriningmu soghuq mu’amile qilishigha düch kélidighanliqi éniq idi. Shunga, bu yighin we uning qararliri mexpi saqlan’ghan, hetta Promété herkitining yitekchiliridinmu sir tutulghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 431

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

«Promété» zhornilini qaytidin tertipke sélish 1937-yilining kirishi bilen, Promété zhorniligha munasiwetlik

körülgen mesililer herqaysi ezalarni bekla aware qilip kéliwatqan bir ishqa aylan’ghan idi. Yoqurida tonushturulghinidek, rosiyige qaram qilin’ghan Türkiy eller birliksépining qurulush yighinida bu heqtiki mesililer otturgha qoyup ötülgen bolup, Promété zhornilini qaytidin tertipke sélish lazim deydighan ortaq xulasigha kélin’gen idi. Eslide, Türkistanliqlar bilen Promété zhornilining tehrirati ottursidiki zidiyetler bu zhornal neshri qilinishqa bashlighan deslepki yillardila bashlan’ghan déyishke bolatti.

1935-yiligha kelginide, Mustapa Choqay oghlini bu zhornalning

muqawisidiki Türkistan dégen sözni chiqirip tashlanglar dep telep qilghidek derijigimu keltürgen idi. Del bu ishta Mustapa Choqay oghlining tirishchanliqlirigha qoshulmighan t m b merkizimu bu ishqa arilashqan idi. T m b re’isi Osman ghoja oghli yazghan bir parche xétide Yawrupa wakaletchisi Mustapa Choqay oghlining bu pikiri qattiq tenqit qilin’ghan idi:

1935. 6. 24 küni yazghan xétingizni tapshurup aldim. Emma sizdin

zadila kütmigen bir sözni qilghanliqingizni yézipsiz: “tünügün Prométége xet yézip, mejmu’ening muqawisidiki Türkistan dégen sözni élip tashlanglar dep telep qildim” depsiz. Bu ishingizgha qarita sebdashlirimiz heqliq rewishte “bir wakaletchimizning wezipisi pewqul’adde bir ishlarda qandaqlarchisigha merkezdin birer boyruq yaki yolyoruq almay turup bundaq bir qarar élishqa yol qoyalishi mumkin” déyiship ketti.

Texminen ikki yildek waqittin béri siz Prométége birmu maqale

yézip baqmidingiz. Bu heqte siz körsetken bahanilargha asaslinip bizmu gep qilmay jim yüriwergen iduq. Hetta bezi saqlan’ghan mesililerde siz terep bolup sizni qoghdap kelgen iduq. Bizgimu melum bolmaqtiki, bu otturluqta choqum bir gunahkar terepning barliqi éniq. Emma gunahkar terep hergizmu mejmu’e bolalmaydu. Bu ishtiki xataliq sadir qiliwatqan kishi u zhornalda xizmet qilidighan birer kishila bolishi mumkin (gwazawani démekchi. − aptorning izahati). Shunisi ayanki, pitning achchiqida chapanni otqa tashlighili bolmaydu ‹bu

Türkistan Üchün Küreshler 432

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yerde esli arginalda: bürgining achchiqida yotqanni yaqqili bolmas, dep élin’ghan. −t›. Bundaq asanla boldi qilish toghra emes. Kéreklik yerlerge mezkür mejmu’ening muqawisidiki Türkistan sözini chiqirip tashlimasliqi heqqide xewer bérildi. Sizmu hazirche bu heqte bir nime démey jim bolung. Bu ishni chongaytip ching turiwélish toghra emes.

Bu zhornal tehrirati heqqide qiyin ehwalda turiwatqanlardin

yalghuz Türkistan guruppisidikilarla emes idi. Yalghuz goroziyiliklerningla bu zhornalni bashqurush ishida bekla muhim orunda turiwélishidin qalghan Türkiy teshkilatlirimu qiyin künlerde qalghan idi. Shunga, Promété zhornili heqqidiki bu mesile rosiyige qaram qilin’ghan Türki eller birliksépi yighinidin kéyin t m b merkizige yollighan xette, Promété zhornilini qaytidin tertipke salghandin kéyin andin neshri qilinishi heqqide Warshawagha bésim qilish tekitlep körsitilgen idi. Emma Promété zhornili tehriratining qayta retke sélinish ishi buningdin narazi boliwatqan Türkiy teshkilatlirining tirishchanliqidin emes, belki 1937-yili fiwralda bu zhornalda bésilghan bir maqale sewebidin özlikidin yüz béridu.

Promété zhornilining 133-sanida élan qilin’ghan bir maqalida

Türkiye bilen Groziye ottursidiki chégralarni békitken qars shertnamisi bilen bu shertnamigha asasen qayta sizilghan Türkiye-Groziye chégrasi munazire qilin’ghan bolup, Türkiye chégraliri ichide qalghan ardaxan bilen uning etirapidiki bezi jaylarning groziyige tewe yerler ikenliki otturgha qoyulghan idi. Promété tewesidiki Türkiy guruppisidikiler bu maqaligha qattiq naraziliq bildürüshidu. «yash Türkistan» zhornili bu mesilige alahide sezgür pozitsiye tutqan bolup, t m b ning Promété zhornili bilen bolghan munasiwetlirini ret qilish derijisige bérip yetken idi:

Prométéning 133- (ayliq) sanida Türkiye bilen kapkaziye chégraliri

heqqide élan qilin’ghan bir qarar sewebidin, Türkistanliq kitabxanlirimiz teripidin “muqawisida Türkistan ismi yézilghan Promété mejmu’esi üchün t m b (Türkistan milliy birliki, yeni Türkistan milliy ittipaqini démekchi) yaki bolmisa bir qisim Türkistanliqlar buninggha mes’ol bolalamdu?” digendek su’allarni bérishmekte. Biz buninggha töwendikiche jawab bérimiz:

Türkistan Üchün Küreshler 433

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Promété mejmu’esi üchün meyli t m b bolsun, yaki herqandaq bir Türkistanliq mes’oliyetni hergizmu üstige almaydu. Eslide kapkaziyiliklerning neshr epkari bolghan Promété mejmu’esige Türkistanliqlar 1934-yili yaniwar éyidin buyan qoshulmay kelgen idi.

Ras dégendek, Promété zhornilida Türkistan wakaletchiliri teripidin

yézilghan eng axirqi maqale, Sherqiy Türkistandiki weqelerge munasiwetlik yézilghan bir parche maqale bilen axirlashqan idi. Jan’ay texellusi bilen élan qilin’ghan bu maqalidin kéyin ta 133-san’gha kelgiche Türkistan milliy ittipaqi namida birmu maqale yoq idi. Maréshal Pilsudski üchün chiqirilghan 102- we Ezerbeyjanning sabiq qurultay mudiri eli merdan topchibéshi üchün chiqirilghan nékrologiye sani (96-sani) dimu t m b namida yézilghan birermu maqale yoq idi. Shuningdek yene Promété zhornilining axirqi qismida élan qilinip, shu ayning weqeliri tonushturulghan «kronichyu» bölümide 1932-yilidin bashlap Türkistan üchün orun bérilmigenlikimu diqqet qilishqa tigishlik bir hadise idi.

Groziyining Türkiyidin zémin telep qilishqa munasiwetlik chiqqan

maqale Warshawadiki Promété tewesidikiler arisidimu partilash xaraktirliq tesir yaratqan idi. Prométédek Sowétke qarshi bir epkarda Sowétler ittipaqigha tewe bir döletning menpe’etini qollaydighan bir maqalining élan qilinishi heqiqetenmu nomus qilghidek bir ish bolghan idi.

Shuningdek yene, Promété teshkilati Polsha teripidin qollap

quwetlinip kélin’genliki hemmige melum bir ish bolghachqa, bu teshkilatning organ epkari bolghan bir zhornalda Türkiye chégralirini munazirige qoyush ishi Türkiye bilen Polshani öz’ara zidiyetke sélip qoyush hésaplinatti. Bundaq bir ish Polsha hökümiti eng kéyin otturgha qoyushi mumkin bolidighan ishlarning birila bolalishi mumkin idi.

Bu jeryanda, Türkistan, Ezerbeyjan we shimaliy kapkaziye

teshkilatliri Promété merkizige xet yézip zhornal tehrirati bilen gwazawagha naraziliq bildürishidu; Shuningdek yene, eger rehberlik ornida özgirish qilinmaydiken Promété herkiti bilen bolghan munasiwetlerni qaytidin közdin küchirishke mejbur ikenlikini uqturidu.

Türkistan Üchün Küreshler 434

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Yüz bergen bu hadisiler sewebidin Promété zhornilining neshri qilinishi waqitliq toxtitilip, bu zhornal neshri qiliniwatqan kündin buyanqi zhornal tehrirlikini üstige élip kéliwatqan grozin gwazawa wezipisidn qaldurilidu.

Uningdin kéyin, yeni 1938-yili dikabirdin bashlap Ukra’inaning sabiq

tashqi ishlar ministiri bolghan witali shulgin tehrirlikide «la réwu dé Promété» nami bilen bu zhornal qaytidin neshri qilinishqa bashlinidu. Bu chaghda zhornal tehrirati qaytidin retke sélin’ghan bolup, grozinlarni asas qilghan zhornal rehberlik guruppisi özgertilidu. T m b yéngidin chiqqan zhornal bilen uning tehrirat guruppisining qayta teshkillinishidin razi bolushqan idi. Bu yéngi zhornalning neshri qilin’ghanliqini «yash Türkistan» da tüwendikiche uqturup ötidu:

Rosiye asaritidin azat bolush üchün milliy mujadile bériwatqan

roslardin bashqa millet xelqlirining milliy dawasi bilen milliy hoquqlirini qoghdash, bu jehettiki teshwiqatlar bilen shoghullinishni meqset qilip neshri qilinishqa bashlighan bu fransuzche mejmu’ening sirtqi körünishi bilen uning mezmunliri her türdiki kitabxanlarni razi qilalighidek süpetke ige. … mejmu’ede Türkistan, Ezerbeyjan we Ukra’inagha munasiwetlik melumatlar asi orunni igellimekte. … «la réwu dé Promété» qosh ayliq zhornal bolup neshri qilinidu.

Bu yéngi zhornalda heqiqetenmu Türkistan bilen Ezerbeyjanning

orni kücheytilgenliki melum bolmaqta idi. Zhornalning birinchi sanIdila Türkistan’gha munasiwetlik üch parche maqale we ikki parche xewer bérilgen idi. Zhornalning uningdin kéyinki sanliridimu Türkistan’gha munasiwetlik maqalilarning élan qilinip turushi t m b bilen bu yéngi zhornal ottursidiki munasiwetlerning xoshallinarliq derijide dawam qilghanliqini ipadilimekte idi. Eslide, tahir shakirning «yash Türkistan» zhornilida élan qilghinidek, Promété fronti heqiqetenmu bir mejburiyetning mehsuli idi. Prométéni teshkil qilghan teshkilatlar öz aldigha Sowétler ittipaqigha qarshi küreshni qanat yaydurup kételigidek küchke ige emes idi. Shu seweptin bu front eslide shara’itning teqqezzasidin bashqa bir ish emes idi.

Türkistan Üchün Küreshler 435

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

T m b diki özgirishler 1938-yilining bashlirida Sherqiy Türkistandin Türkiyige qaytip

kelgen doktor mejdidin delil qaytidin t m b bash sékritarliq wezipisini üstige alghan bolup, bu teshkilatni qaytidin janlandurush üchün heriketke atlan’ghan idi. Kéyinki yillarda otturgha chiqqan paydisiz weziyet tüpeylidin t m b teshkilati zor derijide aji*zlap ketken idi. Teshkilat ichki qisimda ikki gurohqa bölünüp ketken, bu gurohlar ottursidiki közqarash oxshimasliqi intayin éghir derijide ixtilaplarni peyda qilmaqta idi. Teshkilat re’isi Osman ghoja oghli bilen Türkistan Türk yashlar ittipaqining re’isi bolghan Exmetjan okay (Ibrahim) ikkisi birinchi gurohtikilerge yitekchilik qilmaqta idi. T m b merkizi komitit ezalirining köp qismining himayisige érishken ikkinchi gurohning béshida bolsa Yawrupa wakaletchisi Mustapa Choqay oghli bilen t m b bash sékritari mejididin delil ikkisi turatti.

Bu xil ixtilaplar t m b pa’aliyetliri bilen ularning bashqa organlar

bilen bolghan resmiy munasiwetlirigimu tesir körsetmekte idi. Osman ghoja oghli t m b ning xewiri bolmay turup we testiqini almay turup öz aldigha pa’aliyet qiliwatidu deydighan qarashlar, qalghan ezalarni yéngidin rehberlik guruppisi teshkillesh xiyaligha keltürgen idi. Bu ehwallar öz’ara yézishqan xet-cheklerde töwendikiche ekis etmekte idi:

Men bundin ikki yildek awal uzaqbaylar bilen (yaponlar közde

tutulmaqta. − aptorning izahati) körüshüp ene shu mesile heqqide sözlishiwatqan idim. Kaboldiki kishiler bilenmu munasiwet qurushqa kirishken idim. Emma del shu peytte aldimgha re’is bilen Sultanbay mesilisi chiqip kelgen idi. Birsining t m b re’isi bolishi, yene birsining Sherqiy Türkistan wakaletchi dégen namlarda otturgha chiqishi ishni bashqa tereplerge buriwetken idi. Méning heqqimde digen gepliri (buni uzaqbaylardin anglidim) sewebidin esli démekchi bolghinimni qoyup turushqa mejbur bolghan idim. …

Sherqiy Türkistan öz küchige tayinip ghelibe qazinalmaydighanliqi

éniq. Buning üchün choqum tashqi yardem bolishi kérek. Muhidi ependi (Sherqiy Türkistan musteqilliq kürishning yitekchiliridin général

Türkistan Üchün Küreshler 436

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mehmut muhidi. − aptorning izahati) bilen bu heqte sözliship baqsaq démekchimen. … emma méni Türkiye tewesige kirishimge ruxset qilmaydighanliqi üchün, Türkiyidin bashqa bir yerde körishishimizge toghra kelmekte. …

Re’is qarar qilmastinla qaytip ketkechke, dostlirimiz shunche

muhim bir ishni Némishke bizge uxturmidinglar déyishti. Men ulargha bundaq bir qarar élin’ghan ish yoq digen bolsam, ular t m b ning ichki qismida ixtilap bar iken dep bu teshkilimizge anche bek ehmiyet bérip ketmesliki mumkin idi. Eger bundaq bir qarar élin’ghan désem, uningdin xewirim bolmidi déyishi mumkin. (Mustapa Choqay oghlining mejididin delilge qaritip yazghan xéti. 1938. 5. 13. − aptorning izahati)

Qurultay chaqirish mesilisi aldimizda turmaqta. Sizni Istanbuldin

qatnishidighanlar bilen körüshüp baqsingiz démekchimen. … qatnashmaydighanlar bolsa, özige wakaletchi qilip birsini iwertishsun. … méningche bolghanda Sherqiy Türkistanliqlardinmu 2-3 kishini bu qurultaygha qatnashturulghan bolsa yaxshi bolatti dep qaraymen. Shundaq bolghanda Sherqiy Türkistan mesilisige munasiwetlik birer heriket qilish meydanini otturgha qoyalishimiz mumkin. Bu kishiler üchün mehmut muhiti bilen uning yéqini bolghan xoten eMiri qataridiki déplomatiyige yéqin kishilerdin bolghini muwapiqIraq dep qaraymen (Mustapa Choqay oghlining mejdidin delilge iwertken xéti, 1938. 7. 4. − aptorning izahati).

Men Warshawada biz bilen birge Sherqiy Türkistanliq yitekchiler

qatnishidighan bir qurultay chaqirish qarishini otturgha qoymaqtimen. … eger bu pikirim qobul qilinsa (bu yaz axirlirida yaki kiler yili etiyazlarda chaqirilidighan bolsa) sizge xewer qilimen (Mustapa Choqay oghlining mejididin delilge yazghan xéti, 1938. 10. 27. − aptorning izahati).

Muhajir yitekchilirining Türkiyidin chiqirilishi 1938-yilining otturlirigha kelgende, Türkiye hökümiti Türkiyide

turiwatqan sirtqi Türkiy yitekchilirige tutqan siyasitini qaytidin

Türkistan Üchün Küreshler 437

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chingitishqa kirishken idi. Desliwide, bu yitekchilerdin siyasiy pa’aliyetlerge qet’i qiziqmaymen deydighan bir parche wedename yézip bérishini telep qilishqan idi. Ezerbeyjan milliy herikitining yitekchisi bolghan mehemmet imin rosulzade, Mirza bala we kapkaziyilik yitekchi se’it shamillar Türkiyidin xéli burunla chiqip kétishken bolup, Polshagha bérip pa’aliyetlirini dawamlashturmaqta idi. Türkiyide turiwatqan sirtqi Türki yitekchilirige qarita yürgüzülgen bésimlar pütün yaz ayliri boyiche kündin-kün’ge küchiyip dawam qilmaqta idi. Axiri, sintebir aylirida Türkiye jumhuriyiti qurulghinidin buyan körülüp baqmighan musapir guruppilirigha munasiwetlik eng qattiq siyasetni yolgha quyushqa kirishidu: Türkiye hökümiti bir qisim musapir yitekchilirini Türkiye wetendashliqidin chiqirip chégridin qoghlap chiqirish qararini alidu. 1938-yilining 24-sintebir künisidiki hökümetning «mexsus gézit» de (Türkiye hökümitining qanun-qarar we bashqa belgilimilirini élan qilidighan broshur sheklidiki hökümetning mexsus géziti. − t) hökümetning töwendikiche qarari élan qilinidu:

Wetinimiz teweside bashqa bir dölet nami üchün, dostimiz bolghan

bir döletke qarshi teshwiqatlar bilen shoghullinish, inqilawiy teshkilat qurush, bashqa bir dölet üchün istixbarat pa’aliyiti bilen shoghullinish meqsitide wetinimizni bir baza qilip paydilanmaqchi boliwatqanliqi melum bolghan ömer oghli elixan kanteMir, mehmet oghli xelil gün’gören ‹künkörgen›, shimendifer ‹poyiz› ishlirida gurup bashliqi bolghan Mir’eli, abbas oghli seper quli, Mir’eli talip oghli mehemmet tughay, Türkistan sabiq re’is jumhuri Osman ghoja oghli, kazim oghli abbas we Osman kupalar Türkiye wetendashliqidin chiqirildi; Dahiliye ‹ichki ishlar› wekillikining 1938.9.5. Künki we 7746-nomurluq tekliwige asasen 1312-nomurluq qanunning 11-maddisigha bina’en ijra wekilliri hey’iti teripidin 1938.9.6. Küni testiqlan’ghan (tömür ghoja oghli teripidin élan qilin’ghan «yéngiliq heriketliri we inqilap jeryanida Osman ghoja» mawzuluq maqalisida Osman ghoja oghlining Türkiyidin chiqirip tashlan’ghanliqigha munasiwetlik töwendikiche mulahize qilin’ghan: Osman ghojining Türkiyidin chiqiriwétilishi heqqidiki Moskwaning bésimlirigha Türkiye jumhurre’isi Mustapa Kamal AtaTürk iren qilip ketmes idi. Emma AtaTürkning wapatidin kéyin, yéngi jumhurre’isi Ismet in’önü dewride Moskwaning siyasi bésimliri aqiwitide Osman ghojidin Türkiyidin chiqip kétishi telep

Türkistan Üchün Küreshler 438

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilindi. Osman ghoja 1939-yilining bashlirida awal Polshagha bériwalidu. Andin Iran’gha kétidu. «Türkistanda yéngiliq heriketliri we inqilaplar, 1900-1924» 29-bet.

Meyli resmi hüjjetlerge yaki t m b yitekchiliri ottursidiki yézishqan

xet-cheklerge asaslanmayli, tömür ghoja oghlining bu heqte qilghan bu türdiki mulahizisining toghra bolmighanliqi melum bolidu. Chunki Osman ghoja oghli bilen bir qatarda nurghunlighan musapir yitekchiler Türkiye wetendashliqidin chiqirilishqa munasiwetlik qarar, AtaTürk dewride ichki ishlar wekili shükri qayaning otturgha qoyghan tekliwige asasen jalal bayar hökümiti teripidin élin’ghan bir qarar idi. Qarar élin’ghan kün 1938-yili 6-sintebir küni idi. Osman ghoja oghli Bérlindin Mustapa Choqay oghligha iwertken Türkiyidin bashqa bir döletke chiqip kétishke mejbur bolghanliqi heqqide yazghan xétide 1938.9.21 dégen chisila yéziqliq idi. Bashqiche éytqanda, hökümet qarar qila-qilmayla yoqurida tilgha élin’ghan kishiler chégradin chiqiriwétilgen déyishke bolidu. Hökümet qararnamisi bu qarar élinishtin 18 kün kéyin, yeni 24-sintebir küni «resmi gézit» ta élan qilin’ghan démektur. Shöbihe yoqki, bu qarar élin’ghan künlerde AtaTürk késel bolup axirqi künlirini yashimaqta idi. Shunga bu peytlerde AtaTürkning bu türdiki hökümet qararliridin qanchilikidin xewiri barliqi heqqide birnime démek tes. Emma, bu qarar AtaTürk jumhurre’isi bolup turiwatqan dewrde élin’ghan qarar bolup, bu qararning élinishi bilen Ismet in’önüning qilche munasiwiti yoq. Osman ghoja oghlining Türkiye teWelikidin chiqirilish künlirimu 1939-yilning kirishlirida bolmastin, belki 1938-yili sintebir éyining otturlirigha toghra kélidu. − aptorning izahati)

Jalal bayar hökümiti bashqa bir dölet paydisigha pa’aliyet qilghan

dep qarilighan bu musapir yitekchilirini qolgha élish, sotqa bérish qataridiki heriketlerde bolmastin, ularni wetendashliqtin chiqirip chégridin chiqiriwétish bilen kupaye qilidu. Ministirlar mehkimisining alghan qararida ismi atalmighan emma shularning paydisi üchün pa’aliyetler bilen shoghullan’ghan déyilgendiki dölet, Polsha bilen uning ittipaqdishi bolup hésapliniwatqan En’giliye bolup, ziyinigha pa’aliyet qilindi déyilgendiki dölet bolsa Sowétler ittipaqi idi. Wetendashliqtin chiqirilghan kishilerning teshkilat qurush bilen shoghullandi dégini bolsa pütünley uydurma gep idi. Bu kishilerning

Türkistan Üchün Küreshler 439

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ottursidiki birdin bir alahIdilik, ularning hemmisila musapir Türkilerdin bolishi hemde özlirining milliy musteqilliq herikiti da’iriside siyasiy pa’aliyetler bilen shoghullinip kiliwatqanliqi idi. Ular herqandaq bir dölet paydisi üchün axbarat toplash pa’aliyiti bilen qet’i shoghullanmighan idi. Eger bundaq birer pa’aliyet bilen shoghullan’ghanliqi heqqide qilche bir pakit bolsa idi, bu kishilerni qolgha élip sotqa bérishke toghra kéletti. Emma buning ornigha ularni ministirlar qarari boyiche wetendashliqtin chiqirip chégradin qoghlap chiqirish yoli talliwélin’ghan. Hökümetning bu qilghinining özila ularning artqan gunahlirining héchqandaq ispatqa tayanmighanliqini, bu heqte qobul qilin’ghan qarar pütünley siyasiy gherezlik bir qarar ikenlikini körsitip béridu. Eger mehemmet imin rosulzade, Zeki Welidi Toghan, ayaz isaqi, jappar siyit Exmet Qirim’er, siyit shamil, Mirza bala qataridiki qalghan musapir yitekchiliri her türlük sewepler tüpeylidin xéli burunla Türkiyidin chiqip ketmigen bolsa idi, ularmu choqum bu tizimlikte bolishi mumkin, ularmu wetendashliqtin chiqirilghan, chégridin qoghlap chiqirilghan aqiwetke duchar bolghan bolatti.

Xulasilighinimizda, bu qararlar netijiside t m b re’isi Osman ghoja

oghlinimu öz ichige alghan musapir yitekchiler yene bir qétim Türkiyidin ayrilishqa mejbur bolghan idi. Bu jeryanda, Osman ghoja oghli bilen birge Afghanistan’gha bérip pa’aliyet qilghan Sultanbek bextiyarmu Türkiyidin qoghlap chiqirilip Erebistan’gha yolgha sélin’ghan idi. Bu ehwallardin kéyin, Bérlin’ge qarap yolgha chiqqan Osman ghoja oghli kona dosti we reqibi bolghan Choqay oghligha xet arqiliq mundaq deydu:

Méni Türkistan musteqilliq kürishining dolqunliri éqitip-éqitip axiri

Bérlin’gha ekilip tashlidi. Men eslide xéli waqittin béri “Yawrupa merkezlirini ziyaret qilghach siz bilen biwaste körüshüp uzun yildin béri arimizda saqlinip kéliwatqan xapichiliqlirimizgha xatime bergen bolsam” dep oylap yürettim. Mana bügün, bu urush dolqunliri méni bu arzuyimgha yetküzdi etimalim, mana sizgimu barghansiri yéqinlap kelmektimen. Xuda boyrighan bolsa pat arida körüshüsh ümidi bilen.

Choqay oghlining bergen jawabi sel tikenlikirek bolghini bilen,

yenila yariship qélish üchün qizghin pozitsiye bildürmekte idi:

Türkistan Üchün Küreshler 440

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sizning Bérlin’gha qarap mejbori sayahetke chiqqanliqingiz

toghriliq mejididin ependi manga xewer qilip xet yazghan iken. U yerge yétip barghanliqingiznimu manga tahir uqturghan idi. … turiwatqan dölet (Türkiyini közde tutmaqta. − aptordin) tin ayrilishingizgha sewep bolghan siyasiy sewepler tüpeylidin ikkimiz toluq alaqiliship kételmey qalghan iduq. … otturimizdiki joghrapiyilik ariliqning yIraqliqi sewebidin otturimizdiki zidiyetni téximu kücheytishni arzu qilip yüridighanlarmu az emes idi. … xudayim bu qétimqi sayahitingizdin yaxshi netijilerning qolgha kélishi üchün asanliq ata qilghay. Bügünkidek siyasiy muhit barliqqa kelgenliki üchün sizni ziyaret qilish üchün Bérlin’gha qarap atlinishim méning shereplik wezipem hésaplinidu. … sizge her qandaq bir yardem bérish üchün her da’im teyyarmen.

Teghdirning ajayip karamiti Zeki Welidi Toghannimu 1932-yili iyol

éyida chaqirilghan Türk tarix qurultiyida döletning u künlerdiki resmi tarix ilmiy qarishigha qarshi turdung dégen bahane bilen, darilfonun ‹Istanbul uniwérsititining burunqi shekli − t› diki wezipisidin ayrilip Türkiyidin chiqip kétishke mejburlan’ghan idi («siyasiy merkez − Türkiye» dégen babqa qaralsun. − aptorning izahati). Shundaq qilip, 1930-yillar axirlishiwatqan künlerde t m b ning bu dangliq tarixchisimu Osman ghoja oghliningkidek bir teghdirni bashtin kechürgen idi.

Yüz bergen bu hadisiler shuni körsetmektiki, bundin kéyin Türkiyini

merkez qilghan bir siyasiy pa’aliyetni qanat yaydurush imkaniyiti endi qalmighan idi. Shu seweptin , t m b merkizi komititi Istanbulda eng axirqi bir qétimliq yighinini échip, teshkilat merkizini imkaniyetning bariche qisqa waqit ichide Yawrupada muwapiq kélidighan birer merkezge köchürüp kétish qara qilinidu. T m b ning achqochluq adimi bolghan mejididin delil 1938-yilining dikabirida Bérlin’ge yétip baridu. Mejididin delil, shara’itlar yar berginiche Bérlinda turup qélishni pilanlimaqta idi. Shundaq qilip, Bérlin bundin kéyinki t m b ning yéngi merkizi qilip talliwélin’ghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 441

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1939-yilqi Bérlin qurultiyi we Choqay’oghli re’islik dewri Bu waqitlarda, Yawrupa qit’esi ikkinchi dunya urushigha qarap téz

sür’ette ilgirlimekte idi. Natsistlarning awustriyidin bashlighan, keynidinla Chéxslowakiyini bésiwélish bilen dawamlashqan ishghaliyet heriketliri Yawrupani qattiq sarasime sélip qoymaqta idi. Ene shundaq jiddi ehwal astida t m b rehberliri Bérlinda bir qurultay chaqirish üchün jiddi teyyarliq qilishqa kiriship kétidu. Bu qurultaygha shu waqitlarda Istanbulda turiwatqan Sherqiy Türkistanliq rehberlerdin biri bolghan général Mexmut muhidinimu teklip qilishqan idi. Warshawada turiwatqan Osman ghoja oghli bolsa merkizi komititning himayisidin pütünley mehrum bolup qalghanliqi üchün, herqandaq bir qurultay chaqirishning hajiti qalmighanliqini, eger qurultay chaqirishqa toghra kelginidimu bu ishni peqet öziningla qarar qilish hoquqigha ige ikenlikini sözlep yüretti. U yene Choqay oghli bilen mejdidin delilni Warshawagha kelsun dep telep qilip, t m b tughi astida birlikte pa’aliyet qilimiz, buningdin bashqa yol tutushinglargha yol qoymaymen dep, özidin bashqa kishiler teripidin teshkil qilinidighan pa’aliyetlerni toghra körmeydighanliqida ching turup kelmekte idi. Emma Choqay oghli bilen mejdidin delil ikkisi bu qurultayni échishta ching turush bilen bir waqitta, qurultayda Osman ghoja oghlini teshkildin chiqirip tashlashtimu ching turmaqta idi. Shuning üchün ghoja oghlining telep qilghinigha qarimay uning bilen körüshüsh üchün Warshawagha barmaydu. Eksiche qurultayni 1939-yili etiyazlarda chaqirish üchün deslepki teyyarliq ishlirini püttürüp bolup ghoja oghlini Bérlin’ge teklip qilishidu. Ghoja oghli bolsa, özi qatnashmaydighan bir qurultayning qanunluq hésaplanmaydighanliqini, Choqay-delil ikkisi uning ruxsitini almay turup bir qétimliq qurultay chaqirishqa urunup yürgenlikini, shu seweptin bundaq bir qurultaygha qatnashmaydighanliqini éytidu.

Re’is Osman ghoja oghli qatnashmighanliqigha qarimay, t m b ning

eng axirqi nöwetlik qurultiyi 1939-yili 24-mart künisi Bérlinde chaqirilidu. Zamanisining qiyin shara’iti tosalghuluq qilishi tüpeylidin, bu qurultaygha bekla az eza qatnishalighan bolup, Yawrupa sirtida turidighan ezalar wakaletchilirinila qatnashtUralaydu (1939-yilliq Bérlin qurultiyigha qatnishalighan ezalar tüwendikiler idi: Mustapa

Türkistan Üchün Küreshler 442

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Choqay oghli, tahir chaghatay, mejididin delil, sabir Türkistanliq we abduwahap oktay. Türkiye bilen Afghanistandiki ezalar wakaletchi iwertidu. − aptorning izahati). Birinchi qétimliq yighinda t m b ning omumi ehwali közdin köchürilgendin kéyin, teshkilatni qaytidin retlep chiqish, re’is saylimi ötküzüsh, Türkistan Türki yashlar ittipaqi, yéngi bayraq mesilisi we Sherqiy Türkistan mesilisi qataridiki mezmonlarni qurultay küntertiwige qoyush belgilinidu. 10-afrilghiche dawamlashqan qurultay jeryanida 5 qétimliq yighin échilghan bolup, bu jeryanda töwendikiche qararlar qobul qilinidu:

Türkiyidiki siyasi shara’it muwapiq kelmigenliki sewebidin, bundin

kéyin Istanbulni merkez qilish imkaniyiti qalmidi. Shundaq bolghachqa, ehwalgha qarap teshkilat merkizi ya Bérlinda ya bolmisa Parizhda tursun dep belgilinidu.

Sabiq re’isni, teshkilat tüzümlirige boy sunmaydighan ish-heriketler

bilen shoghullinip kelgenliki sewebidin t m b gha bekla köp ziyanlarni keltürdi dep tenqit qilip, uni merkizi komitittin chiqiriwétishni awazgha qoyup birdek maqullashti. Qurultay qararigha asasen, Osman ependim hoquq da’irisidin halqip teshkilat namida munasiwet baghlap, teshkilatimiz tonimaydighan kishilerni merkizi komitit ezasi dep tonushturup yürgen, siyasiy xaraktirliq sayahetlerge chiqqan hemde eng muhimi kapkaziye teshkilatliri bilen birlikte bashqa bir dölet paydisi üchün pa’aliyetler bilen shoghullan’ghan dep qarilinidu (Türkiye jumhuriyiti ministirlar kabinitining 1938. 9. 6 künidiki qararini közde tutmaqta. − aptorning izahati). Osman ependi bilen birge Türkiyidin qoghlap chiqirilghan bashqa kishler bu qarilinishqa naraziliq bildürgen bolsimu, Osman ependi bu qarilinishlargha héchqandaq ipade bildürmeydu. Shundaq qilip, t m b ning adettiki bir ezasi bolush süpitini saqlap qalalishi üchünmu Türkiye hökümitining qarilashlirigha jawap berginidin kéyin andin mumkin bolidighan halgha keltürülgen idi. Bu qararlardin kéyin, Osman ependining qilghan-etkenliridin t m b mes’ul emes dégen qarar qobul qilinidu.

Yene bir qétimliq yighinida, t m b teshkilat ezalirini qaytidin közdin köchürüp chiqish qarari qilinidu. Rehberlik guruppisi hemkarliq asasasida pa’aliyet qilishi kérek dégen pirinsipni békitiship, re’iske pewqul’adde ehwallardila alahide hoquq bérilidighanliqi belgilinidu. T m b re’islikige Mustapa Choqay oghli teyinlinidu.

Türkistan Üchün Küreshler 443

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sherqiy Türkistan mesilisi közdin köchürülgen yene bir qétimliq yighinda, her ikki Türkistan tewesi ortaq pa’aliyet qilishi kérek dégen belgilimini chiqiriship, Sherqiy we gherbiy Türkistan yitekchiliridin teshkil tapidighan bir omumiy Türkistan merkizi qurup chiqish qarari élinidu.

Istanbuldiki Türkistan Türkiy yashlar ittipaqining pa’aliyetlirini peqet

ilmiy we ijtima’iy xaraktiridiki pa’aliyetler bilenla cheklesh lazimliqi, siyasiy pa’aliyetlerge qet’iy ariliship qalmasliqi hemde t m b bilen bolghan munasiwitimu bir türlük himaye astida turush munasiwiti bilenla cheklinishi qobul qilinidu.

Qurultay yighinlirida, her türlük menbelerde tilgha élin’ghan

Mustapa Choqay oghlining bir mason ‹yehudiy› teshkilatigha eza bolghanliqi heqqidiki gep-sözler Mustapa Choqay oghlining shexsiyitigila emes, belki t m b ge qaritilghan bir türlük tetür teshwiqat dep békitilidu.

Qurultay, Türkistan milliy bayriqini bügünki shara’itqa asasen

qaytidin layihilinishi lazim dep qarar qilidu. Qobul qilin’ghan bayraq boyining teng yérimi tömürning bayriqida bolghan toq qizil renglik, qalghan yérimi Sherqiy Türkistan bayrighining uchuq hawarengde bolishi lazim dep belgilen’gen. Ottursida Türkistanning simowuli bolghan ay-yultuz qoyulghan.

1939-yilqi qurultayning eng axrqi qétimliq yighinida Mustapa

Choqay oghli, mejdidin delil we tahir chaghatay qatarliq üch kishilik bir waqitliq ijra’iye komititi saylinip, bu organ Sherqiy we gherbiy Türkistan yitekchiliri bilen munasiwet tiklep, eng qisqa waqit ichide bir qétimliq qurultay chaqirish heqqide qarar qobul qilinidu.

Bérlin qurultiyi bir tereptin t m b de tüpki özgirishlerni barliqqa

keltürgen bolsa, yene bir tereptin nurghunlighan mujmelliklerning peyda bolishighimu sewepchi bolidu. Osman ghojigha oxshaydighan tarixi bir shexsning chetke qiqilishi hemde merkezning Yawrupagha yötkilishi kéyinche Türkistanliqlar zich olturaqlashqan rayonlar bilen bolghan alaqilarning aziyip kétishige sewepchi bolidu. Sherqiy Türkistan mesililirinimu öz ichige alidighan bir qisim qararlarning

Türkistan Üchün Küreshler 444

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qobul qilin’ghanliqigha qarimay, Sherqiy Türkistanda küresh qiliwatqan yitekchiler bilen yiterlik derijide munasiwet tiklep kitelmigenlikimu melum. T m b ezaliri yéngidin qobul qilishqan bayraq arqiliq Sherqiy we gherbi Türkistanni birleshtüridighan bir ortaq simowul barliqqa keltürüshni oylighan idi. Emma, t m b 1939-yilqi qurultiyidin kéyin xelq ammisidin barghansiri ayrilip qalidighan, kündin kün’ge kichiklep ketken bir cheklik kadirlar teshkilati haligha özgirishke bashlaydu.

Gérmaniye-Yaponiye sépi saheside Sowét musapirliri we Promété

Birinchi dunya urushidin bashlan’ghan yillar belki Gérmaniye üchün

tarixtiki eng dawalghushluq ötken yillar hésaplansa kérek, bu jeryanda otturgha chiqqan iqtisadiy we siyasiy bohranlar 1933-yillirida Natsitlar partiyisini (n s d a p − milliy sotsyalizim Gérmaniye ishchilar partiyisi − aptorning izahati) hakimiyet üstige chiqarghan idi. Bu türdiki bir weziyet Sowétke qarshi küreshlirini Bérlinda qanat yaydurup kéliwatqan musapirlar herikiti üchün intayin muhim ehmiyetke ige. Burunqi baplarda bayan qilin’ghinidek, Türkistanliqlarning «yash Türkistan» mejmu’esi, Idil-Ural Türklirining «yéngi milli yol» zhornili, Ezerbeyjanliqlarning «qurtulush» ‹azatliq› zhornili hemde heyder bammat guruppisining «ka*wkaz» zhornili qatarliq zhornallar Bérlinde neshri qilinmaqta idi. Natsitlar hakimiyet béshigha chiqqan waqitlarda, Sowétke qarshi xaraktirdiki bu neshri epkarliri bilen musapir guruppilirigha qarita nisbeten biterep pozitsiye tutup, ularning neshriyat pirinsiplirigha qarita herqandaq bir tesir körsitish yaki bésim qilish herikiti bilen shoghullanmighan idi.

Natsitlar hakimiyet üstige chiqip uzun’gha qalmay, Sowétler

ittipaqigha munasiwatlik pa’aliyetler bilen shoghullinidighan organlarni tessis qilishqa kirishken idi. Desliwide, Bérlin uniwérsitétigha qaraydighan, 1887-yili qurulghan, sherq tilliri dersliri ötülidighan séminar für oriéntalisch sprachén namidiki mektepning ismini awsland-hoshkol dégen isimgha, yeni chet döletlerni ögünüsh ali mektiwi dégen mektepke özgertishidu. Bu mektepke qaraydighan

Türkistan Üchün Küreshler 445

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yene bir russland inistitut (rosiye tetqiqat inistituti − aptorning izahati) ni qurup chiqishidu. Bu inistitutqa Sowétler ittipaqi heqqide, shu seweplik bu ittipaq tewesidiki barliq milletlerge munasiwetlik ilmiy we siyasiy xaraktirdiki pa’aliyetler bilen shoghullinish wezipisi tapshurulghan idi. Bu inistitutning rehberlikige dangliq sherq ishlar alimi profissor fon mendé teyinlen’gen idi. Bu inistitutta, Sowétler ittipaqidiki omumiy we yerlik metbu’atlarning hemmisi kündilik küzitilip, milletler bilen munasiwetlik ijtima’iy, siyasiy we démografik melumatlar toplinip arxiplashturulup heptilik doklatlar teyyarlinip turilatti (Exmet tömür, 1936-yili bu inistitutta xizmet qiliwatqinida Sowétler ittipaqining Türki xelqler saheliridin kelgen «Bashqirdistan» ‹ufa›, «komunist» ‹Baku›, «Özbekistan» ‹Tashkent›, «sotsyalistik Tataristan» ‹Qazan› qataridiki gézit-zhornallar tetqiq qilinip heptilik doklatlarni teyyarlighanliqini sözlep bergen. −aptorning izahati).

Natsitlarning Sowétler ittipaqi we uning teWelikidiki milletlerge

munasiwetlik pa’aliyetler bilen shoghullinidighan yene bir muhim organ − Natsitlar partiyisige biwaste qaraydighan tashqi siyaset kabinti, yeni a p a (awssénpolitischis amt − aptorning izahati) idi. Rosénbérg bashquridighan bu bölümde Sowétler ittipaqidiki xelqler bilen munasiwetlik pa’aliyetler, rosénbérgning yéqin dosti léybbrandt mes’olliqida ishleytti.

U waqitlarda Gérmaniyidiki musapirlargha biwaste munasiwetlik

yene bir teshkilat − Gérmaniye bixeterlik teshkilati idi. Bu orun, girmaniyidiki musapir guruppilirini tézginlep turush, lazim bolghinida ulardin paydilinish üchün alaqilishish bölümliri tessis qilin’ghan idi.

Musapir nopusining köp bolghanliqi sewebidin urus, okra’in, grozin

we ermen musapirlirigha munasiwetlik ayrim ishxanilarmu tessis qilin’ghan bolup, shu döletlerdin kelgen bezi musapirlar bu ishxanilarda ishqa élin’ghan idi. Bulargha sélishturghanda, belkim sani bekla az bolghanliqidin bolsa kérek, Türkistanliqlar, tatarlar yaki bolmisa Ezerbeyjanlargha munasiwetlik héchbir ishxana tessis qilinmighan idi.

Bu ishxanilarning tesis qilinishi bilen birge, Sowétler ittipaqini

bilidighan, Sowét milletlirige munasiwetlik témilarda

Türkistan Üchün Küreshler 446

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mutexessisleshken hemde bu heqte til bilidighan kishilergimu éhtiyajliq bolmaqta idi. Bu telepni peqetla Gérmaniyide turiwatqan musapirlar arisidinla hel qilalishi mumkin idi. Shu seweptin Natsitlar partiyisige eza bolghan bezi grozin musapirlar intayin muhim orunlargha ishqa élin’ghan idi. Mesilen 1938-yili profissor fon mendéni n s d a p ning tashqi siyaset bölümige mes’ul qilip teyinligendin kéyin, uning ornigha grozin musapiri bolghan profissor mixa’il Exmeteli dégen kishi qoyulghan. Uning tuqqini sabiq Groziye jumhuriyitining Gérmaniyide turushluq elchisi lado Exmetelimu kapkaziye alaqilishish ishxanisigha mes’ol qilin’ghan idi. Yene bir grozin musapir bolghan alkisandir nikoradzé dégen kishi rosénbérgning a p a sidiki intayin muhim bir adimi bolghan idi.

Yoqurida tonushturulghan orunlar her türlük témilarda doklatlar

teyyarlash, terjime qildurush qataridiki ishlar üchün nurghun kesipi xadimgha éhtiyajliq idi. Bu meqsette siyasi alahIdiliki yoq nurghun musapir, bolupmu fon mendé, léybbrandt bilen munasiwetlik bolghan bu orunlarda xizmet qilmaqta idi. Türkistanda tughulup ösken Idil-Ural Türkliridin bolghan idris oqushining bir qismini Gérmaniyide tamamlighan bolup, birinchi dunya urushi jeryanida Bérlin etirapidiki urush esirliri üchün qurulghan wünstorf Musulmanlar lagirida dini we ijtima’iy ishlar mes’oli bolup xizmet qilghan iken. Sowétler ittipaqigha qaytip barghinidin kéyin, Buxara xelq jumhuriyiti teripidin Gérmaniyige iwertilgen oqughuchilargha mes’ol qilip qayta Bérlin’ge iwertilgendin kéyin qaytip ketmey Gérmaniyide qélip qalghan iken. Orta Asiya Türki shiwiliri, Türkiye Türkchisi bilen bir qatarda Némische, fransuzche we erep tillirinimu bilidiken. Shunga u, sherq xelqlirige munasiwetlik Némis organliri üchün éytqanda kam uchraydighan muhim adem hésaplinatti (idris, hitlérning «küresh yolum» dégen kitawini faris tilgha terjime qilghan. Urush yillirida m t b k üchün ishlesh arzusi bolghan bolsimu Weli Qéyumxan ruxset qilmighan. Urush axirlashqinida Gérmaniyidin qéchip chiqip se’udi Erebistan’gha bériwalghandin kéyin, u yerde padishahning xizmitide bolghan. Bir mezgil waqit ötkendin kéyin Gérmaniyige qaytip bérip, amérikiliqlar qurghan bolshéwizmgha qarshi mu’esselerde ishleydu. Ömürining kéyinki yillirini wén’giriyide ötküzüp, axiri shu yerde wapat bolidu. − aptorning izahati). Idil-Uralliq Türkiye grazhdani Exmet tömür bilen Türkistanliq Weli Qéyumxan’gha oxshash bir qisim kishilermu qaysi

Türkistan Üchün Küreshler 447

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bir orunlarda xizmet qilish bilen birge, fon mendé yaki léybbrandtqa oxshash mes’ol kishilerning teliwi buyiche öz kesipi sahelirige alaqidar ishlardin doklatlarni teyyarlap bérish ishliri bilenmu shoghullanmaqta idi (mühlén: léybbrandt bilen ötküzgen söhbitide, uning Weli Qéyumxan manga asasliqi Orta Asiyadiki Sowétlerning déhqanchiliq ishlirigha munasiwetlik doklatlarni teyyarlap béretti dep körsitidu. − aptorning izahati).

Natsitlar hakimiyet béshigha chiqqan yillardin bashlap Yawrupada

pa’aliyet qilip kelgen Sowét ittipaqigha qarshi musapirlarni siyasiy tereppazliqi we munasiwet qilish shekilliri boyiche mundaq ikki gurupqa ayrish mumkin: birinchi türdikiler yeni shöbhisiz eng küchlük orun’gha igiliri Promété guruppisigha tewe kishiler hésaplinatti. Bu guruppini teshkil qilghan musapirlar asasen alghanda lébral démokratchi yaki bolmisa sotsyal démokratchi kishiler ikenliki melum. Bu heriket Polshaning yardimi bilen teshkillinip élip bériliwatqanliqi seweplik, adette Fransiye-En’giliye sépigha yéqin kélidighan meydanini ipadileshmekte idi. Bolupmu Fransiye, qismenlikte En’giliye 1920-yilliri Sowétlerdin kelgen bu musapirlarning qurup chiqqan musapirdiki hökümetlirige yardem qilip kelmekte idi (groziyilik sotsyalistlar qurup chiqqan noyé jOrdaniya re’islikidiki musapir hökümiti 1930-yillarghiche Fransiye, En’giliye we bélgiyilikler teripidin resmi étrap qilin’ghan idi. − aptorning izahati). 1935-yilisi Sowétler ittipaqi jemiyet’i akwamgha qobul qilinishi bilen, bu guruplar qattiq zerbige uchrighan bolupla qalmay, siyasiy jehetlerdimu tüpki burulushlarning körülishinimu keltürüp chiqarghan idi.

Yene bir tereptin, Sowét musapirliri Yawrupada pa’aliyet qilishqa

kirishkinidin kéyin, Prométéni teshkil qilghan guruppilargha qarshi turudighan reqip guruppilarmu körülüshke bashlighan idi. Bular bir bolsa Sowét ittipaqi otturgha chiqishtin burunla öz wetenliride eslidinla bar reqiplerning bügünki uzantisi idi, yaki bolmisa Yawrupagha kelgendin kéyinki pa’aliyetler jeryanida otturgha chiqqan ixtilaplar sewebidin peyda bolghan reqipler hésaplinatti. Bundaq parchilinish kapkaziyilikler arisida bekla köp közge chéliqatti. Nyo jOrdaniyan gurohigha qarshi bir qisim grozinlar milletchi spridon kédya etirapigha yighilip guroh teshkil qilishqan idi. Yene bir reqip yitekchi bolsa, groziyining sabiq Bérlin elchisi lado Exmeteli gurohi idi.

Türkistan Üchün Küreshler 448

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bulargha oxshash yene Promété terkiwidiki shamil gurohigha qarshi turidighan shimaliy kapkaziyilikler sabiq shimali kapkaziyilik ministir heyder bammatning etirapigha yighilishqan idi. Musawatchilar arisidiki parchilinishmu reqip yitekchi qilip yene sabiq ministir bolghan xas mehemmetni talliwélishqan idi.

Promété teshkilati terkiwide bolghan guruppilarning siyasi ornigha

qarap, Gérmaniyide hakimiyet üstige chiqqan Natsit da’iriliri bular bilen héchbir munasiwet qurmayla qalmay, ularning reqiplirige yardem qilishtek bir siyasi yolni talliwélishqan idi. Emma heyder bammat bashchiliqidiki barliq reqiblerning pa’aliyetlirige yardemde bolidu. Eslidinla öz wetinidiki chaghlarda Sowétler ittipaqi jahan’girlikige qarshi jeng qilip yürüp Yawrupagha chiqiwalghan Prométéchi yitekchilermu, komunizmgha bekla oxshap kitiwatqan yene bir id’ologiye hésaplan’ghan fashizmgha, uninggha wakalatlik qiliwatqan Natsitlar bilen munasiwet tikleshke peqetla qiziqmighan idi. Hetta purset tapsila natsisizmni tenqitleshke teyyar idi.

Bammat, 1934-yilidin bashlap Gérmaniye, Italiye we Yaponiye

sépidin alghan yardemge tayinip «ka*wkaz» deydighan bir zhornal chiqirishqa bashlaydu. «ka*wkaz», pirinsip jehette Prométége, libralizmgha hemde démokratiyige qarshi idi. Kapkaziye guruppisidikilerning qarishi boyiche, dunyani anarxizm bilen qalaymaqanchiliqtin qutquzup chiqalaydighan birdin-bir tüzüm − milliy sotsyalizm yoli, yeni fashizm yoli deydighan qarashta idi. Uning Prométéchiler bilen bolghan birdin-bir ortaq noqtisi − Sowét ittipaqigha bolghan öchmenliki idi.

Natsit Gérmaniyisi bilen Prométéchiler guruppisi ottursidiki barliq

zidlishishlargha qarimay, Némislar bu guruptiki bezi ezalarni Gérmaniyide turup qélishigha, zhornal neshri qilish ishlirigha qarshi turmighan idi. Gérmaniye da’irilirining bundaq pozitsiyide bolishigha ularning Sowét düshmenliki sewep bolmaqta idi. Emma ulargha bundaq mu’amile qilish bek uzun dawam qilalmaydu. Gérmaniye-Sowét ittipaqi dostluq shertnamisining imzalinishi bilen bu türdiki munasiwetler pütünley astin-üstün bolup kétidu.

Türkistan Üchün Küreshler 449

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Yene bir jehettin Promété merkizi orginining Yawrupada pa’aliyet qilip kéliwatqan démokratiyige yéqin, emma fashizmge öch ipadiliri asyada özgergenliki, emma bu yerde bolsa Sowétler ittipaqigha düshmenlik qilish sépIdila turiwatqanliqi körülidu.

YIraq sherqning qudretlik küchi bolghan Yaponiye, 1905-yilqi ros-

yapon urushida ghelibe qilghandin kéyin saxalin arilining jenobini tartiwalghan bolup, shu arqiliq charrosiye bilen biwaste chégridash bolup qalghan idi. 1915-yili qUralliq tehdit sélip yürüp manjuriyide imtiyazliq orun’gha érishiwélip, rosiye bilen bolghan chégridashliqi téximu kéngeytilgen idi. Bolshéwiklar inqilawida yüz bergen ichki urush jeryanida, yaponlar char padishani himaye qilidighan aq urus générallirigha yan bésip, ularni esker we qUral-yaraq jehettin yölep turidu. Bu jeryanda bolshéwiklargha qarshi küresh qilip, kéyin Sowétler ittipaqidin qéchip chiqqan birmunche musapir manjuriyige kiriwalidu. Bulardin xéli köp kishi yaponiyige bériwalidu. Tokyoda Sowéttin qéchip chiqqan xéli köp Idil-Uralliq Türkiyler turatti. Ular, musapirlar etritidin birni qurup chiqishqan idi. Yaponiye da’irilirimu bu kishilerge bekla qizghin mu’amile qilip kelmekte idi.

1927-yili Warshawagha ötüp, Idil-Ural musteqilliq komititini

teshkillep chiqqan ayaz isaqi, 1933-yilining axirlirida tokyogha baridu. 1934-yilining fiwral éyida yaponiyide turiwatqan tatarlarning birinchi nöwetlik kichik qurultiyini chaqiridu. Bu jeryanda padishah xirosh*toning iniliridin shahzade chichibu bilen körüshüp, Idil-Ural mesilisini tonushturidu. Kéyin yene Yaponiye tézginlep turghan manjuriyige barghan isaqi, 1935-yilining fiwral éyida Yaponiye, Xitay, koriye we manjuriye qatarliq jaylarda yashaydighan 17 tatar jemiyitining wekiller ömigidikiler bilen yIraq sherq pütün tatarlar qurultiyini chaqiridu. Qurultaydin kéyin mukden ‹modEnjangni dése kérek? −t› shehiride milliy medeniyet merkizidin birni quridu. U yerde yene «milliy bayraq» namida heptilik gézitmu chiqirishqa bashlaydu. Yaponiye hökümiti ayaz isaqi ishqa ashurghan bu pa’aliyetlerge bashtin tartip qizghin mu’amile qilip yardem qilidu. Idil-Ural Türklirining yaponiyidiki yene bir pa’aliyiti bolsa, «Yaponiye muxbiri» dégen zhornal chiqirishi idi. Abdulhey qurbaneli isimliq Idil-Uralliq birsi teripidin erep herpliri bilen Türkiche chiqirilghan bu mejmu’e, 1931-yili

Türkistan Üchün Küreshler 450

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

afrildin bashlap neshri qilinishqa bashlighan bolup, neshri jeryanida Yaponiye hökümiti teripidin yardemge ériship turghan.

Yaponiye, 1931-yili manjuriye tewesidin Xitaygha hujum qilidu,

manjuriyidimu manjugo ‹manjuriye döliti − t› dégen bir qorchaq hökümet teshkil qilidu. Xelqaraliq bésimning küchiyip kétishi sewebidin 1933-yili milletler jemiyiti teshkilatidin chiqip kétidu. 1937-yiligha kelgende Xitayning xéli chong bir parchisini bésiwalghan idi. Bu jeryanda 30-yillarning béshidin tartip Sherqiy Türkistanda Xitay hakimiyitige qarshi qozghilanglar partilashqa bashlaydu. Türkistan milli ittipaq herikiti Sherqiy Türkistanning musteqilliqi üchün ortaq düshmini Xitaygha qarshi turushigha yardem telep qilish üchün yaponiyige ümid baghlashqa bashlaydu. Ötken bablarda tonushturulghinidek, Yaponiye hökümitige bir tonushturush dokladi (mémorandom) sunidu. Parizh bilen Kaboldiki Yaponiye bash elchiliri wastisi arqiliq biwaste alaqilishish yolliri axturilidu.

Epsuski, Mustapa Choqay oghlining Parizhda, ghoja oghli-bextiyar

ikkisining Kabolda körsetken tirishchanliqliri kütken netijini bermey, Yaponiye terep Sherqiy Türkistanda qozghimaqchi bolghan milliy musteqilliq kürishige biwaste yardem qilish ishigha bek qiziqip ketmeydu.

1937-yili yaponlar Promété teshkilati bilen biwaste resmi

munasiwet tikligen yilliri idi. Polshaning tashqi ishlar ministirlikining arxiplirida bu mesile heqqide mundaq baha bérilgen:

1937-yili, yaponlar en’eniwi éhtiyatkarliqini bir terepke chörüp

tashlap, tunji qétim, ‘heriket’ bilen munasiwet tikligen idi. Hazirgha kelgiche tatar (Idil-Ural) we Türkistan milliy heriketlirige bir qisim yardemlerni bergen bolishigha qarimay, kapkaziyilikler bilen héchqandaq munasiwet qilishmidi.

Yene shu Polsha hüjjetlirige asaslan’ghanda, yaponlar Promété

guruppisigha tewe ellerde qilishqa tigishlik pa’aliyetlerge yardem qilish tekliwide bolghandek qilsimu, Polshaliq mes’ol kishi ridz smigli bu teklipni ret qilghan. Emma xarbinda turushluq Polsha wakaletchisi stsnislaw pélége, Yaponiye da’irilirini renjitidighan ish qilmasliqini,

Türkistan Üchün Küreshler 451

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

munasiwetlerni mustehkemlesh üchün tirishchanliq körsitishi lazimliqi heqqide yolyoruq bergen. Uningdin kéyin, ikki dölet ottursida ötküzülgen söhbetler netijiside, tokyo bilen Warshawadiki elchixanilarda Promété herkitige mes’ul bolidighan we heriketlerni masliship heriketke atlandurushqa mes’ul herbi meslihetchilikler qurulishi qarar qilinidu. Polshaning hüjjetliridin qarighanda, yaponlar Sowét ittipaqini 5 jumhuriyetke parchilashqa da’ir bir lahiye tüzüp chiqqan. Bu pilan’gha asasen Ukra’ina jumhuriyiti, ulugh mongghuliye (ichki we tashqi mongghuliye, buryat rayoni we bayqalning sirtidiki rayonlar), yaqutistan, ulugh Türkistan (sherqi we gherbiy Türkistan, wolga tatar rayonlri) we sibiriye ittipaq jumhuriyetliri shekillinishi kérek idi. Xitayni toluq ishghal qilip bolghandin kéyin ishqa ashurush éhtimali bolghan bu pilandin qarighanda, yaponlar Sowétlerdin bölünüp chiqidighan milletler mesilisige qizghin mu’amile qilip kelgenlikini körsetmekte. Emma urushtin kéyin Yaponiye pilanini asta-asta özgertishke bashlap, Sowétler ittipaqini parchilashning ornigha sherqi jenobi Asiyagha kéngiyish yolini tallap alidu.

Polshaning ishghal qilinishi we Promété herikitining aqiwéti

1939-yilining 24-awghust künisi, Natsitlar bilen bolshéwiklar

ottursida bir shertname tüzülgenliki heqqidiki xewer dunyaning üstige chaqmaq chüshkendek pütün dunyani zil-zilige séliwitidu. Bu xewer, Polshaning yoqulush künlirining bashlan’ghanliqidin dérek bermekte idi. Chunki, Gérmaniye-Sowét ittipaqi öz’ara tajawuz qilishmasliq shertnamisining bir tarmiqi hésawida qol quyulghan mexpi kilishim boyiche Polsha, finlandiye we baltiq elliri Sowét ittipaqi bilen Gérmaniye ottursidiki tesirda’irilirige asasen bölüshiwélinidighan bolghan idi. Buning netijiside, Pilsudskining aldin qilin’ghan perizi yene bir qétim ispatlinip Polsha ikki küchlük xoshniliri teripidin qaytidin bölishiwélishning siyasi asasi tiklen’gen boldi. Gérmaniye-Sowét dostluq shertnamisining imzalinishi bilen teng, Gérmaniyide pa’aliyet qiliwatqan söwétlerge qarshi barliq heriket we metbu’at pa’aliyetliri chekliwétilidu. Shundaq qilip, 10 yildin buyan Bérlinda bésiliwatqan «yash Türkistan» zhornili eng axirqi 116-117-sanliq awghust nusxisi

Türkistan Üchün Küreshler 452

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bilen hayatini axirlashturidu. Bu cheklime Promété sahesidikiler üchünla chiqirilghan bir cheklime bolup qalmay, qurulghan künidin buyan Gérmaniyini terep tutush neshriyat pirinsipida ching turup kéliwatqan «ka*wkaz» qatarliq zhornallarmu bu cheklimidin öz nésiwisini alghan idi.

1939-yili sintebirning béshida Gérmaniye qoshunliri Polshagha

kiridu. Bu weqedin ikki kün kéyin En’giliye bilen Fransiye ikkisi Gérmaniyige qarshi urush élan qilidu. Shundaq qilip, ikkinchi dunya urushi resmi bashlan’ghan hésaplandi. Aridin uzun ötmey Sowét ittipaqimu Polshani ishghal qilish herikitige atlinidu. Promété herikitining yaratqan we bu heriketni qollap quwetlep kelgen Pilsudskining aldin perez qilghinidek, wetini Gérmaniye bilen rosiye teripidin yene bir qétim bésiwélinip bölüshiwélinidu. Natsitlar Gérmaniyisi, bésiwalghan bashqa jaylarda ijra qilghinidek Polshadimu Sowétler ittipaqigha qarshi xaraktirdiki her qandaq bir heriket yaki neshriyatchiliq pa’aliyetlerni cheklesh qararini ijra qilishqa kirishidu.

Yüz bergen bu tür xeterlik weziyet astida, Polsha hökümiti Promété

yitekchilirini qilche kéchiktürmey chetke chiqiriwétish qararini alidu. 6-sintebir küni bir yerge yighilghan Promété ezalirini mayor dombrowski hemraliqida brést litowsk terepke yolgha salidu. Ularning pilani rominiyige bériwélish idi. Yolgha chiqqan bu bir Türküm kishiler ichide Promété ittipaqi re’isi okra’inaliq profissor roman smal stottski, Ezerbeyjan milli merkez re’isi mehemmet imin rosulzade, ezalardin Mirza baba bilen eli ezertékin, Idil-Ural milli merkez rehbiri ayaz is’haqi, shimali kapkaziye herikitining yitekchiliridin se’it shamil bilen eza bilatti, Qirim milli merkez re’isi edige Qirimal bilen Groziye milli herikitidin imnayidszi qatarliq kishiler bar idi. Türkistan milli ittipaqining re’isi Osman ghoja oghli bolsa, uningdin ikki heptidek burun Iran’gha yolgha sélinighan idi.

Bu bir Türküm kishiler rominiye chégrisigha qarap yolgha

chiqqandin kéyin, smal stottski brést litowskidiki tuqqanlirining qéshigha bériwélish üchün toptin ayrilip yolda qélip qalidu. Qalghan kishiler nurghunlighan xeterlerni bashtin kechürüp axiri rominiyige bériwalidu. Mehemmet imin rosulzade buxarista qalidu. Ayaz is’haqi, se’it shamil, Mirza baba we edige Qirimal qatarliq kishiler Türkiye

Türkistan Üchün Küreshler 453

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

terepke qarap seper qilidu. Sherq inistitutining mudiri w. Bonzhkowski bolsa isira’ilgha kétiwalidu. Polshada qalghan smal stottskimu bir mezgil ötkendin kéyin a q sh gha kétiwalidu. Shundaq qilip, Promété herikitining barliq yoquri derijilik yitekchiliri Polshadin ayrilip bolidu. Ayaz is’haqi Polshadin ayrilishning shu peytidiki héssiyatlirini töwendikiche ipadiligen idi:

Siler bilen bizlerning erkinlikimiz üchün, shu’arimiz bilen

bayrighimiz etirapida wetinimizdin we qérindash ellerdin qoghlandi qilin’ghan biz Türki milletchilerni toplap bir yerge yighqan Léxistan, ot yalqun ichide yanmaqta, weyran bolmaqta, qanlar ichide bughulmaqta, köz yéshi ichide ingirimaqta we qan yighlimaqta. … biz Türki ellerning milletchiliri 10-12 yildek bu dostimiz bolghan dölette tikligen yéngi milliy mesh’ellirimiz, qurghan milli mujadile merkezlirimiz Léxistan bilen birge küyüp kül bolmaqta idi. Bizmu Léx eskerliridek, Léx awan’gartliridek ikkinchi qétim qurup chiqqan hayatliq we pa’aliyet merkezlirimizni tashlap, yene bir qétimliq muhajir musapirchiliqigha, qarangghululuq ichidiki namelum bir yerlerge qarap seper qilduq.

Polsha hökümet ezaliri wetini ishghal qilin’ghandin kéyin Parizhgha

bériwélip, wladyslaw skorski re’islikide bir sürgündiki hökümet qurup chiqidu. Gérmaniye qoshunliri Polsha ishghalidin kéyin Fransiyige hujum bashlighanda, bu hökümet 1940-yili iyonda En’giliyige bériwalidu. Polsha ghezinisi bilen arxp matériyallirimu bu hökümetning nazariti astida En’giliyige toshup kétilidu. Shundaq qilip, körünüshte bolsimu Promété merkizi London’gha köchürülgen hésaplandi (Idil-Uralliq eli éqish, 2002yilisi élan qilghan «isimde qalghanlar − eslimiler» isimliq kitawida ‹91-bet› ayaz is’haqi Warshawadin ayrilghandin kéyin Polsha hökümet xadimliri bilen birge rominiye arqiliq awal Parizhgha, u yerdin yene London’gha bériwalghanliqini, 1940-yili Türkiyige qaytip kelgenlikini bayan qilghan. Emma bu melumatlar ayaz is’haqining «Léxistandin ayrilish» mawzuluq maqalisida ‹emel mejmu’esi, 1984. 140-san› bayan qilghanlirigha oxshimay qalghan. Ayaz is’haqi bu maqalisida Polshadin ayrilghandin kéyin rominiye arqiliq Türkiyige kéliwalghanliqini bayan qilghan idi. Türkiyige kelgendin kéyin

Türkistan Üchün Küreshler 454

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

En’giliyige barghan-barmighanliqi heqqide héchqandaq melomat yoq. − aptorning izahati).

Yene bir tereptin, Prométéchiler Parizhda bésilghan «la réwu dé

Promété» zhornilida Polshaning ishghal qilin’ghanliqigha naraziliq bildürüsh arqiliq Fransiye bilen En’giliye teripide turghanliqini ipadileshken idi. Bu zhornalda maqala élan qilghan barliq musapir yitekchiliri bilen her qaysi öz wetendashlirini Gérmaniye-Sowétler ittipaqi hemkarliqigha qarshi ittipaqlishishqa chaqirghan idi (Némis-urus ittipaqigha qarshi birliksep tüzüsh heqqide chaqiriq chiqarghan yitekchiler munu kishiler idi: nöw jOrdaniya, Mustapa Choqay oghli, Mir yaqup mextiyéw we aléksandr shulgin. − aptorning izahati). Chet’eldiki Groziye hökümet re’isi nöw jOrdaniya, 1940-yili fiwralda sabiq Groziye parlamint ezalirigha qilghan bir nutqida Gérmaniyige bolghan hés-tuyghilirini mundaq otturgha qoyidu:

Milletlerning erkinlikini xalighanche yoq qiliwatqan bir Némis döliti,

groziyining erkinlikini qaytidin eslige keltürüsh ishighimu hergiz yardemchi bolalmaydu. Bizning teghdirimiz, meyli burun yaki bügün bolsun, bashqilarning erkinlikige hörmet qilishta ching tUralaydighan démokratik küchlergila baghliq.

Jordaniyanning bu sözi, Groziye dégen isimning ornigha

Sowétlerning asariti astida qalghan xalighan bir milletning ismini qoyup ishlitishke bolidighan, Sowét musapirlirigha ortaq héssiyatlar ipadilen’gen bir söz idi. Yoqurida ismi atalghan zhornalning eng axirqi sanida fashizim bilen komunizmning her ikkisinila bir türlük koléra wabasi dep tonushturup kélip, Yawrupaliqlarni her ikkila eqidige qarshi turushqa chaqirghan idi. 1940-yilining may éyida Fransiyiningmu ishghal qilinishi netijiside bu zhornalmu öz hayatini axirlashturidu (bu zhornal, 1940-yilining afril éyida eng axirqi sani 8-9 sanlirini chiqirip toxtaydu. − aptorning izahati).

Promété teshkilatining barliq yitekchiliri Polshadin ayrilghinidin

kéyin, Némis da’irili ajayip qiziq bir ish qilidu. Natsitlar partiyisining tashqi munasiwetler bölümiki Polshada ishghal qilin’ghan rayonlarning omumi waliliqigha teyinlen’gen franktin, Promété teshkilatini tarqitiwetmeslikini, uni siyasi jehette tertipke salghandin

Türkistan Üchün Küreshler 455

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kéyin birer jemiyet qatarida qoghdap qélishini telep qilidu. Digendek, Némis bixeterlik teshkilati bolghan s d ning 1939-yil 25-öktebirde chiqarghan bir uqturishida, bu teshkilatning yerlik shöbilirining pa’aliyetlirini dawamlashturushigha ruxset qilinidighanliqi uqturulghan.

Ularning bundaq qilishtiki meqsidi, éhtimal Gérmaniye ishghaliyetchiler hakimiyiti bilen Polsha ziyaliliri hemde Promété teshkilatining töwendiki xadimliri bilen bolghan munasiwetlerni saqlap qélip, bu teshkilatni Némis ghayiliri üchün xizmet qilidighan bir teshkilatqa aylandurushni oylighan bolishi mumkin.

Urush dewride Türkiyidikilernimu öz ichige alghan halda her qaysi

ellerge tarqilip ketken Promété herikitining bir qisim yitekchiliri londodiki Polsha hökümiti bilen bolghan munasiwetlirini dawamlashturidu. Mesilen mehemmet imin rosulzade Polshadin ayrilghinidin kéyin buxaris arqiliq Parizhgha bériwélip, u yerdiki sürgündiki hökümet xadimliri bilen birge Fransiye ishghal qilin’ghan künlergiche shu yerde turup pa’aliyet qilidu. Fransiye ishghal qilinishidin kéyin buxarisqa qaytip kélidu (rosulzade, ta urushning axirqi dewrlirigiche Türkiyining rominiyide turushluq bash elchisi hemdulla supi tengri’öwerning qéshida, yeni buxarista turidu. Urushning axirqi waqitlirida bolshéwik qoshunliri rominiyige yéqinlap kélishi bilen u yerdin Gérmaniyige ötüp, u yerde amérika ishghaliyetchi qoshunliridin panaliq tileydu. 1947-yilisi Türkiyige qaytip kélidu. − aptorning izahati).

Yawrupada yaki Türkiyide qélip qalghan musapir yitekchiliri

shunche qiyin shara’itlargha qarimay Londondiki sürgündiki hökümet bilen munasiwet qilip turghanliqi melum. Mesilen, Idil-Ural herikiti yitekchiliridin eli éqish, ayaz is’haqi bilen birlikte Polsha hökümiti bilen bolghan munasiwetlirini ta 1944-yillarghiche dawamlashturup kelgenlikini bayan qilmaqta. Yene bir terepte, Qirimliq yitekchi jappar séyid Exmet Qirimer Gérmaniyining Polshani ishghal qilishigha ochuq naraziliq bildürgenliki üchün, Türkiyidiki Gérmaniye bash elchisi fon papén uni skorski (chet’elde qurulghan Polsha hökümitining re’isi. − aptorning izahati) üchün jasusluq qilmaqta dep qarilaydu.

Türkistan Üchün Küreshler 456

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Polshaning ishghal qilinishidin kéyinki Türkistan milliy ittipaqi

Awghust éyida imzalan’ghan molotop-ribbéntrop shertnamisi

Prométéning barliq ezalirini chüchitiwetkinidek, Türkistan milliy ittipaqi xadimlirinimu qattiq chüchitiwetken idi. Chunki, shuningdin téxi yérim yil awalqi mart éyida chaqirilghan t m b qurultiyida teshkilat merkizini Bérlin’gha yötkesh heqqide qarar qobul qilin’ghan, mejdidin delilnimu öz ichige alghan bir munche yitekchiler Gérmaniyige bériwalghan idi. 1939-yilining axirlirigha kelgiche tarix chaqi téximu téz aylinishqa bashlap, Yawrupada yüz bergen bu jiddichilikler tüpeylidin, t m b qurultiyida qobul qilin’ghan qararlarning héchqaysisini ijra qilish imkaniyiti bolmaydighan bir siyasi weziyet shekillenmekte idi.

(resim orni) T m b chilar urush partilashning aldida Gérmaniyide. Bérlin, 1939.

− Ehet Enjan arxiwidin Choqay oghli, 1939-yilining otturlirIdila yawropadiki bu urush

aqiwitide qizil sheytanlar (uruslar közde tutulmaqta. − aptor) küchiyip kétidighandek qilidu, dégen perizini otturgha qoyghan idi. Endiki ish, t m b merkizini köchürüp barghidek bashqa bir dölet tépishqa toghra kelmekte idi. Shu seweptin, Choqay oghli shu yili iyon éyining otturlirida mejdidin delilge qaritip yazghan xétida munularni deydu:

Siyasi weziyet aldimizgha yene ‘köchüsh’ mesilisini tirep

quyidighanliqi heqqide tahir bilen oktay ikkisige éytqan idim. … bizni qobul qilidighan birer Yawrupa döliti tépilarmu? Nime bolsa bolsun, bu ish kündin-kün’ge muhim mesile bolup aldimizda turmaqta.

Awghustning otturlirida, Osman ghoja oghli baghdatqa qarap

yolgha chiqidighanliqini bildüridu. Choqay oghligha yazghan xétide, u yerlerde bezi heriketlerni pilanlawatqanliqini ima qilip körsitidu:

Bu kéche teyyare bilen ‹ayroplan bilen› baghdatqa qarap

uchmaqchi boliwatimen. … qonup ötidighan birinchi biket gritsiyining pire dégen yéri bolup, ikkinchi biket pelestinning sida dégen yéri. U

Türkistan Üchün Küreshler 457

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yerde Léxistan ‹Polsha› teyyarisidin En’giliye teyyarisigha almishidikenmiz. Shundaq qilip baghdatqa qarap uchidikenmiz. … baghdatqa barghinimda sizge xet yazarmen. …

Dostlirimdin anglighinimgha qarighanda Némislar sizge wiza

bérish ishida müshkülat chiqarghaniken. Fransuzlar wiza üchün mangimu qiyinchiliq tughdurdi. Shundaq qilip bizning Yawrupada uchrishishimizgha qIsmet bolmidi. Ümidwarmenki, pat yéqinda mubarek wetinimizde yaki bolmisa wetinimizning chégralirigha yéqinIraq birer yerde körüshüp qalarmiz.

Barghansiri küchiyip kétiwatqan Némis xewipi hemde Sowétlerning

Gérmaniye bilen yéqinliship kétiwatqanliqi, En’giliyilikler bilen Polshaliqlarni zich hemkarliship bir septe turush halitige keltürgen idi. Yéqinda partilash aldida turiwatqan dunya urushi mezgilide ottura sherq, Iran we Afghanistan qataridiki eller qudretlik dunya küchlirining tutushup qalidighan sehnisige aylinip qalidighandek körünetti. Shunga ular, Promété herikitining mensüplirini bu rayon’gha orunlashturush üchün heriket qilishmaqta idi. Ghoja oghlining Iran’gha yolgha sélinishimu shu meqset üchün idi.

Yawrupada otturgha chiqqan bu xil weziyet bilen bir qatarda, t m b

yitekchilirining ehwalimu kündin-kün’ge qiyinlashmaqta idi. Mustapa Choqay oghlining Türkiyige iwertken xetliride bu weziyet uchuq bayan qilinmaqta idi:

Gérmaniye chégra éghizlirini taqashqa kirishti. Ya bir xet, ya bir

amanet iwertelmes halgha chüshüp qaldim … tahir, mejdidin, batu we Exmetjanlar bilen bolghan alaqem üzülüp qaldi. … Osman ghoja oghli Warshawadin baghdatqa, u yerdin yene Iran’gha kétiptu. Bu heqte manga xet yazghan iken. … pat yéqinda wetende yaki weten’ge yéqin bir yerlerde körishermiz dep yéziptu. … ayaz ependining tokyodin yazghan xétini tapshurup aldim. Musa jarulla tokyogha bériwaptu. … zhornalni Parizhgha köchürüp bérishni oylishiwatimen. Emma Parizhda erep herpliri bilen zhornal basturghili bolidighan birer metbe yoq. … Türkiye biz üchün eng muwapiq jay bolghini bilen, ular bizning u yerde pa’aliyet qilishimizni chekliwetti. … Misirni oylap

Türkistan Üchün Küreshler 458

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

baqtim, emma u yer biz zadila bilmeydighan yat bir yer hésaplinidu. Dostlirim bilen sözliship baqtim. Téxiche birer jawapqa érishelmidim.

Yawrupada bundaq weziyet shekilliniwatqan bir mezgilde, t m b

ning sabiq re’isi Zeki Welidi Toghanning ehwalidimu özgirish körülishke bashlaydu. AtaTürkning wapatidin kéyin, uning hayat waqitlirida chetke qéqilghan bir qisim siyasetchiler bilen bezi rehberler qaytidin wezipe öteshke teklip qilin’ghan idi. Uzun’ghiche chet’elde turup qalghan reqiplerdin doktor riza nur Türkiyige qaytip barghan idi. Bundaq weziyettin xewer tapqan Zeki Welidi, 1939-yili 1-may küni jumhurbashqani ‹pirizdént› Ismet in’önü, dölet mudapiye bashqani fewzi chaqmaq we ma’arip wekili hasan eli yüjellerge ayrim-ayrim xet yézip, Türkiyige qaytip kétish niyitining barliqini, Türkiye uniwérsititlirining birerside ishlep qélish arzusi barliqini éytqan. Welidining bu teliwi uzun’gha qalmay testiqlinip, Istanbul uniwérsititining edebiyat pakultiti Türk tarix dersige mes’ol qilip teyinlinidu. Shundaq qilip, Zeki Welidi Toghan ikkinchi dunya urushi partilighan 1939-yilining 1-sintebir künisi Gérmaniyidin chiqiwalidu.

T m b ning qalghan ezalirining ehwalimu bulardin tula bek perq

qilmaytti. Abduwahap oktay, ayali se’ide xanim, Exmetjan oktay we batu qarabay qatarliqlar Gérmaniye Polshagha hujum qilishtin sel awal Türkiyige kéliwalghan idi. Öz pa’aliyetlirini dawamlashturushqa bolidighan muwapiq birer dölet paytexti tapalishidin ümidini üzgen t m b chilarning Gérmaniyidin chiqishta eng arqida qalghan ezaliridin mejdidin delil bilen tahir chaghataylarmu shu yol bilen 1940-yilining bashlirida Türkiyige bériwalidu.

Shundaq qilip, xuddi 1920-yillardikige oxshash, Mustapa Choqay

oghli Yawrupada yene tikendek yalghuz qalidu. Choqay oghlining Türkiyide turiwatqan t m b ezalirigha yazghan eng axirqi xetlirining biriside yézilghan munu qurlar uning intayin perishan rohi halettini ochuq körsitip bermekte:

Bü dewrlerde biz Türkistanliqlarning qolida qilchimu bir déplomatik

purset yoqliqini köriwélishqa bolidu. … uzundin béri ichimde saqlap kéliwatqan bezi sirlirimni sizlerge ashkarilimaqchimen. Uzundin béri qanat yaydurup kéliwatqan bu herikitimizning bir qismi tamamlandi

Türkistan Üchün Küreshler 459

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

déyishke bolar. Ete kün’ge 13. Yeni xurapi kishiler qet’iy yaxshi körmeydighan bir kün. … bizge yardem qilidighanlarni peqetla yoq depmu éytalmisammu, … sewir qilip ümit ichide kütmektimen. Xuda boyrisa, birerpaydiliq ehwal körülgidek qilsa, körüshüsh üchün sizlerni bu yerge chaQirimen. … shu chaghda weziyetni bashtin axiri bir qur muhakime qilip chiqishimiz üchün purset bolup qalar. … hazirche sizlerge deydighan geplirim shunchilik. … besh waqit namizinglarda du’a qilghaysiler. … buningliq bilenla shunche uzun yildin béri shoghullinip kéliwatqan herikitimizning chiqish yoli qalmidi dep qarisaq bolmas.

Choqay oghli, Parizhda bir tereptin özining kilechiki heqqide

qarangghu künlerge teyyarliq qilip turghanliqini ipadilise, yene bir tereptin Fransiyilikler bilen yaponiyiliklerdin ümit kütüp munasiwet baghlashning yollirini axturupmu yürgen. Bu jeryanda, Polshani ishghal qilghandin kéyin norwigiye, daniye qatarliq ellerni ishghal qilishqa atlan’ghan Gérmaniye, may éyining béshida yölünüshini jenub terepke burap gollandiye bilen béligiyini qiynalmayla bésip ötüp Fransiye tewesige ayaq basqan idi. 16 iyon künisi Fransiye terep urush toxtitish teliwini qoyup Gérmaniyige teslim bolidu. Shundin étibaren, Choqay oghli üchün bu weziyetni küzütüp bikar olturushtin bashqa qilidighan ish qalmighandek körünetti. Radi’ogha miqtek qadilip olturup London radiyosidin quliqini üzmey tashqi dunya xewerlirini bilishke tirishatti. Yene bezi dostlirining wastichiliqigha tayinip t m b ezaliri bilen alaqe baghlashqimu urunmaqta idi.

(resim orni) Mustapa Choqay oghlining milliy kütüpxana kartuchkisi − Ehet

Enjan arxiwidin (resim orni) Ikkinchi dunya urushi partlighan künlerde Choqay oghlining a’ilisige

bérilgen ashliq kinishkisi, 1941-yili 30-mart − Ehet Enjan arxiwidin Mustapa Choqay oghli, 1941-yilining afril éyida profissor

mendéning tekliwige bina’en Gérmaniyige bérip a p a ning bezi mes’ul kishiliri bilen körüshidu. Gérmaniye sepiridin qaytip ayaligha éytqanliridin qarighanda, Némis mes’ul xadimliri uningdin Sowétler

Türkistan Üchün Küreshler 460

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ittipaqi heqqide uchur telep qilghanken. Yeni eger bir urush chiqip qalghidek bolsa, qizil armiye terkiwidiki Türkistanliq eskerler qandaq qilishi mumkinliki heqqide Choqay oghlining pikirini sorighanmish. Choqay oghli ular bilen körüshüp bolup Parizhgha qaytip ketken. Emma aridin uzun ötmey, qayta Gérmaniyige chaqirtilidu. Uning shu kilishi qayta Parizhgha menggu qaytalmas bolup kélishi bolup qalidu. Pütün jahanni qaplighan urush boranliri uni esirler lagirlirigha, chin qelbidin söyüdighan ana wetinidin kelgen yurtdashliridin teshkil tapqan esirler lagirigha sörep mangmaqta idi.

Üchinchi Bap

Ikkinchi Dunya Urushi Yillirida

Ularning wezipisi ikki impiriye otturisida oyniliwatqan shaxmat

oyunida péchka bolup yem bolush idi. Mana bu, ularni kütiwatqan paji’elik aqiwet.

− sir olaf karoyéning «Sowét impériyisi» dégen kitawidin

Küchlük döletler ottursidiki urushining péchkiliri

Barbarossa herikitining bashlinishi 1941-yili 6-ayning 22-küni etigen sa’et 3 tin 15 minut ötkende, hitlér

dunya tarixidiki eng chong qUralliq urushlardin birsi bolghan barbarossa herikitini bashlash boyruqini chüshiridu. Donay

Türkistan Üchün Küreshler 461

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

deryasining qara déngizgha quyulidighan éghizidin bashlap ta baltiq déngiz qirghaqlirighiche sozulghan 1600 kilométirliq uzun sep boyiche, 600 ming dane matorluq waste bilen 3 milyon 200 minggha yéqin eskerdin teshkil tapqan 146 diwiziyilik Gérmaniye armiyisi tuyuqsiz hujum qilip Sowétler ittipaqi chigrasidin büsüp ötidu. Féld marishal rittér fon lép qumandanliqidiki shimaliy urush sépi topkorpus armiyisi baltiq rayonidiki Sowét armiyisini tarmar qilip lénin’gradni ishghal qilish wezipisini üstige alidu. 400 kilométir uzunluqtiki urush sépige yéyilghan merkizi urush sépi topkorpus armiyisige féld marishal fon bok qumandanliq qilidu. Gudéri’anning mashinilashqan qisimliri bilen késsérlingning hawa armiye küchi arqiliq kücheytilgen merkizi urush sépi topkorpus qisimliri brést-wilna-smolénsklarni ishghal qilish wezipisini üstige alidu. Féld marishal fon awndstéd qumandanliqidiki jenobiy urush sépi topkorpus armiyisi bolsa dinyépir deryasidin kichip ötüp kiyéwni ishghal qilish wezipisini üstige alghan idi. Bu üch topkorpus qisimliri bu wezipini orundighandin kéyinki pilan boyiche qisquch shekillik hujum bilen ilgirlep, Sowétler ittipaqining yürigi bolghan Moskwani igellimekchi bolidu. Barbarossa herikitining axirqi nishani Sowétler ittipaqini shimaldin jenopqa qarap otturdin ikkige bölüp turidighan shimaliy muz okyanning aq déngiz qirghiqidiki arxan’gélski shehiridin ta wolga deryasining hezer déngizi (kaspi) gha quyulush éghizigha jaylashqan astraxan shehirigiche sozulghan bir tüz siziqning gherbiy qismini igellesh idi.

Sowét chigrasidin chaqmaq tizligide bösüp ötken Gérmaniye

korpusliri aldida Rusiye qoshunliri put tirep tUralmay tire-pireng bolup tarmar bolidu. Awghust bilen séntebir aylirida igellinish pilanlan’ghan stalin’grad bilen lénin’gradtin bashqa barliq yerler asasi jehettin bésiwélinidu. Del shu peyitte, Gérmaniye armiyisi ushtumtut pilanini özgertip hujum qilish nishanini Moskwagha qaritip, Moskwaning bosoghisighiche yétip baridu. Emma noyabir éyidin bashlap ‘marishal zimistan qish’ bilen ‘géniral patqaqliq’ otturigha chiqqachqa, Gérmaniye armiyisi shimaliy urush sépide lénin’grad, merkiziy urush sépida Moskwa we jenobiy urush sépida bolsa stalin’grad otturisida sozulghan uzun sep boyiche tosulup qiMir qilalmay turup qalidu. 1942-yiligha kirgende, urush sépi asasen kapkaziye terepliridiki qismen ilgirleshler bilen cheklinip, groziyining shimaliy chigralirighiche bolghan jaylar bésip élinidu.

Türkistan Üchün Küreshler 462

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Gérmaniyining irqchiliq qarishi we

sherq ishliri ministirligining qurulushi Barbarossa herikitining bashlinishidin sel awal, yeni 17-iyol künisi,

ishghal qilish pilanlan’ghan yerlerning puxralirini bashqurush tüzümining layihisini tüzüsh meqsitide sherq ishliri ministirligi (ostministéryum) qurulup, bu ministirlikke afréd rozénbérg mes’ol qilip teyinlen’gen idi. Bu ministirlik siyasiy, memoriy we iqtisadiy bölümdin ibaret üch qisimdin teshkil tapqan idi. Rozénbérgning kona dosliridin léybrandt mes’olliqidiki siyasiy bölüm, öz ichide yene üch shöbe bölümge ayrilghan idi. Omumiy siyasiy ishlar bölümi biwaste brawutigamgha, Ukra’ina bölümi wilxélm kinkélin’ge, kapkaziye bölümi bolsa profissor fon mendége tapshurulghan idi. Türklerge munasiwetlik eng muhim bölüm ene shu mendé mes’ul bolghan bölüm idi. Bu bölümge munasiwetlik qUralliq qisim herikitige asasen bir Némis géniral senmujang mes’ol qilin’ghan idi. Bu sahelerde tazilashqa tigishlik unsurlarni tazilash hemde bixeterlikke munasiwetlik ishlar himlérning qol astidiki jasusluqqa qarshi axbarat bölümige, yeni s s chilar bilen s d chilar qoshonigha bérilgen idi.

Némislarning, Sowétler ittipaqida islawiyanlar bilen uruslardin

bashqa milletlerni bashqurushqa munasiwetlik siyasetlirini éniq chüshinish üchün, Natsitlar bilen Némis hakimiyitining milliy mesililer heqqidiki közqarashliridin tepsili xewer tépishimizgha toghra kélidu.

Natsitizim idiyisi boyiche alghanda, sherq mesililiri mundaq ikki

asasiy pirinsip boyiche bir terep qilinidu: birinchi pirinsip, bu eng muhim pirinsiplardin birsi bolup, hitlérning eng muhim közqarashliridin birsi bolghan “hayatliq makani” köz qarishi, yeni lébénsrawmni asasiy ölchem qilidu. Gérmaniyining sherqide yashaydighan uruslarnimu öz ichige alghan barliq milletlerning aliy Némis irqi (!) aldida turghan orni mana mushu köz qarashning ikkinchi muhim mezmonini shekillendüridu.

Adolf hitlér, özining «küresh yolum» dégen kitawida Gérmaniyining

nopus sanigha mas kelmeydighan yer zémini üstide toxtilip kélip, bir milletning musteqil mewjut bolup tUralishidiki eng muhim shert,

Türkistan Üchün Küreshler 463

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yéterlik miqtarda hayatliq makan’gha ige bolush-bolmasliqigha baghliq, dep tekitlen’gen. Bundaq hayatliq makan shertini, peqet Sowétler ittipaqi parchilinishtin otturigha chiqidighan uruslar igelliwalghan yerlerni Gérmaniye tartiwélishi arqiliqla kapaletke ige qilinishi mumkin dep qaralghan.

Natsitizmning irqchiliq nezeriyisi boyiche alghanda, baltiq milletliri

(Istoniyilik, litwiyilik we litwaniyilikler) aliy Némis irqigha mensüp bolmighini bilen, ular Némislashtürülush imkanigha ige milletler katigoriyisige mensüp xelq hésaplinidiken; Ukra’ina, biliRusiye we Rusiye qatarliq ellerde yashaydighan islawiyanlar bolsa pes irqqa mensüp milletler dep qaralghan. Kapkaziye milletlirige baha bérishte yoqurqigha tüptin oxshimaydighan baha otturigha qoyulghan. Ermenler yehudiylargha yéqin millet dep bahalan’ghan. Ulargha sélishturghanda grozinlar aliy irqqa mensüp ademler qatarida qarilip, Némis hakimiyiti astigha ötküzüshke bolidighan kapkaziyilikler ichidiki eng etiwarliq millet hésaplinidiken.

Natsitlarning irq derijisige asaslan’ghanda, Asiyaliqlar qatarida

Türklermu pes irqqa mensüp, yeni untérménsh dep hisaplinatti. Natsitizm nezeriyichiliri, Sowétler ittipaqi teweside yashaydighan islawiyanlar bilen bashqa milletlerning perqlirige bek ehmiyet bermey, ularning hemmisini yighip yögep mongghul depla qarawergen. Némislarning, Türki qewmlerge oxshaydighan Sowét sistémisi ichide yashaydighan Asiyaliq qewimlerge bolghan qarashlirigha eng chong tesir körsetken amil, hitlérning bolshéwizmning barliqqa kilishi bilen, Sowétler ittipaqining qurulushi heqqidiki mesililer üstide yürgüzgen mulahiziliri idi. Hitlérning qarishiche, Sowétler ittipaqining asasi gewdisi islawiyan we mongghullardin terkip tapqan bolup, uning bash qismi yehudiylardin teshkil tapidiken. Shundaq qaralghachqa, Sowétler ittipaqi tewesidiki yoqutulushqa tigishlik asasliq düshmen urus milliti bolmastin, belki bolshéwik idiyisi bolishi kérek iken. Uruslar, yeni islawiyanlar Asiyagha qistilip qalghan waqitlarda, pes irq hisaplinidighan Asiyaliqlar Sowétler ittipaqining Yawrupa qismigha köchüp kilip makanlashqan waqitlirida uruslargha bolshéwikchiliq dunya qarishini singdürüshke bashlighanmish.

Türkistan Üchün Küreshler 464

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Qisqisi, hitlér bolshéwizmni Asiyaliq irqlar peyda qilghan bir balayi-apet dep hisaplighan. Hitlér, 1941-yilining dikabir éyida richstag (Gérmaniye parlaménti) da sözligen bir nutqida “eger bolshéwiklar bu urushta ghelibe qilip qalghudek bolsa, tinchliq shertlirini uruslar emes, belki mongghullar bilen tatarlar tüzüp otturigha qoyidighanliqi muqerrer iken. Eger bundaq bir ehwal yüz berginide, pütkül Yawrupaliq bilen Yawrupa medeniyiti intayin éghir balayi apetke düchar bolidu” dep höküm chiqarghidek derijide bu xil közqarashqa ishinidighanliqini bildürgen. Uningche bolghanda, islawiyan irqi aldan’ghan bir irqmish. Mundaq étqanda körünüshte Némislargha oxshaydighan aq sériq tenlik, kök közlük islawiyan irqi, qara chachliq we bughday önglük mongghul alwastiliri teripidin qaymuqturiwitilgen hemde ularning qénini bulghiwetkenmish.

Netijide, hitlér özining bimene irq közqarashlirigha asaslinip trotski,

kaminéw we zinowyéw qataridiki yehudiy qénidin bolghan inqilap rehberlirige shu dewrlerde komunizm idiyisi bilen menidash halgha keltürülgen grozin qénidin bolghan stalinni, shuningdek yene ötmüsh yillarda hitlér arzulighandinmu küchlük impiriyilerni qurup chiqalighan iqtidarliq atilla, chinggizxan qataridiki Asiyaliq dahilarnimu qoshiwalghan. Shundaq qilip, urush yéngi bashlan’ghan waqitlardila mexpi boyruq chüshürüp kompartiye komissarlirini, yehudiylarni we Asiyaliqlarni tazilash herikiti bashlan’ghan idi. Ene shu bu boyruqqa asasen, yüz minglighan tatar tükliri bilen Türkistanliqlar pes Asiyaliqlar dep qarilip qirip tashlan’ghan idi. Bu boyruqning Asiyaliqlargha munasiwetlik mezmonlar, ming bir müshkülatlar bilen urushning ikkinchi yilida, yeni 1942-yilining 12-séntebir künisige kelgendila andin emeldin qaldurulghanliqi bezi hüjjetlerdin ispatlanmaqta. 1942-yili s s (és-ischilar) ning özgertish-terbiyilesh bölümi teripidin tüzülüp tarqitilghan «dér untérménsh» dégen kitapchida, atilla bilen chinggizxandek dahilar yitekchiligidiki pes irqlarning Yawrupa milletlirige qilghan wehshilikliri (!) tonushturulush bilenla qalmay, bu xil irqlargha munasiwetlik birmunche sawatlarmu qoshumche qilin’ghan idi. Némis teshwiqat organliri ta urush axirlashqan künlergiche bolshéwikchilikning asasi nezeriye menbesini Asiyaliqlardin kelgen, yeni mongghullardin kelgen deydighan bimene qarishidin waz kechmigen idi.

Türkistan Üchün Küreshler 465

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Natsitlar hakimiyiti teripidin sherq ministirlikige mes’ol qilin’ghan alfréd rozénbérg eslide istoniyide tughulghan bir Némis idi. U, hitlér we bashqa Natsitlargha bek oxshap ketmeydighan millet közqarashqa ige birsi idi. Uning qarishiche, Gérmaniyining eng xeterlik düshmini Rusiye iken. Uningche bolghanda, milletler adette mundaq üch xil tipqa bölünidiken: birinchi tiptikiler bashqilargha yitekchilik qilish we yéngiliqlarni keship qilish iqtidarigha ige yitekchi milletlerdin teshkil tapidiken. Buninggha tipik wekil qilip Némis irqini körsitidu; Ijadiyet bilen keship qilish iqtidari bolmighan, emma bar nersilerni saqlap dawamlashturup kelgüsi nesillerge Miras qilip qaldUralaydighan milletler bolsa ikkinchi tebiqidiki milletlerge kiridiken. Türklerni ene shu tipqa mensüp irq dep qarighan; Bar nersilerni buzup weyran qiliwitidighan milletler bolsa üchinchi tipqa mensüp irq bolup, bundaq irqlargha orus, yehudiy, sigan qataridiki milletler misal qilin’ghan. Shundaq qilip, Némislar Sowétler ittipaqi tewesidiki urustin bashqa milletlerning hemmini birla türge ayriwetmey, ularni öz alahIdiliklirige qarap qaytidin türlerge ayrish, shuningdek yene bu milletlerning bu türler ichidiki mewqesini toniwélishigha yardem qilinishi kérek dep qarighan. Shu arqiliq Rusiye bilen Gérmaniye otturisida memoriy jehette Gérmaniyige ita’et qilidighan bir bagh qurup chiqish imkanini yaritishqa urun’ghan. Ajayip sirliq teghdir, rozénbérgning Gérmaniye üchün ümid qilghan bundaq bir mudapiye qorghini qurush pursitini ikkinchi dunya urushi axirlashqinida Sowétler ittipaqigha ata qilghan idi.

Milliy ishlar ministirligi yéngidin quruliwatqan waqitlarda, kelgüsi

pilanlarni teyyarlawatqan rozénbérg, Sowétler ittipaqini xerite üstide Ukra’ina, biliRusiye, baltiq tewesi, Qirim, kapkaziye, don wadisi we Türkistan qatarliq 7 parchigha bölüsh layihisini otturgha qoyup, qalghan yerlerde büyük Rusiye qurushni pilanini otturgha qoyghan. Derweqe, bu layihide Gérmaniyining bu jaylarning hemmisinila ishghal qiliwélishi shert deydighan bir pilanimu yoq idi. Rozénbérg, Gérmaniyining biwaste ishghal qiliwélishigha tigishlik yerlerning pilanini tüzüp chiqish üchün réych komissriyati dégen organda 4 tarmaq bölüm qurup chiqqan idi. Bu bülümler baltiq elliri bilen bilirusiyinimu öz ichige alghan halda ustland bölümi bilen Ukra’ina, Moskwa we kapkaziye bölumlerdin teshkil tapmaqta idi. Emma Natsitlar partiyisi ichide unche bek tesiri bolmighan rozénbérgning

Türkistan Üchün Küreshler 466

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

uruslardin bashqa milletlerge ayrim-ayrim mu’amile qilish kérek deydighan bu pilani, bashqa Natsitlarni bek qiziqturup kitelmeydu. Shundaq bolghachqa, 1941-yilisi ichide ishghal qilin’ghan yerlerde beribir hitlérning közqarashliri asasida siyaset belgülenmekte idi.

Natsitlar partiyisi rehberlik guruppisining sirtida qaldurulup adettiki

memoriy kadir bolup ishlep yürgen yene bir guroh kishiler, bashqa bir türlük közqarash boyiche heriket qilmaqta idi. Milliy ishlar ministirligining tüwen derijilik memoriy xizmetchiliridin teshkil tapqan memori xadimlar, tashqi ishlar ministirligi teweside xizmet qilidighan diplomatlar, akadémiklar we bir qisim herbilerdin teshkil tapqan bu guroh kishiler millet mesiliside xiyaliy aliy irq sepsetiliri boyiche mu’amile qilmastin emeliyetni chiqish qilghan halda mu’amile qilinishi kérek dep qarishatti. Bu kishilerning bir qismi bolshéwiklar hakimiyiti aghdurulsun, uning ornigha démokratik bir Rusiye qurulsun, bundaq bir Rusiye bilen Gérmaniyimu inaq xoshnidarchiliq munasiwet tiklishi kirek dep qarishatti. Yene bir qisim kishiler bolsa Gérmaniye, uruslardin bashqa milletlerge yardem bérish arqiliq ularni öz milliy menlikige irishtürush lazim; Bu shekilde yéngidin qurulidighan döletler biz üchün bixeterlik qorghan bolush rolini oynaydighan, rusiyining kingeymichilik qilishini chekleydighan, Gérmaniye terepke qarap kingiyishige tosalghu bolalaydighan weziyetni barliqqa keltüreleydu dep hisaplishatti.

Rushenki, Gérmaniye armiyisi keyni-keynidin ghelibe qilip

chaqmaq tézligide algha ilgirlewatqan bir peytte, bu tür qarashtiki kishiler öz pikirlirini otturigha qoyush pursitige zadila érishelmeydu. Emma urush bir izda toxtap qalghan weziyet shekillinishke bashlap, Gérmaniye urush mashinisi tesir küchini yoqutushqa bashlighan künlerde, yoqurqidek qarashlar resmi otturigha qoyulup, bu tür ishlar ijra qilinishqa bashlinidu. Gérmaniye urush sepliride chékinish weziyitining shekillinishige egiship uruslardin bashqa milletlerge yardem bérilish kérek deydighan qarashlarni himaye qilidighan pikirlermu küchiyishke bashlaydu. Profissor gérhardt fon mendé, profissor hans koch, profissor tyodor obérlandér, déplomat otto brawtigam we géniral oskar fon nyédérmayér qataridiki kishiler ene shu xil pikirdiki kishilerning tipik wekilliridin idi.

Türkistan Üchün Küreshler 467

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Rusiye aldinqi sépidin

Gérmaniye esirler lagirighiche Sowétler ittipaqi qilche teyyarliqsiz bir peytte omumiy yüzlük

hujumgha uchurighan künlerde, aldinqi sepke aldirap-tinep nechche milyon kishilik esker yötkeshke kirishken idi. Bu eskerlerning mutleq köp qismi yiterlik herbiy telim-terbiye körmigen, shuningdek qUral-yaraq, oq-dora jehettimu bekla yitersiz ehwalda idi. Bundaq chéchilangghu bir armiyige tayinip Gérmaniye armiyisini yéngish turmaq, hetta düshmen hujumini astilitishtinmu ümid kütkili bolmaytti. Digendek, urushning deslepki aylirida Rusiye urush sepliri shundaq téz tarmar bolup ketken idiki, qisqighine bir nechche ay ichIdila shunche köp düshmen eskirini esirge alidighanliqini Némis géniralliri zadila perez qilishmighan idi. Yalghuz kiyéwge qilin’ghan hujumdila 5 Sowét topkorpusi tarmar qilinip 665 mingdin artuq esker esirge élin’ghan idi. Hujum shiddet bilen dawam qiliwatqan deslepki 4~5 ay ichide el bolghan urush esirlirining sani 3 milyondin éship ketken bolup, bu san sherq urush sépidiki Némis esker sanining yighindisigha teng dégidek idi.

Urush esirlirining xéli köp qismi urus bolmighan bashqa milletlerge

mensüp Sowét herbiliridin teshkil tapmaqta idi. Bu esirler Polsha bilen Gérmaniyidiki esirler lagirigha haydap keltürülüp qamilidu. Bu jeryanda yüz minglighan esir yollarda ölüp-qirilip tügeydu. Esirler lagirigha saq yétip kileligenler bolsa intayin éghir qiyin-qistaqlargha élinidu. Aliy irq (!) wekilliri urushning desliwide qolgha keltürgen bunche zor ghalibiyetning mestligide pes irq dep qaralghan esirlerge qarita adem qélipidin chiqqan wehshilikler bilen mu’amile qilidu. Qisqa waqit ichIdila shunche köp düshmen eskiri esirge chüshken, shuningdek bunche köp esirni bir terep qilishqa qilchimu teyyarliqi bolmighanliqi üchün, esirlerni orunlashturushta bekla köp qiyinchiliqlargha düch kélidu. Némislar üchün, urush esirlirige munasiwetlik jeniwe shertnamisini bir chetke qayrip qoyup, esirlerni qilche kari bolmay ach-yalingachliqta lagirlarda ölüp tügeshke tashliwétish − bu qiyinchiliqlardin qutulushning birdin-bir charisi idi.

Resmiy Némis hüjjetliridin qarighanda, pütün urush jeryanida Sherqiy urush sépida esirge élin’ghan Sowét eskerlirining sani jem’i 5

Türkistan Üchün Küreshler 468

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

milyon 162 ming neperge yetken bolup, bu esirlerning 1 milyon 981 ming nepiri esirler lagirida qirilip tügigen; Esirlerni yötkesh jeryanida ölgenler bilen yoqap ketken esker saninimu qoshup hisaplighanda, ölgen esirlerning omumiy sani 3 milyondin artuq idi. Ölmey saq qalghan esirlerning 818 minggha yéqin qismi herxil yallanma esker polklirida léjyonér süpitide aldinqi seplerge iwertilgen yaki arqa seplerde Sowétler ittipaqigha qarshi ishlar üchün ishlitilgen. Uningdinmu éship qalghanlar sherq ishchiliri qatarida emgek lagirlirida éghir ishlarda ishlitilgen.

1941-yili 9-awghust künisi chüshke yéqin esirge chüshtüm. … ikki

kün ötkende texminen ikki yüzdek urush esiri bilen birge krowgrad lagirigha iwertildim. … öktebirning birinchi heptiside minglighan urush esiri qatarida krowgradtin uman lagirigha köchürülduq. U yerdiki esir sanini éniq bilelmisemmu, perizimche nechche ming artuq ikenliki éniq idi. … hemmimiz ach qursaq bolupla qalmay, yérimidin köpirekimizning uchisida tüzügirek kiyim-kichekmu yoq yalang kiyimlerde iduq. Töt etirapimiz Némis qUralliq eskerliri teripidin qorshalghan, yamghur arilash qar-shiwrighan ichide yerlerde ömilep-tirmiship dégidek sörilüp aran mangattuq. … on ming esirdin aran üch mingimiz uman esirler lagirigha tirik baraliduq. Mangghidek majali qalmay qoshunning keynide sörilip qalghanlarni keynidin yalap kiliwatqan aptomatliq Némis eskerliri shu yerdila dümbisini nishanlap turup étip tashlaytti. Ölgenlerning jesetliri bezide tupa-danggalliqta, yene beziliri tizdin ashqan patqaqliq yollarda tashlinip qalghan idi. …

Öktebir éyining axirghiche tinmay yaqqan qar barliq kepilirimizni,

chégra tosaqlirini we ötme-töshük bolup ketken lapaslirimizni appaq qar astigha pürkiwetken idi. … ümidlirini téxi toluq yoqatmighan esirler ölgen sebdashlirining jesetlirini kepiliridin chiqirip chighir yolning nérisidiki tüzlükke kötek tizghandek üsti-üstilep tizip chiqatti. Ölgenler künsayin köpeymekte idi. Kéchiliri yénimda yatqan eskerning ölükmu yaki tirik ikenligini bilelmeyttim. Her küni seherde héliqi chighir yol boyidiki jesettin kötürilgen tam yéngi qoshulghan jesetler bilen barghansiri igizlimekte idi.

Uruqlap kétishimge achliq qoshulup ménimu ölüm wehimisi

qorqutmaqta idi. Lagirdiki esirler arisida perq qilin’ghan yehudiylarni

Türkistan Üchün Küreshler 469

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Némis eskerliri sel nérisidiki döngning keynige apiripla étip tashlishini anglap turattuq. QUral tutqan Némis eskerlirini körsem shu haman közlirim qarangghuliship kitetti. … ichimdin “men yehudiy emes” dep warqirghim kilip kitetti. Emma ünümni chiqiralighidek küchüm qalmighachqa, awazim boghuzumdila ghingildap yoqap kitetti.

Bu abzaslar, esirler lagirigha qamilip u yerde biwaste yashighan

dangliq sha’ir chinggiz taghchining kündilik xatirisidin élindi. Tüwendiki abzas bolsa bu esirler lagirida esirlerni tallap ayrish ishi bilen shoghullan’ghan Mustapa Choqay oghlining, Parizhda turiwatqan ayaligha yézip yoshurun iwertken bir mektubidin élindi:

Ulargha: choqum yardem qilimen, dep wede qilattim. Emma

ulargha teselli bérish üchünla shundaq yalghan sözlimekte idim. Endi ularning köriwatqan bu azaplirigha berdashliq bergidek küchümmu qalmidi. Tünigün 35 ademni ölüm jazasidin qutquzup qalghan idim. Emma ularni bir azgal ichige solap qoyushti. Bu künler öktebir kirgen künler bolup, süngektin ötidighan qattiq soghoq, ularning uchisida yazliq kiyimdin bashqa hichnimisi yoqla emes, hetta hemmisi dégidek yérim yalingach. Ular wujudini qar-yamghurdin saqlighidek kichik bir dalda yasash üchün tirnaqliri bilen topini qizip orek kolashqa tirishatti. Ulargha xuddi itqa tashlighandek nan tashlap béretti, ichidighan’gha sumu bermeydu. … bu xeq (Némislarni démekchi − aptor) haywandinmu ötüp ketken yawuz birnimiler iken. … bu künlerde rohi jehette qanchilik tügiship kitiwatqanlighimni perez qilghansen belkim, … hetta bezide, bu ishlarni közüm körmisun dep özemni öltüriwélip bIraqla qutulup kiteychu digendin bashqini eqlimge keltürmey qalimen. …

Choqay oghli, tekshürüshtin saqlan’ghili bolmaydighan bundaq

xetlerde, lagirdiki ehwallar bilen Némislarning esirlerge tutqan mu’amililiri heqqide toxtilishtin özini qachurghan halda Türkistanliq esirlerge munasiwetlik melumatlarnimu bérip ötken:

Awghust éyining axirliridin bashlap esirler lagirini ziyaret qilish

ishigha kirishken iduq. Biz noyabirning bashlirighiche bir munche lagirni ziyaret qilip kelduq. Bu jeryanda on minglighan yurtdashlirim bilen uchirishish pursitige irishken idim.

Türkistan Üchün Küreshler 470

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Esirge chüshken Türkistanliqlar mundaq ikki türge ayrilatti: ularning

bir qismi urush esiri bolghan qizil armiye eskerliri, yeni heqiqiy menisi bilen urush esirliri idi; Yene bir qismi bolsa Sowétlerge qarshi heriket qilghan hemde bu ishlargha munasiwetlik emeliy heriketliri üchün Sowét sotchiiliri teripidin mustelzim (tigishlik) yildin qamaq jazalirigha höküm qilinip, Sowét hökümiti teripidin aldinqi seplerdiki mejbori emgek lagirlirigha iwertilgen Türkistanliqlar, yeni puxra esirler idi. … barliq esirler lagirida, bolupmu prostkén, suwalka, déba, débika, popégin qatarliq Türkistanliq esirler yighilghan lagirlardiki Türkistanliqlar méni bir körüpla tonidi. … bu esirler meyli méning sexsi ehwalim heqqide bolsun, meyli men wekillik qiliwatqan hemde uning mes’oli bolush sheripige nayil bolghan milliy heriket (t b m) pa’aliyitim bilen bu teshkilatimizgha qarshi turush üchun Sowétler ittipaqining yürgüzgen rehimsiz qarshi heriket pa’aliyetlirini unutmighan iken. …

Türkistanliq urush esirliri urush bashlinishtin sel awal qizil armiye

qoshunlirigha eskerlikke élin’ghan yashlar iken. Bularning arisida esirge chüshüshtin bir nechche hepte awalla bu sepke élin’ghanlar bolghinigha oxshash, ikki yil burun bu sepke élin’ghanlarmu bar iken. Ularning mutleq köp qismi omumiy yüzlük seperwerlik élanidin kéyin eskerlikke élin’ghanlar idi. … bularning onda toqquzi miltiq étishnimu bilmeydighan yashlar idi. Türkistanliq qizil eskerlerning mutleq köp qismi herbiy wezipilirini haruwikeshlik, yüger-yitimchilik, ashpezlik, iskilatlarda xizmetchilik qilish qataridiki ishlar bilen otküzgen iken. Ularning ichidiki xéli köp kishiler: “bizler bir yérim yilliq waqit ichide bir qétim bolsimu qolimizgha qUral élip baqmighan tursaq, bizni qandaqmu esker digili bolsun”, diyishetti. … urush bashlinishi bilen omumiy seperwerlik élani boyiche herbilikke élin’ghan bu eskerler orta we aliy mektep oqughuchiliri qatarliqlardin terkip tapqan idi. … bir qisim Türkistanliq esir eskerler özilirining béshidin ötkenlerni sözlep kilip mundaq diyishti: “pidagogika inistitutida oqughuchi bolghan bir sinip sawaghdashlardin 15 aghine bar iduq. 6-ayning 26-künisi (urush bashlinip 4 kün ötkende) sinip mes’olimiz sinipqa kirip keldi. U bizge qarap retke tizilip herbiy idarining boyruqini kütishimiz kirekligini uqturdi. Bir sa’et ötkendin kéyin bizni udul poyiz istansisigha élip bérip derhal wagonlargha chiqirip herbiy telim-terbiye bérish üchün

Türkistan Üchün Küreshler 471

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

namelum bir terepke qarap élip méngishti. Bizni nege élip kitiwatqanliqini bilelmiduq. Samara shehirige kelginimizde bizge herbiy kiyim we qUral tarqitip berdi. Xarkowgha yitip kelginimizde qolimizdiki qUrallarni yighiwélishti. … bir nechche kün ötkendin kéyin bizni qaytidin poyiz bilen ormanliq bir yerge élip bérishti. Bu yerde bizge 3 künlük herbiy telim-terbiye bérishti. Tötinchi künisi komandirimizning qéchip ketkenligi, bizmu Némis qisimlirining qorshawigha chüshüp qalghanliqimizni bilduq. Shu yerde, yolda bizge qoshuliwalghan eskerler qoshulup bir qanche yüz Türkistanliq bir yerge yighiliship, hemmimiz birlikte el bolush qararigha kilishtuq.” … Némis ayrupilanliri tarqatqan uxturushlarda Türkistanliqlarning teslim bolishi toghriliq ishendürerlik gepler bekla köp idi.

Asiyaliq urush esirlirining ehwali heqiqetenmu éghir idi. Irq derijisi

rétide islawiyanlardinmu tüwen’ge tizilghanliqi hemde bolshiwézm apitining Asiyaliqlar teripidin peyda qilin’ghanlighi heqqidiki Natsit étiqadi sewebidin, Musulman-Türk esirlerge munasiwetlik bu xil köz qarash omumiy yüzlük qirghinchiliq qilish menisige aylan’ghan idi. Buninggha qoshulup, bolupmu urushning deslepki waqitlirida nurghun sandiki Musulman esirlerning sünnet qilin’ghanliqigha qarap, ularni yehudiy dep ayrip qolgha chüshken haman derhal étip öltürilmekte idi. Kéyinki urush jeryani boyiche milliy Türkistan birlik komitétining aktip ezasi bolghan doktor Baymirza Héytining esirge chüshken waqita béshigha kelgenler, bu türdiki ishlarning jeryanini intayin éniq körsetmekte:

Urush bashlinip on kündek waqit ötkende, béliRusiyede yardarlinip

Némislargha esirge chüshtüm. Bizni nahayiti chong bir lagirgha apirip qamashti. Bir qanche kündin kéyin s s chilar ikenligi éniq bezi ofitsérlar esirlerni tekshürüsh ishini bashlap bizni türlerge ayrishqa kirishti. Ularning bizni niméshke ayriwatqanlighini chüshenmigen iduq. Emma birinchi küni ayrilghan 150~160 tek ademning mutleq köp qismi Türk qewimliridin bolghan Musulman esirler idi. Ular bu esirlerni derhal lagirning sirtigha apirip özlirige ora kolatquzup, shu yerdila étip öltürüp özi qazghan orilargha kömiwétishti. Etisi nöwet bizge kelgen idi. Ménimu shu qatardikilerge ayrighanlirida öltürilidighanliqimni hés qildim. Urusche bilidighan bir terjiman wastisi arqiliq ofitsérlerdin ikki reket namaz ötiwélishni telep qildim. Ular

Türkistan Üchün Küreshler 472

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

desliwide méning néme telep qiliwatqinimni uqalmidi. Men buning bir dini ibadet ikenligini chüshendürginimdin kéyin ular manga ruxset qilishti. Men namaz oquwatqinimda ular manga qarap diqqet bilen küzitishke bashlidi. Men namizimni ötep bolghinimda ofitsér yénimgha kélip méning qaysi din’gha étiqat qilidighanliqimni soridi. Men uninggha Musulman Türkliridin dep jawap berdim. Yeni sen yehudiy emesmiding dep soriwidi, yaq, biz yehudiy emes dep jawap berdim. U mendin siler Musulman turup yene néme üchün sünnet qildurisiler dep soriwidi, men uninggha, sünnet qilinish Musulmanliqning asasliq shertliridin birsi, shu seweptin qaysi millettin bolishidin qet’iy nezer, barliq Musulmanlar sünnet qilduridu dep chüshendürdüm. U ofitsér yénidiki yene bir Némis we héliqi terjiman bilen bir haza bir nimiler dep sözleshkendin kéyin manga bir néme démeyla qamchisi bilen dümbemge urup aldida turghan esirlerning yénigha bérip turishimni isharet qildi. Shu ishtin kéyin ular esirlerni ayrish ishini toxtatti. Bizmu bu jeryanda Némislarning yehudilarni yoqitish siyasitini yolgha qoyiwatqanliqini, yehudilarni ayrish üchün esirlerning sünnet qilip-qilinmighanliqigha qarap ayriydighanliqini bilgen iduq. Eger bu ishni desliwIdila bileligen bolsaq, belkim yehudi dep qarilip öltüriwétilgen shunche adimimiz saq qalarkenduq. Shu künlerdin bunche uzun waqit ötken bolsimu, u ishni eslisem hazirghiche könglüm buzulidu. Ikki reket namaz qilimen dep telep qilishim özemning hayat qélishighila sewepchi bolup qalmay, shuningdin kéyin yehudiy dep öltürülidighan nurghunlighan esir yurtdashlirimning hayatini saqlap qélishqa seweb bolghanidi (doktor Baymirza Héyti bilen ötküzgen shexsi söhbet − aptorning izahati).

Pütün aldinqi sep boyiche nurghun qétim tekrarlan’ghan bu türdiki

weqeler, Gérmaniye armiye qumandanliqi teripidin perq qilinidu, shundin kéyin sherq misitirliki bilen birge muzakire qilin’ghandin kéyin, yehudiylardin bashqa Musulmanlarningmu sünnet qilinidighanliqi heqqide chesniche yasan’ghan ishpiyonliri bilen herbi istixbarat bölümliri (s d we s s tikiler) ge resmi uxturush qilinidu. Shunche tirishchanliq körsitilishlerge qarimay, esirlerning top-top öltürülüsh weqeliri yenila toxtimay dawam qilip turidu. Barbarossa herikitining deslepki aylirida esirge chüshüp Polshaning chénstoxaw lagirigha yollinip, qish mewsümliri boyiche u lagirda tutup turiliwatqan 30 ming etirapidiki Türkistanliq urush esiridin aran ikki mingdekla

Türkistan Üchün Küreshler 473

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

adem saq qalghanliqi, bu weqening dawam qilip turghanliqigha bir misal bolidu. Bu lagirda esirlerni ayrishqa qatnashqan Weli Qéyumxan bilen, u waqitlarda bu lagirda esir qilip tutulghan doktor Baymirza Héytimu bu sanliq melumatlarning toghra ikenlikini éytidu:

Biz yéngi kelgen waqitlarda bu lagirda 32 ming neper yurtdéshimiz

bar idi. Bizningkilerni tallap ayrip bolghiche bolghan ariliqta (dikabir éyi boyiche), bu sanning aran yérimila saq qalghan idi. 1942-yilining yaniwar éyida bu ademlirimizdin aranla ikki mingdek kishi tirik qalidu (Qéyumxan, «Mustapa Choqay oghlini esleymen», «milliy Türkistan» zhornili ‹1951› 70-71-san, 22-bet. Doktor Baymirza Héyti, 1941-yilining axirliri chénstoxaw lagirida 36 mingdek Türkistanliq esir yighilghanliqini, buning 33 mingdeki 1942-yilining kirishi qish boyi achliq, késellik we soghoqtin ölüp ketkenlikini bayan qilidu. Tirik qalghanlar arisidin 265 tek Türkistanliq pida’iliqqa tallan’ghan. Qalghanliri bekla éghir késel yaki yardar bolghanliqi üchün lagirda qaldurulghan. − aptorning izahati).

Sherq ishlar ministirlikining ministiri rosénbérg bir qétimliq sözide

bezi lagirlarda tutup turiliwatqan Türkistanliq ikenliki éniqlan’ghan yüz mingdek urush esiridin aran alte mingdek kishiningla tirik qalghanliqini éytidu. Démek, urush jeryanida esirge chüshken her yüz Türkistanliq eskerdin aran besh nepirila tirik qalghan bolup, bu sanliq melumatlar opche qirghinchiliq yürgüzülgenlikini toluq ispatlap bermekte idi. Emma bu nisbet islawyanlar bilen xristiyan kapkaziyilik esrlerde yérimidinmu az idi.

Urush esirliri komisiyilirining qurulushi 1941-yilining iyol aylirida urush esirlirini millitige qarap ayrish qarari

chiqirilidu. Sherq ishliri ministirliki bu ishni üstige alalaydighan orunlarni sürüshte qilish we muzakire qilish arqiliq bu ishqa layiq bir qisim kishilerni tépip bir yerge yighishqa kirishidu. Bu kishilerdin teshkillinidighan arilashma komissiye esirler lagirini tekshürüsh, esirlerni ayrish we téximu muwapiq lagirlargha yötkesh dégendek ishlargha mes’ol qilinidu. Esirler ichidiki Türki irqidin bolghan esirler

Türkistan Üchün Küreshler 474

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

asasen Türkistanliq urush esirliridin terkip tapmaqta idi. Türkistanliqlarning ishlirigha mes’ul qilip Weli Qéyumxan chaqirtilghan idi. Shu künlerde yene Mustapa Choqay oghlini Parizhdin chaqirtip kélish üchünmu yol méngiliwatqan idi. San jehette ikkinchi orunda turidighan Idil-Ural Türklirini ayrish üchün Türkiye jumhuriyiti teripidin Gérmaniyige iwertilip Türkilogiye we pelsepe kesipide mutexessislik üchün bilim ashurghan Exmet tömür teklip qilinidu. Eslide özimu bir Idil-Ural Türkiliridin bolghan tömür, bu ishning öz millitidin bolghan kishiler bilen munasiwet qilishning bir yaxshi pursitiken dep tonup bu wezipini qobul qilidu.

Ezerbeyjanliq urush esirlirini ayrish ishigha mehemmet toghay,

ermenlerni ayrish ishigha xarutinyan aka-ukilar, groziyilikler üchün togonidzé, hemde shimali kapkaziyilikler üchün elixan qantömür chaqirtilghan idi. Bu komissiyining mes’olliqigha n s d a p din, yeni Natsitlar partiyisi s a bataliyonidin geybél dégen bir Némis tallinidu. Shunga, bu arilashma komissiye yéngi qurulghan waqitlirida ostministryumning geybél komissiyisi dégen namda atalghan idi.

Bu arilashma komissiye (tekshürüsh ömigi –t) ezaliri 1941-yili

awghust éyidin itibaren esirler lagirlirini aylinip tekshürüp tizimlash ishigha kirishidu. Aldi bilen 27- we 28-awghust künliri xannowér etirapidiki bérgén-bélsén dégen lagir bilen oyérbké lagiri tekshürülidu. Tekshürüsh ömigining ezaliri öz millitidin bolghan esirlerning tizimlikini chiqirip retke tizip chiqidu. Mustapa Choqay oghli bilen Weli Qéyumxan ikkisi barliq Türkistanliq guruppidiki esirlerni (özbek, qazaq, qirghiz, Türkmen, tajik, Uyghur we qaraqalpaq) ayrip chiqish ishigha mes’ul idi. Idil-Ural Türklilirini ayrishqa mes’ul bolghan Exmet tömür bolsa sani téximu az bolghan bashqirt, chuwash we fin guruppiliridikilernimu qoshumche qilip jedwel tüzüp tizimlashqa kirishken idi. Tekshürüsh ömigi ikkinchi qétimda 6-sintebirdin tartip 25-sintebirgiche sherqi pRusiye rayonidiki 7 lagirni tekshürüp chiqidu (bular torn, prostkén, suwalki, shirwind, métzikén, pogegén we ébénrodé qatarliq lagirlarni öz ichige almaqta. − aptorning izahati). Üchinchi qétimda téximu yIraqta bolghan Polsha bilen ukra’indiki lagirlar tekshürülgen bolup, bu qétimqi tekshürüsh ishi 38 kün dawamlishidu.

Türkistan Üchün Küreshler 475

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu tekshürüsh ishi noyabirning axirlirigha kelginide jem’i 15 lagirdiki esirler milliti, yéshi, bilim sewiyisi, kesipi we ünwanliri boyiche mexsus tekshürülüp jedwelleshtürülgen idi.

Üchinchi qétimqi tekshürüshtin kéyin, Idil-Ural Türkilirini ayrish

wezipisige Exmet tömürning ornigha abduraxman shafi almas teyinlinidu. Exmet tömür, Türkiyide herbilikke chaqirilghanliqini bu almishishqa bahane qilip körsetken bolsimu, bu ishtin kéyinki xéli uzun’ghiche Exmet tömürning Gérmaniyidin ketmigenliki esli sewep undaq emeslikini körsetmekte.

Bu arilashma tekshürüsh ömigining ezalirini tepsili küzetkinimizde,

tömürdin bashqa barliq ezalar musapirlardin teshkil tapqanliqini köriwélishqa bolidu. Tömür, Idil-Uralliq bolush bilen birge, yene Türkiye jumhuriyitining wetendishi hésaplinatti. Shundaq bolghachqa, bu almashturush ishining esli sewebi, sherq ishliri ministirlikining Türkiye wetendishi bolghan bir kishining bu tekshürüsh hey’itining ezasi bolishidin ensirigenliki asasi sewep bolishi mumkin dep perez qilishqa bolidu.

Urush esirler komissiyisi 1941-yili sintebirde, urush esirlirini zawut

yaki déhqanchiliq meydanlirida ishchi küchi qilip ishlitish tekliwini béridu. Emma Gérmaniye da’iriliri bunche köp urush esirlirini muhim ishlepchiqirish orunlirida ishlitishte bixeter bashqurush qiyin bolidighanliqini bahane qiliship bu teklipni ret qilidu. Yene bir tereptin urush esirliri komissiyilirining muweppeqiyetlik pa’aliyet qilalishi bilen, Türkistanliqlarnimu öz ichige alghan barliq urush esirlirining teghdiri bu urushning tereqqiyatigha baghliq déyish mumkin idi. Dégendek, aridin uzun ötmeyla urush esirlirini arqa seplerdila emes hetta aldinqi seplerdimu paydilinish qarari chiqidu. Bu qarardin kéyin, esirlerni birla tekshürüsh ümikige tayinip türlerge ayrip tügetkili bolmaydighanliqi otturgha qoyulidu. Aridin uzun ötmey urush esirler tekshürüsh ömigining sanini 30 gha, bu ömeklerde ishleydighan adem saninimu 600 ge köpeytip béridu.

Türkistan Üchün Küreshler 476

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Mustapa Choqay oghlining wapati

T m b re’isi Mustapa Choqay oghli, barbarossa herikiti bashlitilghan

künisi Fransiyide qolgha élinip Parizh etrapidiki kompéygn namidiki bir lagirgha qamalghan idi (kompéygn dégen jay, Parizhning shimaligha jaylashqan bir mehele. Burun herbi doxturxana qilip ishlitilgen bu yerni, Némislar chégra simliri bilen qorshap siyasiy mehbuslarni qamaydighan türme qiliwélishqan. − aptorning izahati). Bu lagirda bir heptidek qamilip yatqan Choqay oghli, profissor mendéning yol méngishi, Bérlin’gha kélip urush esirler mesilisi bilen shoghullinisen dégen shert bilen qoyup bérilgen idi. Choqay oghlining özi dégen ehwallargha asaslan’ghanda, desliwide uningdin esirlerge qaritilidighan radi’o nutqi sözlesh telep qilin’ghan. Emma u urush esirliri bilen yüzturane körüshüsh, ularning ehwalini biwaste igellesh lazimliqini oylap, radi’oda notuq sözlesh tekliwini qobul qilmighan idi. Choqay oghli kéyin yazghan bir parche maqalisida mundaq dep yazidu:

Wetinimizning bügünki emili ehwali bilen xelqimizning rohi ehwalini

bilishimiz üchün urush esirliri bilen biwaste munasiwet baghlash eng muwapiq chare hésaplinatti. Bizni ghemge qoyiwatqan, wijdanimiz chidimay bizni hayajanlandurup kétiwatqan aldinqi sep bayanlirida tonushturulghan yoqurdikidek ishlardin toluq melumatqa érishishimiz üchünmu esir qérindashlirimiz bilen biwaste yüz körüshishimizge toghra kéletti.

Parizhdin ayrilish aldida Némis bashqumandanliq sh*tabining

ruxsitini élip urush esiri bolup qalghan yurtdashlirimiz bilen körüshüp sözlishish zörür dep éytqan idim. Bu heqtiki tiligimni közde tutup bizge bundaq bir purset yaritip bergenliki üchün ulargha minnetdar ikenlikimni bildürmekchimen.

Mustapa Choqay oghli bu ish birer aydek waqit ichIdila

tügeydighan ish bolsa kérek dep perez qilip Bérlin’gha kélidu. Awghusttin bashlap Weli Qéyumxan bilen birge esirler tekshürüsh ömigide ishleshke kirishidu. Weli Qéyumxan u waqitlarda Choqay

Türkistan Üchün Küreshler 477

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

oghlining yardemchisi süpitide terjimanliq qilip yürmekte idi. Epsuski, intayin qiyin shara’itlar astida dawam qiliwatqan esir ayrish ishi Mustapa Choqay oghlining teghdirini belgileydighan bir ishqa aylinip qalidu.

Choqay oghli, esirler lagirini tekshürüsh ishigha atlinish aldida

esirler norimal lagirlargha orunlashturulup, muwapiq mu’amile qiliniwatsa kérek dep oylighan idi. Shunga Türkistanliq urush esir lagirliridiki ehwallargha qiziqish ornigha Sowétler ittipaqining tüzümliri ularni milletchilik éngidin qanchilik yIraqlashtUralighanliqi, chet döletlerde qanat yayduriliwatqan Türkistan milli mujadililer heqqide xewirining bar-yoqliqi, eger xewiri bolsa bu heriketlerge qandaq qaraydighanliqi qatardiki su’allargha jawap élishqa aldirap kétiwatqan idi. Emma lagirlarda intayin qorqunushluq menzirilerge düch kélidu. Lagirlardiki esirler adem qélipidin chiqqan wehshi usullar bilen intayin paji’elik halette bashquruliwatqanliqini köridu. Esirlerning mutleq köp qismi soghoqta, acharchiliqta we yuqumluq késelliklerdin qirilmaqta idi. Tirik qalghanlirimu kichikkine bir ishni bahane qilip öltürülmekte idi. Choqay oghli, esirler lagiri tekshürüshidin kéyin Qéyumxan wastisi bilen Némis mes’ollirigha yézip tapshurghan doklatida bu menzirilerdin qattiq chüchigenlikini, bu ishlarni tüzitish üchün béshigha herqandaq éghir bala kélishidin qet’iy nezer jiddi heriketke kirishidighanliqini qattiq renjigen halda mundaq bayan qilidu:

Siler Némislar, özenglarni Yawrupaning eng medeniyetlik we eng

insaniy peziletlik milliti dep tonushturup yürettinglar. Eger silerning pezilitinglar men öz közüm bilen körgen eshu paji’elik menzire bilen ipadilinidighan bolsa, menmu ene shu esirlerning béshigha kelgen paji’e, apet we rehimsizlerche yoqutulushlarning silergimu nésip bolishini chin dilimdin tileymen. Siler Némislar 20-esirde yashap turughluq, 13-esirde chinggizxanning qilghanliridinmu wehshi eskiliklerni qiliwatisiler. Siler Némislar özenglarni medeniyetlik, peziletlik bir millet dep tilgha élishinglargha hergiz heqqinglar yoq!

Choqay oghli yene, bu yazghan doklatining intayin jesur

mezmunlar bilen tolghanliqini éytqan s s ofitsérighimu intayin keskin qilip: eger ölüm jazasigha mehküm qilip étip öltürmekchi bolsanglar yaki dargha ésip öltürmekchi bolsanglar mana men teyyarmen, bu

Türkistan Üchün Küreshler 478

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

türdiki medeniyetlik (!) dep qaralghan bir millet arisida yashighandin ölginim yaxshi, dep jawap béridu.

Mustapa Choqay oghli, bu 3 ay jeryanida 15 esirler lagirini

tükshürüp chiqip onminglighan Türkistanliqning qisqiche ehwalini retlep chiqqan idi. Choqay oghlining rohi haliti lagirlarda körgen paji’elik menzirilerdin éghir zerbe yigen bolup, uning nérwiliri qattiq buzulushqa bashlaydu. Shundin kéyin uning mijezimu özgirip kündin-kün’ge tirikkek bolup kétidu. U intayin harghin, rohi chüshkün, bekla tersa bolup qalghan idi. Yene bir tereptin ezra’ilmu uninggha yéqinliship kelmekte idi. Shu waqitlarni Choqay oghli bilen birge béshidin ötküzgen shimali kapkaziyilik elixan qantömür, Mustapa Choqay oghlini ölümge qistap kelgen ishlarni töwendikiche bayan qilidu:

1941-yilining noyabir éyining axirlirida Mustapa ependi bilen birge

ost-ministriyumgha kirginimizde, chénistoxawdiki lagirlargha nurghunlighan Türkistanliq, kapkaziyilik qatarliq esirler keltürülgenlikini, shunga milliy tekshürüsh ömeklirining u jaylargha derhal atlinishi lazimliqini bizge her waqit asanliq tughdurup bériwatqan fon mendé xewerdar qildi. Bu gepni anglighan Mustapa ependim manga burulup “qéni emise, derhal yolgha chiqayli, u lagir méni bekla qiziqturiwatidu, u yernimu körüp baqmamduq, körüp kelgendin kéyin yolimizgha rawan bolarmiz. Biz rastinla bekla charchap kettuq” dédi-de, ménimu birge bérishimni ching turup telep qildi. Etisi poyizgha olturup chénstoxawgha qarap yürüp kettuq (tekshürüsh ömigidikiler ömek bashliqi h. Geybél bilen w. Zetyér; Türkistanliqlardin Mustapa ependi Choqay oghli, Weli Qéyumxan; Ezerbeyjanliqlardin m. Toghay, telet almamiti; Ermenlerdin xarutiniyan; Idil-Uralliqlardin shafi almas; Grozinlardin togonidzé bilen shimali kapkaziyiliklerdin a. Qantömür, baturbek Ghazi qatarliq ezalardin teshkil tapmaqta idi. − aptorning izahati).

Etisi, doxturlar chenstoxaw lagirigha kelgen tekshürüsh

ömigidikilerge, esirler bedinidin mochin bilen tirip eynek probirkilar ichige qachilan’ghan pitlarni körsitip turup esirler ichide tiblis bilen dizintiriye qatarliq yuqumluq késelliklerni yuqturiwalghan bekla köp ikenlikini, shunga éhtiyat qilishliri lazimliqini éytidu. Tekshürüsh

Türkistan Üchün Küreshler 479

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ömigidikiler derhal ishqa kiriship kétidu. Bu heqte yene shu qantömürning bayanlirigha murajet qilimiz:

Mustapa ependi yénimdiki bir üstelde olturghan idi. Teyyarliqimizni

püttürüp, qéni bashlayli déyishimiz bilen teng, Némislar yüzlerche esirni zalgha yalap élip kirishti. Mustapa ependi bérilgen agahlandurush, késellik yuqup qélishlargha qilche perwa qilmay Türkistanliq esir yurtdashlirini qobul qilishqa kiriship kétidu. Bu arida diweyliship turghan, pitlap ketken birmunche esir bedenlirini gartilditip tatilashqiniche qizghin nutuq sözlewatqan Mustapa ependining etirapigha olishiwalghan idi. Bu ehwalgha qarap menmu nechche qétim bérip Mustapa ependige özingizgimu diqqet qiling, késel yuqup qalmisun dep jikiligen bolsammu qulaq salmidi.

Shu küni ish tügigendin kéyin, késellik yuqup qalghan-

qalmighanliqini bélish üchün tekshürüsh ömigidikilerning hemmisini karantin qilip ayrim bir binada 12 kün küzitip tutti. Axirqi dyagnozda héch biride késel yuqturghanliq alamiti chiqmighanliqi üchün Bérlin’ge qaytishqa ruxset qilinidi. Qantömür shu qétimliq Bérlin’ge qaytish sepirini bayan qilip kélip mundaq deydu:

Eger ras bolsa, Mustapa ependim bu ishlardin ikki kün burun

béshim aghrim bolalmaywatimen dep qaxshap bergen idi. Bu waqitta menmu özemni dégendek saq hésaplap kitelmey turattim. Shuninggha qarimastin biz yenila poyizgha olturup Bérlin’gha qarap yolgha chiqtuq. Poyiz bölümide Mustapa ependim otturda, men Qéyumxan ikkimiz ikki yénida olturduq. Poyiz qozghalghandin kéyin uzun ötmey Mustapa ependim bash aghriqi bilen qizitmisi örlep kitiwatqanliqini éytip, su ichmekchi bolidu … 1941-yili 22-dikabir küni seherde Bérlinning spandaw poyiz istansigha yétip kelduq. Mustapa ependining késili küchiyip bekla éghirliship kétiwatatti. Shunga Weli Qéyumxan uni derhal doxturxanigha apirip balnisqa yatquzdi. Menmu öyümge béripla késelliktin orun tutup yétip qaldim. Dizintiriye késilini yuqturiwalghan ikenmen. Bu weqe 1941-yili 22-dikabirda yüz bergen idi. Shuningdin besh kün kéyin, yeni 1941-yili 27-dikabirda Mustapa ependim wapat boldi. Bu xewerni manga Qéyumxan téléponda hönggirep yighlap turup yetküzdi.

Türkistan Üchün Küreshler 480

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Weli Qéyumxan, Choqay oghlining wapat bolghanliq xewirini t m b ning qalghan ezalirigha yetküzüsh üchün yazghan xétide, musibet xewirini tüwendikidek bayan qilghan idi:

Mustapa ependim 1941-yili 27-dikabir küni sa’et 18 din 20 minot

ötkende wapat boldi. Mustapa ependining kütülmigende ushtumtut wapat bolishi méni we barliq dostlirimizni éghir musibet ichide qaldurdi. Biz bu chaqqiche qolimizdin kélidighan ishlarning hemmisini qilip kelgen iduq. Kéche-kündüz tinmay ishlep emelge ashurghili bolidighan barliq pilanlirimizni teyyarlap chiqqan iduq. Men burun iwertken xetlirimdimu sizlerge bildürginimdek qilidighan ishlirimiz téxi bekla köp idi. Bashqa ishlargha qarighanda Türkistanliq urush esirler lagirlirini aylinip yürüp ularning kimliklirini éniqlap chiqip jedwelleshtürüsh, ular üchün imkaniyetning bériche ishlirini asanlashturup bérish ishliri bekla japaliq ishlar bolup, bu heqte xet arqiliq tepsili toxtilishim muwapiq kelmeydu. … yalghuz men özemla 70 mingdin artuq Türkistanliq urush esirliri bilen körüshüp ularni tizimlap chiqtim. Bu esirlerning yérimidin köpireki oqutquchi, injinér, doxtur we tetqiqatchi qataridiki ilghar ademler iken. Mustapa ependi shunche köp ghururluq ilmi kishilirimizning barliqi we ular bilen körüsheligenlikidin bekla xoshal idi. …

1941-yili 27-nuyabir küni, chénstoxawgha bérip u yerdiki

Türkistanliq urush esirliri bilen körüshken iduq. U yerdikilerde tifos xewipi körülgenliki üchün hemmimiz karantin qilinish üchün shu yerde 15 kün küzitish astigha élinduq. 21-dikabir küni Bérlin’ge qaytqaniduq. Bu yerge kelginimizde Mustapa ependining qizitmisi örleshke bashlidi. Shunga derhal doxturxanigha apardim. Doxturxanida shunche estayIdil dawalighanliqigha qarimay qizitmisi 40 gradustin chüshmey turiwalghan idi. Pütün ishlirimni bir chetke tashlap qoyup her küni uning yénigha bérip olturattim. Söhbetlishettuq. Mustapa ependim manga bundin kéyin Türkistan’gha da’ir ishlarni qandaq qanat yaydurush kérekliki heqqide éghizche we yazma sheklide wesiyet qaldurup turdi. 25-dikabir künisi uni yoqlap barghinimda körünüshide qilche bir xewip yoqtekla qilghan idi. 27-dikabir seherdimu ehwali yaxshi körün’gen bolsimu qizitmisi yene örlep qalghan idi. Némis dostlirimiz wastisi bilen ayalini Bérlin’gha chaqirtip kelgen idim. Chüshtin kéyin ehwali éghirlishishqa bashlap, sa’et 18

Türkistan Üchün Küreshler 481

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

din 20 minot ötkende téxi hushini yoqatmay turupla menggülük uyqisigha gherq boldi. …

Shundaq oylaymenki, bizning teghdirimiz qurban bérish bilenla

ötidighan oxshaydu. Mushu tapta eng muhim bir adimimizdin ayrilip qalghanliqimiz biz üchün eng éghir paji’e idi. … yerlikke qoyushqa a’it tigishlik ishlar bijirilip, 1942-yili 2-yaniwar künisi Mustapa ependim layiq bolghan dagh-dughilar bilen menggülük yérige yolgha sélindi.

Mustapa Choqay oghlining wapati tüpeylidin chet’ellerde Türkistan

üchün küresh qiliwatqan musapirlar herikiti intayin muhim bir yitekchisidin ayrilip qalghan idi. Shundaq qilip, sherq urush sépida esirge chüshken Türkistanliqlargha munasiwetlik ishlarni bijirish ishliri pütünley Weli Qéyumxan’gha qalghan idi.

(resim orni) Mustapa Choqay oghli wapatining élani. Jinaza namizi 1942-yili 2-

yaniwar küni ötküzilidighanliqi uxturush qilin’ghan. − Ehet Enjan arxiwi

Mustapa Choqay oghlining ölüm sewebi kéyinki yillargha kelgende,

bolupmu Sowét teshwiqat saheliride töhmet qilishta paydilinidighan pakit süpitide ishlitilidighan riwayetke aylinip qalidu. Yeni Mustapa Choqay oghli késellik sewebidin emes belki zeherlep öltürülgen dégen gepler tarqilip yürüshke bashlaydu. Sowétler ittipaqi yimirilip parchilan’ghandin kéyinmu bu mesile Türkistan jumhuriyetliridiki yaki Türkiyidiki bir qisim aptorlar teripidin qaytidin otturgha qoyulghan idi. Shundaq bolghachqa, bezi pakitlarni qaytidin muhakime qilip chiqishning ziyini yoq.

Awal, Mustapa Choqay oghlining qaysi késellikni yuqturiwalghanliqi

üstide toxtilish kérek. Némis tili bilen Türk tilida tifo bilen tifos (bularning birsi kizik, yene birsi qizilmu qandaq? Bilelmidim. − terjiman) késellikining atilishida bir qalaymaqanchiliq saqlanmaqta (Choqay oghlining terjimehaligha munasiwetlik bir kitapta, Choqay oghlining tifo késilidin wapat bolghanliqini perez qilish arqiliq toghra bolmighan muhakimiler yürgüzülgen. U kitapta, Choqay oghlida körülgen késellik alametlirining tifo késilide körülidighan alametlerge

Türkistan Üchün Küreshler 482

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mas kelmeydighanliqini, shu seweptin zeherlep öltürülgen bolishi mumkin dégen xulasini chiqirishqa urun’ghanliqi körülmekte ‹abdulwahap qara, «Türkistan yalquni», 278-279-betler›. Emma Mustapa Choqay oghli tifos sewebidin wapat bolghan. Bu ikki türlük késellikning kilinkiliq alametliri bir-birsige peqetla oxshimaydu dégidek. − aptordin). Türkiyede tifo dep atiliwatqan, su yaki éghiz arqiliq yiyilidighan paskina yimekliklerdin yuqturilghan késellik Némis tilida «typxus» dep atilidu. Buning tetürsiche pit wastisi bilen yuqidighan, Türkchide tifos dep atilidighan dagh shekillendüridighan késellikni Némislar «fléktypxus» yaki «flékfiébér» dep atishidu (tifos yeni dagh peyda qilidighan késellikning én’gilizche yene bir xil atilishi “jayil féwér”, yeni türme qizitmisi bolup, bu késelge giriptar bolghuchi qattiq bash aghriqi, isitmisi bekla örlep kitish, ushshaq qanashlar körülidighan alahIdilikke ige. Bu késellikning yuqumlandurghuchisi wirusqa oxshaydighan, pittin yuqidighan rikétsia prowazékidur. Adette 10-14 künlük yitilish dewridin kéyin késellik körülüshke bashlaydighanliqi üchün, bundaq késeldin guman qilin’ghinida 15 künlük karantin qilip küzitishke yatquzulidu. DawAlash üchün baldur perq qilin’ghanda yoquri quyuqluqta tétrasiklin we kloramfénikol qataridiki antibyotiklarni bérishke bolidu. Epsuski, miditsinada tunji qétim keship bolghan pénsilin dégen anti biyotikmu xéli burunla fléming teripidin bayan qilin’ghan bolishigha qarimay, 1941-yilining axirlirigha kelginIdila andin i. B. Chayn bilen sebdashliri ayrip chiqalighan. Andin 1944-yiligha kelginIdila omumi yüzlük ishlitishke bashlan’ghan. Mustapa Choqay oghli wapat bolghan künlerde miditsina saheside téxi anti biyotlardin paydilinish yolgha qoyulmighanliqi üchün, xuddi bashqa yuqumluq késelliklerde körülginidek tifos yuqumluq késilidimu ölüm nisbiti bekla yoquri bolup kelgen idi. Miditsinada shunche zor tereqqiyatlarning bolishigha qarimay, 1977-yillardimu tifos késili yuqturghan késeller arisida yéshi 50 tin ashqanlarning ölüsh nisbiti 60 pirsentlerge yetken. − aptorning izahati). Bérlindiki shönébérg-wiktoriye doxturxanisining bergen melumatidin qarighanda Mustapa Choqay oghlining ölüm sewebi flékfiébér (daghliq xumma), yeni tifos idi. Meyli Mustapa Choqay oghlining ayaligha iwertilgen xette bolsun yaki arilashma tekshürüsh ömigining ezasi elixan qantömürning yoqurida neqil qilin’ghan eslimiliride bolsun chenstoxaw lagirida tifos wabasi tarqilip ketkenliki éniq körsitilmekte. U lagirlardin saq qutulup chiqalighan urush esirliri

Türkistan Üchün Küreshler 483

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yazghan eslimilerge qarighanda, eng köp körülidighan, karantin astida tutulidighan késellerning tifos ikenliki melum bolmaqta (Mustapa Choqay oghli ayaligha chénstoxawdin iwertken eng axirqi artkitkisida lagirda daghliq xumma wabasi peyda bolghanliqini yazghan. − aptorning izahati).

(resim orni) Mustapa Choqay oghli üchün Bérlin-shönébérgtiki wiktoriye

doxturxanisi teripidin chiqirilghan ölüm sewebi heqqidiki doklad. Choqay oghlining tifos ‹daghliq xumma› sewebidin 1941-yili 27-dikabirda jan üzgenlikini körsetmekte.

Shu waqitlardiki weqelerni béshidin kechürgen, Choqay oghlining

wapatigha munasiwetlik melumatlarni körüshke küchi yétidighan elixan qantömür, abduraxman shafi almas we mehemmet imin rosulzade qatarliqlar eslimiliride yaki yazghan maqalilirida Mustapa Choqay oghlining tifos késili sewebidin wapat bolghanliqini körsetmekte (Mustapa Choqay oghlining terjimehali heqqide yézilghan «Türkistan yalquni» dégen kitapta “Choqay oghli bilen yéqin yürgen kishiler uning zeherlep öltürülgenliki heqqidiki qarashlargha birdek qoshulush bilen bir waqitta, uni kim öltürgenliki mesiliside bir pikirge kélelmigen.” dep éniq baha bérilgen) (281-bet). Buning üchün urush esiri hemze abdullin bilen elixan qantömürning éytqanlirini menbe qilip körsitip ötken (290-bet). Emma elixan qantömür qatiridiki eyni waqitta neq meydanda bolghan barliq shahitlar Choqay oghlining tifos sewebidin wapat bolghanliqini tilgha élishqan idi (bu heqte elixan qantömür yazghan «milli Türkistan» ning 99-sandiki maqalisining 25-26-betlirige; Abdiraxman shafi almas yazghan Exmet tömürdin statika keltürgen «Gérmaniyide 60 yil» dégen kitawining 160-betlirige; Mehemmet imin rosulzadining «merhum Choqay oghligha» «Türkistan milli herikiti we Mustapa Choqay» 52-betlerge qaralsun. Hemze abdullin qataridiki Sowétler ittipaqigha qaytip ketken urush esirliri bolsa eyni waqtida Choqay oghlining yénida bolmighanliqigha oxshash, soghuq urush dewriliride chet’eldiki Türkistan üchün qanat yaydurulghan küreshlerge qarita qarilash xaraktiridiki teshwiqatlar bilen meshghul bolushqa mejbur bolghanlar hésaplinatti. Sowétler ittipaqida bu mesilige munasiwetlik yézilghan barliq maqalilarda Sowét jasusi Mexmut Ayqarlining tarqitip

Türkistan Üchün Küreshler 484

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yürginige oxshash k g b teripidin tarqitilghan yalghan matériyallardin paydilinilatti.). T m b ning eng axirqi bashliqi tahir chaghatayning 1950-yillarda élan qilghan maqalilirida Mustapa Choqay oghlining tifos késilidin wapat bolghanliqini éytqan ( a. Oktay, «Türkistan milli herikiti we Mustapa Choqay» 40-bet. ‹y. T. Imzasi tahir chaghatay ishlitip kelgen bir munche texellusliridin biri› mu yuqurqilarning déginidek 1951-1953-yillirida Weli Qéyumxan re’islikidiki milli Türkistan ittipaq komititigha qarshi küresh qilghan Türk éli komititining neshri epkari «Türk éli» zhornilida Choqay oghli heqqide her türlük maqalilar élan qilin’ghan bolup, Choqay oghligha atap mexsus bir sanmu chiqarghan. U maqalilarning héch qaysisida Choqay oghlining zerherlep öltürülgenliki heqqide birer gep yoq.). Shuninggha oxshash, Mustapa Choqay oghlining repiqisi mariye yakowléwna Choqay oghli xanim teripidin teyyarlan’ghan tunji eslimiler kitawidimu Mustapa Choqay oghlining waba késilidin wapat bolghanliqi körsitilgen idi (mariya Choqay oghli xanim: «Choqay oghli heqqide repiqisining éytqanliri», 115-bet. Mariya Choqay oghlining yene oxshimighan waqitlarda yézip chiqqan ikki parche eslimiler kitawimu élan qilin’ghan. Bu kitaplarning birinchisi 1958-yilisi, yene birsi bolsa 1963-yilisi yézilghan. Kéyinche, yeni 1970-yili bu ikki kitap birleshtürülüp «Choqay oghli heqqide repiqisining éytqanliri» dégen namda birla eslime kitawi qilip neshri qilin’ghan. EstayIdil oquydighan kitapxan bu kitapning 115-bétide “eslimilirimning axirsi” dégen tima bilen 120-betkiche bolghan ariliqta urushtin kéyinki eslimilirining yézilghanliqini, shundaq qilip, birinchi kitawining tamamlan’ghanliqini, uningdin kéyin “1939-yilqi dunya urushi dewriliride” dégen mawzu bilen qaytidin keynige yénip esleydighanliqini perq qilalishi mumkin. Shuningdek 1963-yili élan qilin’ghan ikkinchi eslime kitawining nami «1939~1944 dunya urushi yilliridiki Parizh eslimilirim» bolup, kitapning bash terepliride “méning yoldushum qandaq birsi idi” dégen mawzu bilen Mustapa Choqay oghlining qisqiche terjimehali, siyasetchi Mustapa Choqay oghli dégendek bir bap yézilghan. Birinchi eslimisidin besh yil waqit ötkendin kéyin yézilghan ikkinchi eslimisini qoshup élan qilghan bu ikki eslime kitawi, birleshtürülüp élan qilinish waqtida yoqurdiki mezmunlar chiqirip tashlan’ghan bolup, 1939-yilidin kéyinki eslime qismi birinchi qismigha qoshiwitilgen. Birinchi kitawida yoldishining waba késili sewebidin wapat bolghanliqini ‹115-bet› yazghan mariya Choqay oghli xanimi, ikkinchi kitawida Mustapa Choqay oghlining

Türkistan Üchün Küreshler 485

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

zeherlep öltürülgenliki heqqidiki xewerni 1960-yilisi ismini esliyelmigen bir Türkistanliq xet arqiliq bildürülgenlikini, bu xewerni tahir chaghataymu bu heqtde toxtalghan kitapchisida otturgha qoyup ötkenlikini körsitip ötken ‹163-bet›. Bashqiche éytqanda, mariya Choqay oghli xanim 1958-yili yazghan tunji kitawida meyli yoldishining ölümige munasiwetlik geplerge, meyli Weli Qéyumxan heqqidiki héch qandaq bir gepke orun bermey yazghan bolsa, Ayqarli bashlap bergen Sowét teshwiqatliri boliwatqan yillarda, yeni 1963-yili yazghan ikkinchi kitawida bu teshwiqat muhitigha mas kélidighan bir weziyetni teswirligen. Epsuski, abdulwahap oktay bilen tahir chaghatay ikkisi bu ikki kitapni bir kitap qilip bésilghan nusxisini mariya Choqay oghli xanimi wapat bolghandin ikki yil kéyin goya birla eslime kitap yézip qaldurulghandek élan qilishqan idi. Bir menide bu eslimiler Weli Qéyumxan gurohi ottursida élip bérilghan munaziriler üchün paydilinilghandek körünmekte. Mende her ikkila kitapning abdulwahap oktay teripidin teyyarlan’ghan esli arginal nusxiliri saqlanmaqta − ‹Ehet Enjan arxiwi› − aptorning izahati).

1957-yili, Sowét teshwiqat wastiliri ishqa kiriship Mustapa Choqay

oghli zeherlep öltürülgen deydighan geplerni peyda qilishqan idi. Yigirme ikki yildek Iran, Afghanistan we Pakistan qataridiki ellerde turiwatqan Türkistanliqlar arisida Sowét jasusi bolup ishligen Mexmut Ayqarli, 1954-yili Sowétler ittipaqigha qaytip ketkinidin kéyin «murajet» (1957), «xa’inlarning desiseliri» (1960), «weten satquchlarning tutqan yolliri» (1960) dégendek namlarda kitapchilar we nurghunlighan maqalilarni élan qilghan idi. Ayqarli yazghan bu kitaplirida Mustapa Choqay oghlining Weli Qéyumxan teliwige asasen Némislar teripidin zeherlep öltürülgenliki heqqidiki uydurmilarni otturgha chiqarghan idi. Mexmut Ayqarli özining bu yalghan geplirini yene bir yalghan gep bilen ispatlashqa urun’ghan bolup, bu weqeni uninggha 1953-yili Pakistan’gha ziyaretke kelgen doktor Baymirza Héyti éytip bergenlikini otturgha qoyidu (doktor Baymirza Héyti, Ayqarli dégen geplerning birsimu ras gep emeslikini, Mustapa Choqay oghli tifos késili tüpeylidin wapat bolghanliqini, Ayqarli otturgha chiqarghan zeherlep öltürülgen dégen geplerning qilche asasi bolmighan pütünley quruq gep ikenlikini, u Ayqarli bilen bu heqte birer éghizmu paranglashmighanliqini éytidu ‹Baymirza Héyti bilen söhbetler›. Buningdin bashqa, Ayqarli kitawida Türkistan milli

Türkistan Üchün Küreshler 486

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ittipaq komititining Mustapa Choqay oghli bilen Weli Qéyumxan birliship qurup chiqqan teshkilat dégenlirimu, Choqay oghlining 1942-yilqi wapatigha munasiwetlik toqulmilirigha oxshash yalghan gepler idi. ‹chaghatay, «Türkistan azatliq herikitige munasiwetlik weqelerdin sehniler» 18-bet.› − aptorning izahati).

Kishini epsuslanduridighini, chet’ellerdiki Türkistan milli küresh

heriketlirini parchilash meqset qilin’ghan bu türdiki k g b teshwiqatliri heqiqetenmu meqsidige yetken bolup, t m b ning eng axirqi re’isi tahir chaghatay, Weli Qéyumxan gurohining pa’aliyetlirini tenqitlesh meqsitide 1959-yili yazghan «Türkistan azatliq herikitige munasiwetlik hadisilerdin sehniler» namliq kitawida emeliyet bilen qilche munasiwiti bolmighan bu quruq geplerni qilche tehlil qilmay öz piti izahat qilip béridu. Aridin bir mezgil ötkende, urush jeryanida m t b k da ishlep kéyin Sowét ittipaqigha qaytip ketken Sultan qari, Moskwa radyosida sözligen sözi bilen yene shu heqte toxtilip qayta tekrarlighan nutuqining bir qismini bir parche xet sheklige özgertip chet’elde turiwatqan Türkistanliqlargha iwertip béridu. Bu quruq gepler kéyinche mariya Choqay oghli xanim 1963-yili yézip chiqqan ikkinchi eslimiler kitawighimu kirgüzülidu (mariya Choqay oghli xanimmu yazghan kitawida bu heqtiki geplerni ismini ésige keltürelmigen bir Türkistanliq teripidin yézilghan xette körgenlikini yazidu. ‹163-bet› − aptorning izahati). Sowét jasusi Mexmut Ayqarli wastisida bashlitilghan k g b ning bu tür pa’aliyetliri 1960-yillar boyiche urushtin kéyinki waqitlarda Sowétler ittipaqigha qaytip ketken nurghunlighan urush esirli wastisi arqiliq dawamlashturilidu (bu heqte ziya se’idning «tarix tilgha keldi», se’id kerimowning «ömchük», Sultan qarining «qedirlik Türkistanliq buraderlirimiz we yashlirimiz», jumabek aqtarghanowning «xa’inlargha ishenmenglar», hemze abdullinning «Mustapa bilen maghjan turan elining dana sözliri», jériq shakibayéwning «büyük Türkistan chüshi», rehim hesenowning «büyük turan» dégendek nurghunlighan eserler, romanlar yézildi. Mustapa Choqay oghli wapat bolghanda esirler lagirida turiwatqan, hetta Gérmaniyinimu körüp baqmighan bu kishiler goya bu ishning neq üstide turghan ademdek weqeliklerni, adem isimlirini we weqe yüz bergen künlerni özi xalighanche toqup chiqiship, chet’elde dawam qilghan Türkistan üchün qanat yayduriliwatqan küreshlerni parchilash meqset qilin’ghan Sowét teshwiqatigha hemnepes bolup

Türkistan Üchün Küreshler 487

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bérishmekte idi. Epsuski, bu türdiki teshwiq qilish meqsitide élan qilin’ghan yalghan-yawdaq nersiler chet’eldiki Türkistan üchün küresh qiliwatqan kishiler teripidinmu neqil qilip ishlitilgen, hetta pakit matériyali süpide paydilinilghan, shu asasta hadisilerni muhakime qilish we bahAlashlarmu otturgha chiqqan idi. − aptorning izahati).

Milliy lézhyonlarning qurulushi Urush téz arida tamamlinidu dep ishen’gen hitlér, Sowétlerge

qarshi heriket qilish jeryanida ishghal qilinidighan yerlerdiki yerlik xelq bilen qolgha chüshüridighan esirlerge qarita mundaq buyruq chüshüridu:

Ishghal qilin’ghan yerlerde Némislardin bashqa héchqandaq

ademge qUral tutquzmasliqimiz kérek. Bu ish alahide diqqet qilishqa tégishlik bir ish. Bu türdiki kishilerning qUralliq küchliridin paydilinishimiz desliwide bizge bekla yardimi tégidighan yaxshi ishtek bilinishi mumkin. Emma bundaq qarash pütünley xata. Bu küchler künlerning biride choqum bizge qarshi jeng qilishi mumkin. Shunga, biz Némislardin bashqa héchqandaq birsining qUral tutishigha ruxset qilmasliqimiz lazim. Slawyanlar, Chéxlar, urus kazakliri weyaki ukra’inlarni hergizmu qUrallandurmasliqimiz kérek.

Shöbhisizki, bu gepler hergiz ali irq qarashigha asasen otturgha

qoyulghan bolishi natayin. Buning esli sewebi, ishghal qilinidighan yerlerning bir bölümi kelgüside yerliklerdin bosh*tilip Némislarni yerleshtürüsh rayonigha aylandurush pilanlan’ghanliqi, shuningdek urush jeryanida Némislar bilen bir septe turup jeng qilidighan milletler axirqi ghelibini qolgha keltürginidin kéyin ularmu kélip destirxanning bir burjikige qistiliwélishni telep qilish éhtimalining tughulishidin ensirigenlikidin bashqa nerse emes. Bu türdiki qarashtin bashqa yene, Gérmaniye armiyisining qumandanlirimu urush esirlirini aldinqi seplerde jeng qilidighan qisimlargha özgertip paydilinish mesilisige qattiq qarshi turup kelgen idi.

Türkistan Üchün Küreshler 488

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1941-yilining küz ayliridin kéyin, rosiyige qarshi qozghitilghan bu urush mölcherlen’ginidek unche pat tügimeydighan weziyet körülüshke bashlaydu. Gérmaniye buningdin bashqa seplerdimu urush qiliwatqanliqi üchün, kamayghan eskerlirini toluqlaydighan menbe mesiliside heqiqetenmu qiyin ehwalgha düch kelmekte idi. Bu jeryanda sherq ishlar ministirliki tewesidiki bir qisim rehberler bilen puxra axbarat teshkilati (s d, yeni sichérxéytsdiynst − aptorning izahati) urus esirliridin paydilinish mesilisinimu otturgha qoymaqta idi. 1941-yilining öktebiride, général keytél qish aylirida Sowét esirliridin yol yasash ishlirida paydilinish heqqide hitlérni maqul keltüridu.

Eslide, birinchi dunya urushi dewriliride buninggha oxshaydighan

ish bolghan idi. Rosiye aldinqi sépida esirge élin’ghan Musulman Türklerni Bérlin etrapidiki wünstorf lagirigha yighqan. Bir mezgil ötkendin kéyin, bu esirlerni Gérmaniye bilen bir septe urush qiliwatqan Türkiye armiyisi ichide jengge sélish layihisi otturgha qoyulidu. Bu layihe Türkiye da’iriliri teripidin maqullan’ghandin kéyin, rosiye Türkiliri arisidiki dangliq kishilerdin biri bolghan qazi abdurésh*t Ibrahimni Gérmaniyige iwertidu. Qazi, özi neshri qilghan «el jihad» géziti wastisi bilen pida’ilarni tizimgha élip Asiya bataliyoni namida bir herbi qisim teshkil qilghan. Birer mingdek eskerdin teshkil tapqan bu qisim, 1916-yilining may aylirida Istanbulgha yötkep kélinidu. U yerdin Iraq urush sépigha iwertilgen bu Asiya bataliyoni urush tügigen künlergiche Osmanli armiyisi terkiwide wezipe ötep kelgen idi.

Asiya batoliyoni ishidin toluq xewiri bar fon mendé, Musulman Türk

dunyasi bilen Sowétler ittipaqinila yaxshi bilidighan birsi bolupla qalmay, buxil urush esirliridin teshkil qilinidighan herbi qisimlarni ongushluq türde paydilinishqa bolidighanliqigha ishinidighan birsi idi. Uning üstige, Türki urush esirliridin Sowétlerge qarshi urush sepliride paydilinish ishini Türkiye mes’ullirimu pat-patla tilgha élip kelmekte idi. Bash elchi xüsraw gerede, yéngidin wezipige teyinlen’gen musteshar Kamal nijat ependini tonushturush üchün 1941-yili 20-awghust küni sherqi prusiyidiki bash qumandanliq sh*tabigha bérip Gérmaniye tashqi ishlar ministiri ribéntrop bilen körüshkinide, Türki irqidin bolghan Rusiye esirliridin paydilinish mesilisini otturgha qoyghanliqini tüwendikiche bayan qilidu:

Türkistan Üchün Küreshler 489

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Rusiyidiki biz bilen bir qandin bolghan qérindashlirimizning Sowét istibdatidin azat qilinishi biz üchün rohi medet bolidighanliqini dep kélip, Gérmaniye bashlighan bu ulugh urushta Gérmaniyidin ibaret bu dostimiz qolgha chüshürgen esirler arisidiki Türkiylerni roslardin ayrip chiqish lazimliqini alahide meslihet qildim, bu qérindashlirimizdin xewerchilik we yol bashlighuchi qatardiki ishlarda ishlitelishinglar mumkin dep eskertip öttüm, Yawrupagha panaliq tilep kelgen rosiye Türkilirining siyasi jehette dangliq kishilirini chaqirtip kélip bu esirler bilen uchrashturushning paydisi bolidighanliqini chüshendürgen idim.

Iranda uzun yillar wezipe ötigen bash’elchi gerede kapkaziye bilen

ottura Asiya Türkilirige da’ir melumati bar birsi bolup, birqisim muhajir Türki yitekchiliri bilenmu tonushatti. Xusraw gerede tashqi ishlar musteshari wéyzsakér bilen ötkezgen söhbette bu heqtiki mesililerni otturgha qoyüp ötken:

Men bu qan qérindashlirimizni esirler lagiridin azat qilip, ulardin

paydilinish ishini mexsus we gheyri resmi shekilde qolgha élip ishleshni milli we wijdani bir qerzim dep tonighan idim. … Gérmaniyining, siyasi joghrapiye noqtisida asasliq düshminimiz hésaplinidighan rosiyige qarshi urushta ghelibe Qazan’ghanliqi wetinimizde intayin küchlük hayajan peyda qilwetkenlikini bildürdüm. Rosiyidiki Musulmanlar jaylashqan rayonlarni xeritide körsitip turup izahat bergen idim. … bu esirlerdin paydilinishliri kéreklikini shexsi namimda we mexsus yusunda tewisiye qilghan idim. Amérikiliqlar chiqarghan mexpi hüjjetler toplimidiki matériyallarni körüp, bash katipning bu söhbitimizni tepsili türde ribéntropqa yetküzgenlikidin xewer taptim. U waqitlarda kapkaziye xelqlirini tengpungluq saqlaydighan dölet sheklide birleshtürüsh mumkinlikini, hezer déngizining sherqide musteqil Türkistan bilen mongghuliye döliti qurush mumkinlikini körsitip ötkenlikim bu eserni oqughinimdin kéyinla andin ésimge keldi.

Bash elchi geredening öz aldigha gheyri resmi yol bilen yetküzdüm

dep éytqan bu qarashlarni Gérmaniye da’iriliri estayIdil mu’amile qilip muzakire qilishqan. Belkim bu qarashlarni Türkiye hökümitining Türki irqidin bolghan urush esirlirini qandaq bir terep qilish kérekliki toghrisidiki ümidliri dep mexsus muzakire qilishqan. Gerede yene,

Türkistan Üchün Küreshler 490

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Gérmaniye tashqi ishlar ministirliki katiwigha paydilinishqa bolidighan muhim ademler qatarida Yawrupada musapir bolup turup qalghan Türkistanliq Mustapa Choqay oghli bilen groziyilik chenkéli qataridiki yitekchilerning tiziminimu bérip qoyghan (eslide u waqitta Mustapa Choqay oghli Gérmaniyige keltürülgen waqitlar bolup, urush esirlirini ayrish ömikide ishlewatatti. − aptorning izahati).

Bu ishlar boliwatqan sintebir aylirigha kelgende, Gérmaniyige

kelgen nuri qillighil pashamu tashqi ishlar ministirliki siyasi bashqarma bashliqi woyrman bilen körüshüp söhbetliship turghan. Bu körüshüshlerde nuri pasha uninggha Gérmaniyining Türkler yashaydighan jaylar siyasiti bilen Türki irqidin bolghan urush esirlirige munasiwetlik yürgüzilidighan siyasetliri heqqide bir qisim meslihetlerni bérip ötken. Woyrmanning tashqi ishlar ministirliki mustesharigha sun’ghan doklatidin qarighanda, qillighil pashaning arzuliri bilen woyrmanning bu heqtiki bahasi tüwendikiche yézilghan:

Türki irqidikiler, bolupmu barliq Musulman urush esirliri ayrip chiqip,

ularni birinchi dunya urushi jeryanida wünstorf etrapida qurulghan lagirgha oxshap kétidighan mexsus lagirgha yighish lazim. Andin bu esirler arisidin pan turanchiliq herikiti üchün mexsus bir jenggiywar qoshun qurup chiqishqa bolamdu-bolmamdu, tetqiq qilinishi lazim.

O k w (Gérmaniye qUralliq küchler bash qumandanliq sh*tawi. −

aptorning izahati) urush esirlirini bashqurush bashqarma mudirlikidin élin’ghan melumatlardin qarighanda, ichki ishlar ministiri rosénbérg bu türdiki bir telepni o k w gha yollap bolghaniken. Hazirqi ehwalda o k w bundaq bir ayrish ishigha yitishelmeydighanliqi éniq. Buninggha qoshulup qoli sel boshighandin kéyin Rusiye urush esirlirini milli we irqi teWelikige qarap ayrish ishini bashlimaqchiken. O k w da’iriliri tashqi ishlar ministirlikining teliwige imkan qeder emel qilishqa tiriship, étnik Türk we Musulman rosiye urush esirlirini ayrip chiqish ishini bashliyalishini mölcherleshke bolidu. Bu ishni o k é dikiler bilen resmi muzakire qilish üchün boyruq kélishini kütmekte. Bu ishni emelge ashurush üchün bir qanche ay waqit kütüshke toghra kélidighanliqi éniq. …

Türkistan Üchün Küreshler 491

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Nuri pasha, pan turanchilik herikitide biwaste rol oynashni telep qilmaqta. Nuri pasha, Musulman we Türk irqliridin bolghan urush esirliri üchün qurulidighan lagirlar qurulghinidin kéyin, bu tereptiki adem küchini tallash we teshkillesh ishlirigha bir amalini qilip qatnishishqa tirishidighanliqini oylimaqta. Bu ishlarni Türkiye hökümitining yushurunche bir shekilde qollap quwetlishi asasida ishqa ashurup kétidighanliqini perez qilidiken. Bu ishtimu awal o k w bilen biwaste munasiwiti bolmighan bir tür pikir almashturushqa tutush qilish arqiliq ruxset bérilishini kütmekte. … shuningdek yene, nuri pasha Bérlinda pan turanchiliq teshwiqatini qanat yaydurush üchün merkezdin birni qurup chiqish tekliwini otturgha qoymaqta. Bu merkezde özi we bashqa sebdashliri birlikte pa’aliyet qilidighanliqini éytidu. Bu ish, hazirche qoyup turuldi.

Nuri pasha yene tashqi ishlar ministirlikining musteshari baron

érnist wéyzshakér bilenmu körüshken bolup, kapkaziyiliklerge munasiwetlik mesililerde ulargha meslihetchilik qilip béreleydighanliqini éytqan.

Del shu peytte, Türkiye iwertken ikki Türkiyilik général, yeni Türkiye

herbi akadémiyisi qumandani général eli fu’at erden bilen pinsiyige chiqqan général hüsnü erkilet ikkisi sherq urush seplirini ziyaret qilish meqsidi bilen Gérmaniyige yétip kélidu (Weli Qéyumxan, bu ikki généralning Némislar teripidin ziyaretke teklip qilinishida nuri qillighil pashaning wastichiliq rol oynighanliqini éytidu. Emma fon papénning yézishqan xetliride ziyaret qilish tekliwini Türkiye hökümiti teripidin otturgha qoyulghanliqi, ziyaret qilishqa iwertilidighan kishilernimu yene Türkiye hökümiti békitkenlikini éniq otturgha qoymaqta. − aptorning izahati). Erkilet pasha, «jumhuriyet» gézitide urushning istratigiyilik we téxnikiliq jehetlerge munasiwetlik maqalilarni élan qilip kéliwatqan birsi bolush bilen birge, yene tipik Némisperes birsi qatarida tonulmaqta idi. Bu ikki général ötküzgen söhbetler jeryanida, Türki esirlerdin herbi qoshun teshkil qilip, Sowétler qolidin tartip élin’ghan yerlerde ishqa sélishqa bolidighanliqi heqqidiki pikirlirini Némis rehberlirige yetküzidu. Sherqi urush seplirini ziyaret qilip qaytashida, yene Bérlin’gha kélip hitlér bilenmu körüshidu. Weli Qéyumxan, bu générallar otturgha qoyghan tewisiyilerge Némis

Türkistan Üchün Küreshler 492

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

da’iriliri qiziqip qalghanliqini, bu heqte qarar qobul qilish ishining tézleshtürülishige türtke bolup bergenlikini éytidu.

Netijide, 1941-yilining öktebir éyigha kelginide qizil armiyidin esirge

chüshken eskerlerni aldinqi sepler bilen arqa seplerde ishlitishke munasiwetlik teyyarliq ishliri bashlan’ghan idi. Bu pikirni emelge ashurush imkaniyitining qanchilik ikenlikini sinaq qilish meqsitide, 1941-yili öktebirde “Asiyaliqlar” namida 30~40 tek Türkistanliqtin teshkil tapqan kichik bir qoshun teshkil qilindi. Bu bir gurup esirdin paydilinish siniqi netijilik tamamlinishidin kéyin bu layihini himaye qilidighanlarni gheyretke keltürgenidi. Fon mendé bashchiliqidiki sherq ishliri ministirlikidiki mes’ul xadimlar esirlerni milletler boyiche ayrim-ayrim léjyon haligha keltürüp teshkillep chiqip, Némislar bilen birlikte Sowét ittipaqi qoshunlirigha qarshi urushqa sélish lazim dégen telepni otturgha qoyidu. Shundaq qilip profissor fon mendéning bu heqtiki tirishchanliqliri netije bérip, sherq ishliri ministiri rosébbérgningmu bu ishni qollap quwetlishi qolgha keltürilidu.

Rosénbérg, urush esirliridin herbi qisim teshkillesh pilanini 1941-yili

22-dikabir künisi hitlérgha sunidu. Bu teklip layihisi kütkinidin burun, yeni shu künisila hitlérning testiqlishi bilen küchke ige qilinidi. Gérmaniye armiyisi qumandanliqi 1941-yili 30-dikabir küni élan qilghan boyruqigha bina’en, Sowét esirliridin herbi qisim teshkil qilish ishi bashlinidu. Desliwide Ukra’inaliqlar, baltiq elliri, bilirosiye we uruslardin teshkil qilin’ghan qisimlargha «sherq bataliyoni» dep, qalghan qisimlargha bolsa «Asiya bataliyonliri» dep nam bérilidu. Aridin uzun ötmeyla, bu tür qisimlar teshkil qilghan millitige qarap atilishqa bashlinidu.

30-dikabir boyruqi boyiche ermenler bilen groziyilikler üchün ayrim-

ayrim léjyon, Türkistanliq esirler bilen kapkaziyilik isirlerge birla léjyon qurulidu dep belgilen’gen idi (Türkistanish-ka*wkazish-muhemmedinish léjyon. − aptorning izahati). Emma aridin birer ay ötkendin kéyin alghan yene bir qarar boyiche Türkistan-kapkaziye-Musulman léjyoni dégen bu qisim Türkistan léjyoni, kapkaziye Musulman léjyoni we Türkistanliq urush esirliridin teshkil qilin’ghan 450-bataliyon qataridiki üch türlük léjyon’gha ayrilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 493

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

450-bataliyon peqetla istixbarat meqsitide qurulghan bir qoshun idi. Hökümet istixbarat teshkilatining ishghal qilin’ghan jaylarda we Sowét arqa sepliride ishqa sélinidighan yerlik kishilerge éhtiyaji bolup turmaqta idi. Bu ish üchün iqtidarliq we bilimlik urush esirlirini tallap mexsus lagirlarda yétishtürgendin kéyin, her tü rlük meqsetler üchün paydilinish pilanlan’ghanidi. Shunga, s d teshkilati öktebir ayliridin bashlapla bu pilanini ishqa kirishtürüsh üchün baltiq elliri esirliridin mexsus istixbarat etiretlirini teshkillep chiqqan idi. Buningdek ishni Türki esirler arisidimu yolgha qoyush meqsitide, poltawa rayonidiki esirler lagiridin 700 dek saghlam esir tallinip, yitishtürüsh üchün silézyagha apiridu. U yerde mexsus terbiye körgen bu eskerlerdin ikki bataliyon teshkil qilishidu. Türk-tatarlardin teshkillen’gen 450-Türkiler bataliyoni Türk dunyasini puxta bilidighan andériyas mayér-madérning kapkaziyiliklerdin teshkil qilin’ghan bérgman bataliyonimu tyodor öbérlandérning qumandanliqigha tapshurilidu.

Bu waqitlarda yene Idil Uralliq urush esirliridin “wolga tatar léjyoni”

teshkil qilin’ghan bolup, bu léjyonda fin urush esirlirimu bar idi. 1942-yilining yaz aylirida élin’ghan yéngi bir qarar boyiche kapkaziye Musulman léjyonini Ezerbeyjan léjyoni we shimali kapkaziyilikler léjyoni dep ikki qisimgha bölidu. Shundaq qilip, barliq milli guruppilar ayrim-ayrim teshkillen’gen hésaplandi. Bu waqitta bu léjyonlargha pida’i yétishtürüp béridighan esir ayrish hey’etlirining sanimu 30 gha köpeytilgenidi. Némislarning bu heqtiki qarashlirini xostlér mundaq bahalaydu:

Türki urush esirlirini Sowétlerge qarshi paydilinish heqqidiki pikir

Némis armiye qumandanliq sh*tabidikiler teripidin bekla asan qobul qilindi. … bu ishning Némis armiyisige paydisi bolidighanliqini ipadileshti. Ularning bundaq qarashta bolishigha Natsitlarmu qarshi turmidi. Démisimu Türkilerning Sowét ittipaqi teweside yashaydighan jaylar 3-Gérmaniye impiriyisining ishghal qilinidighan pilan sirtida qalidighan jaylar hésaplinatti. … armiyidikiler bolsa bu qisimlar Sowét urush sépida jeng qiliwatqan Türki qisimlargha küchlük teshwiqat qilish rolini oynaydu dep qarishatti. Shuningdek yene ishghal qilin’ghan yerlerdiki xelqni hemkarliq ornitishi üchünmu asanliq tughdurup béridighan boldi dep qarashmaqta idi.

Türkistan Üchün Küreshler 494

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Jenggiwarliqi yoq yardemchi qisimlarni teshkillesh mesilisi bek köp tAlash tartish qilinmayla hel bolghanidi. “hilfshwilij” dep nam bérilgen yardemchi qisimlar biwaste jengge qatnashmaydighan, arqa sep ishlirida ishlitilidighan pida’ilardin teshkil tapatti. Ular adette ishghal qilin’ghan jaylardiki xelq arisidin yaki urush esirliri arisidin tallinidighan bolidu. Bu qarar derhal ishqa kirishtürilidu. Yardemchi qisimlarni teshkil qilidighan bu türdiki guruppigha qatnashqanlarning sani éniq melum bolmisimu, bundaqlarning sani urushning otturlirigha kelginide birer milyon etirapigha yetkenliki mölcherlenmekte.

Herbi qisimlarda millitige qarap léjyonlar teshkil qilinishi, bu

léjyonlar bilen Némis qisimliri ottursidiki munasiwetlerni tertipke salalaydighan milli organlarni teshkillesh zörüriyitinimu otturgha chiqiridu. U waqitqa kelgiche urush esirlirini ayrish ishigha mes’ul boliwatqan urush esirlirini ayrish arilashma hey’etliri bundaq bir ishqa uyghun kelmeytti. Shu seweptin, Sowét xelq kishiliri we pida’i léjyonlargha mes’ul bolidighan alaqilishish bashqarmiliri (mittélstéller − aptorning izahati) ni qurup chiqish qarari élinidu. Birinchi bolup Türkistan alaqilishish bashqarmisi qurulghan idi. Némislar bu ishni Türkistanliqlardin bashlighanliqi tesadipen otturgha chiqqan emes. Buning aldinqi sewepliridin birsi, urush esirler arisidiki eng chong guruppini Türkistanliqlar teshkil qilatti. Emma Türkistan rayonining Némislarning ishghal qilidighan pilani tewesige kirmeydighanliqi, buning eng muhim seweplerdin biri hésaplinatti. Yene bir tereptin Némis da’iriliri urush yéngi bashlan’ghan waqitlarda ishghal qiliwalghan Qirim tewesi üchün buningdek bir bashqarma qurup chiqishqa peqetla qiziqmighan idi.

Deslepki waqitlarda wastichi rol oynash we alaqe ornitish wezipisini

ötep kelgen bu türdiki bashqarmilar, 1943-yillirida awal toshushqa mes’ul bashqarmilargha, uningdin kéyin yene milli wakaletxanilargha özgertilidu. Türkistan alaqilishish bashqarmisining mes’olliqigha Weli Qéyumxan teyinlinidu. Ezerbeyjan bashqarmisigha fetxali ependi, Idil Ural bashqarmisigha elixan qantömür we Groziye bashqarmisigha sipiridyon kédya teyinlinidu. Bulardin bashqa yene baltiq elliri bilen Ukra’inalar üchünmu birerdin alaqilishish bashqarmiliri qurulidu.

Türkistan Üchün Küreshler 495

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1942-yilining qish ayliridiki rosiyige hujum qilish herikiti emiliyiti, Sowétler ittipaqigha qarshi urushta ghelibe qazinish üchün barliq imkaniyetlerdin toluq paydilanmay bolmaydighanliqi ochuq otturgha chiqarmaqta idi. Bolupmu tashqi ishlar ministirlikige qaraydighan xadimlar bilen profissor mendé qataridiki sherq ishliri ministirlikining mutexessisliri Sowét düshmini bolghan milletlerning urush esirliridinla paydilinip qalmay, musapirdiki siyasi xadimlardinmu paydilanmay bolmaydighanliqini oylimaqta idi. Bu türdiki siyasi xadimlar Sowét ittipaqi tewesidiki öz teWelikliride Moskwagha qarshi pa’aliyetlerni teshkilliyelishi mumkin dep qarimaqta idi. Buning üchün, urushtin burunqi dewrlerde Promété herikiti ichide aktip rol oynighan bolshéwikchilikke qarshi xadimlar we ularning yitekchiliri bilen sözlishish charisini tépishqa kirishish bolishi kéreklikinimu hés qilishmaqta idi. Milli léjyonlarning teshkil qilinishidin kéyinki peytlerde Gérmaniye tashqi ishlar ministirliki bilen ostministiriyum zallirida bu türdiki qarashlar barghansiri köpiyishke bashlaydu.

Tashqi Türki yitekchiliri bilen alaqe ornitish Ishghal qilin’ghan yerlerning puxralirini bashqurush ishlirigha mesul

ministir rosénbérg, urush esirlirini Sowétler ittipaqigha qarshi jenglerde paydilinish, buning uchun qUralliq qisimlarni qurup chiqish layihisini bashtin tartipla qollap kelmekte idi. Emma u, bésiwalghan yerlerde siyasi mu’esselerning qurulishigha, shuningdek u yerlerning musapir yitekchiliri bilen siyasi meqsetlerde körüshüshke qarshi idi. Hetta u, milliy lizhyonlar (chetellik pidayi herbi qisimliri) bilen Némis armiyisi ottursida munasiwet tikleshni meqset qilip qurulghan alaqilishish bölümliriningmu aldinqi sepke alaqidar teshkili ishlirigha biwaste arlishiwalmasliqi kéreklikini oylaytti. Bu bölümler, peqet wetenliri Némislar teripidin ishghal qilin’ghinidin kéyinla andin paliyetke kirishishi kéreklikini, ular öz paliyetlirini wetinide qurulidighan Némis puxralirini bashqurush organliri bilen hemkarlishish bilenla cheklinishi lazimliqini oylaytti. Chunki u, ishghal qilin’ghan Sowét tupraqlirining toluq mustemlike qilinishigha toluq ishinetti. 1917-yilidin buyan Sowétler ittipaqigha qarshi küresh qilip kéliwatqan siyasi yitekchilerdin bundaq bir meqset üchün xizmet

Türkistan Üchün Küreshler 496

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilishqa razi bolishidin ümid kütüsh esla mumkin bolmaydighan bir ish idi. Hetta buning del eksiche, muhajirettikiler wetinide bundaq bir tüzüm qurulushqa tosalghuluq qilish üchün heriketke atlinishi mumkin idi. Ene shu sewebler tüpeylidin, rosénbérg bu türdiki musapir yitekchiliri bilen munasiwet baghlashqa qarshi turup kelmekte idi. Rosénbérgning eksiche, Gérmaniye bilen sherq urush sépi sharayitlirini, Sowétler ittipaqining yushurun küchlirini emeliy bir shekilde bahalaydighan ostministériyum mutexessliri, shuningdek bu mesililerge munasiwetlik tashqi ishlar ministirlikining déplumatliri chet’eldiki musapir yitekchiler bilen alaqe ornitishqa mejbur ikenlikini tonup yetmekte idi. Bundaq qarashtikilerning pikiri buyiche alghanda, Sowétler ittipaqi ishghal qilinip bolghandin kéyin, uruslardin bashqa milletlerge öz yurtlirida aptonomiyilik hoquq bérilidighanliqi, shu asasta Sowétler ittipaqi bölünüp Gérmaniyining mustemlikiler gewdisi halitige keltürülishini toghra tépishatti.

Bu ishta sherq ishliri ministirlikining teshkili ishlirigha mes’ul eng

muhim adem hésaplinidighan profissor fon mendé bu ishlarni emilileshtürüsh ishlirida hel qilghuch pikirlerni otturgha qoyup kiliwatqan birsi idi. Mendé Natsitlar partiyisige eza bolmighini bilen, Sowétler ittipaqi tewesidiki milli ishlar mesililiride héchkim ret qilalmaydighan mutexessis hésaplinatti. Profissor mendé, shu künlergiche chet döletlerde pa’aliyet qilip kéliwatqan Sowétke qarshi yitekchiler bilen yéqin munasiwet baghlap kelmekte idi. Uni desliwide ostministriyumning kapkaziye-Türkistan bölümining bölüm bashliqliqigha teyinleshken bolup, kéyinki waqitlarda, 1943-yilisi qurulghan chet’ellik qewmler bashqarmisining mes’ulliqigha teyinlinidu. Shundaq qilip, Gérmaniyining Sowétler ittipaqidiki milli ishlargha munasiwetlik élinidighan qararlargha küchlük tesir körsiteligidek, yitekchilik qilalighidek salahiyetke érishidu.

Yene bir tereptin, Némis tashqi ishlar ministirlikimu musapir

yitekchiliri bilen hemkarliq ornitilishi lazim dep qaraytti. Ministirliq, Sowét rosiyisidin tartip élinidighan jaylar bilen bolghan munasiwetlerni tertipke sélishni meqset qilip qol astida bir ishxana qurup chiqqan idi. Barbarossa herikiti bashlinip bir hepte waqit ötken 1941-yilining 28-iyon künisi, ministirlik teweside rosiye komititi deydighan bir organ qurulghan bolup, bu komititqa gyorg groskopf mes’ul qilip teyinlinidu.

Türkistan Üchün Küreshler 497

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Burun Moskwada turushluq bash elchi bolghan kont shulénburgmu bu komititining ezaliridin birsi idi. Yéqin’ghiche Sowétler ittipaqining herqaysi jaylirida (Moskwa, tiblis qatarliq jaylarda) uzun yil wezipe ötesh jeryanida Sowétler ittipaqini yaxshi bilidighan bash elchi shulénburg, tashqi ishlar ministirliki teweside rosiyige munasiwetlik pa’aliyetlerni teshkillesh ishlirigha mes’ul qilin’ghan idi. Otto brawtigam deydighan yene tejribilik déplomat bolsa, 1923-yilidin kéyin Baku we tiblislarda konsul bolup turghan, kapkaziye xelqlirini biwaste tonuydighan birsi idi. Wérnér otto fon héntig digen kishi komisiyining kapkaziye xelqlirige we Türkistan tewesige mes’ul ezasi idi. Héntig, déplomatliq hayatini Istanbul, Téhran we pékin (béyjing − t) qatarliq jaylarda wezipe ötesh arqiliq bashlighan, pars tilini bilidighan birsi idi. U, birinchi dunya urushi partilighan waqitlarda pida’iy bolup sherqi urush sépidiki jenglerge qatnashqan idi. Undin kéyin, héntig Afghanistanni Gérmaniye terep bolup urushqa qatnishishini qolgha keltürüsh üchün qurulghan hey’etke déplomatik xadim süpitide qatniship, musheqqetlik bir seperdin kéyin Türkiye bilen Iran arqiliq Afghanistan’gha bériwalghan idi. Shunga u, bu jaylar bilen bu yerlerning xelqini yaxshi bilidighan birsi hésaplinatti. Ikkinchi dunya urushi partilighandin kéyin uninggha tatarlar, kapkaziyilikler we Türkistanliqlar mesilisini tetqiq qilish wezipisi tapshurulidu. Héntig, alimjan idrisqa qizil armiyidiki Türki qénidin bolghan herbilerge xitap qilish meqset qilin’ghan broshurlarni yézip chiqish wezipisini tapshuridu. Shundaq qilip awal sherqi Türklerge, andin kapkaziyiliklerge qaritilghan brushorlar teyyarlinidu. Héntig yene tashqi Türki yitekchiliri bilen, nuri qillighil pashadek Türkiyidiki Türkchilik bilen shoghullinidighan sahelerge küchlük tesir körsitip kéliwatqan kishiler bilenmu alaqisi bar idi.

Profissor fon mendé bashchiliqidiki yuquri mertiwilik kishiler

hésaplinidighan mutexessis we déplomat gurohidikiler Türk-Musulman ammisi bilen munasiwetni kücheytish arqiliq Sowétler ittipaqini Asiya teweside qiyin ehwalgha chüshürüp qoyushqa bolidu dep qarishatti. Bu meqsetni közde tutup musapir yitekchilernila emes belki Türkiyinimu bu ishqa arilashturush lazim dep qarishatti. Général eli fu’at erden bilen hüsnü erkilet ikkisini Gérmaniyige teklip qilishmu bu pilanning bir terkiwi qismi hésaplinatti. Otto fon héntig, bu ikki

Türkistan Üchün Küreshler 498

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

généralgha barliq ziyaretliride hemra bolup birlikte aylinip ularni mihman qilghan idi.

Adlon yighini Rosénbérg bilen és-éschilar shunche xalimighanliqigha qarimay

germaniye tashqi ishlar ministirliki Fransiye, rominiye we Türkiye qatarliq ellerde turiwatqan musapir yitekchiliri bilen munasiwet tiklesh mesiliside yenila ortaq pikir birlikige kélidu. 1942-yilining baharida, shu yilning may éyi otturlirida Bérlinda bir qétimliq yighin chaqirish qararigha kélishidu. Bu yighinni teshkileshke munasiwetlik ishlargha bash’elchi shulénburg mes’ol qilinidu. Bu yighin, Bérlindiki adlon mihmanxanisida chaqirilidighan bolghachqa, adlon yighini dep nam alidu. Bu yighin’gha Ezerbeyjan herikitidin musawat yitekchisi mehemmet imin rosulzade, Promété jornilida uzun yil shimali kapkaziye wakaletchilikini qilip kelgen Mir yaqup mextiyéw, resulzadining reqipliridin sabiq ministir hilal xas mehemmet we sebdashliridin fu’at eMirjan qatarliq kishiler teklip qilin’ghan idi (muxlén kitawida "shulénburg nime üchün Prométége tewe musawatchilarni bu yighin’gha teklip qilmighanliqini chüshinelmidim" dep yazghan. Emma, musawat yitekchisi resulzade Prométéning qurghuchiliridin birsi idi. Mir yaqup mehtiyewmu dangliq Prométéchilerdin birsi idi. − aptorning izahati). Shimali kapkaziyiliklerdin séyit shamil (ülküsal, séyit shamilning 11-mayda Istanbuldin Bérlin’gha yétip barghanliqini bayan qilghan. − aptorning izahati), ka*wkaz gurohigha ikki neper dangliq kishi heyder bammat bilen elixan qantömür wakaletlik qilip kelgen idi. Groziyelik yitekchilerdin milletchi démokratlar yitekchisi spindiyon kédiya, tétri gyorgi herikitining qurghuchiliridin profissor mixayil térétéli bilen zurab awAlashwili qatarliq kishilermu yighinda bar idi (adlon yighinigha chaqirilghan bashqa groziyilik yitekchilerdin wachnadzé, shahzade bagratiyon, polkownik shalwa maglakélidzé qatarliq kishilermu bar idi. − aptorning izahati). Bu yighin’gha Türkistanliqlargha wakaliten Weli Qéyumxan qatnashqan idi. Némislar ishghal qiliwalghan Qirim tewesining yitekchilirini bu yighin’gha resmi türde teklip qilinmaydu. Shuninggha qarimay, Qirimliq yitekchi jappar séyit Exmet Qirimer

Türkistan Üchün Küreshler 499

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yéqin sebdashliridin edige Qirimal bilen mustejip ülküsal ikkisini Bérlin’gha iwertidu (Némislarning bu yighin’gha jappar séyit Exmet Qirimerni teklip qilmighanliqining sewebi, fon papénning Qirimerni “skorskichi” dep tonuydighanliqidin bolghan. Yeni, Qirimerni fon papén xalimighachqa bu yighin’gha teklip qilmighan. Edige Qirimal bilen mustejip ülküsal 1941-yili dikabirda Bérlin’gha yétip kelgen bolup, ular ikkisi shu kilishi bilen germaniyide 7 aydek turup qalidu. Ular adlon yighini mezgilide Bérlinde turiwatqan bolsimu, Gérmaniye da’iriliri ularni yighin’gha teklip qilmaydu, emma ular bilen biwaste körüshüp turidu. − aptorning izahati). Istanbuldin adlon yighinigha teklip qilin’ghanlar arisida Zeki Welidi Toghanmu bar idi. Emma, Zeki Welidi Toghan dölet mudapiye ministiri fewzi chaqmaq bilen tashqi ishlar musteshari numan menemenchi’oghli ikkisige biwaste iltimas qilghan bolishigha qarimay Türkiyidin sirtqa chiqish wizisi alalmighachqa, adlon yighin’gha qatnishalmaydu. Idil-Ural herikiti yitekchisi ayaz isaqi bolsa Gérmaniyining Türkiyide turushluq bash elchixanisi teripidin adlon yighinigha teklip qilin’ghanliqigha qarimay, Idil-Ural musteqilliqi mesilisi resmi élan qilinmighiche bundaq bir yighin’gha qatnishalmaydighanliqi uqturulghan. Yighin mezgilliride Bérlinda yürgen nuri killigil pashaning bu yighin’gha resmi yusunda qatnashqan-qatnashmighanliqi éniq emes (apiril éyining otturlirida fon mendéning mustejip ülküsalgha “nuri pasha bilen bolghan barliq munasiwetlirimizni toxtattuq. Shunga siznimu bügündin bashlap uning bilen körüshmeslikingizni teklip qilimen” dep éytqanliqi melum. Shu seweptin nuri pasha bu yighin’gha qatnashmighan bolishi mumkin. − aptorning izahati). Shundaqtimu yighin üchün Bérlin’ge kelgen yitekchiler bilen her türlük uchrishishlarda ijra qilinmaqchi bolghan stiratigiyiler üstide teklip pikirlirini bergenliki melum. Adlon yighinigha qanche neper musapir yitekchisi teklip qilin’ghanliqi, yighin’gha teklip qilin’ghanlardin qanche kishining kélip yighin’gha qatnashqanliqi heqqide éniq melumat bolmisimu, bu yighin’gha 50 etrapida adem qatnashqanliqi heqqide melumatlar bar. Gérmaniye tashqi ishlar ministirlikide ishlewatqan alimjan idrisi, shimali kapkaziyilik Exmet tömür we Ezerbeyjanliq hilal münshimu adlon yighinining teyyarliq ishlirigha qatnashqan (alimjan idrisi, 1922-yili Buxara hökümiti teripidin iwertilgen oqughuchilargha mes’ul bolup Gérmaniyige kélip turup qalghan birsi idi. Bu heqtiki melumatlar aldinqi baplarda bayan qilindi. ... Exmet tömür u waqitlarda Gérmaniyide pelsepe we

Türkistan Üchün Küreshler 500

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türklogiye jehette bilim éliwatqan Türkiye grajdanliqigha ötken Idil-Uralliq idi. U, 1941-yilining axirqi künlirigiche esir ayrish ömigide ishleydu. Hilal münshi bolsa, birinchi dunya urushidin kéyin Gérmaniyige bériwélip olturaqliship qalghan bolup, u yerde bir Némis ayal bilen toy qilip shu yerde turup qalghan Ezerbeyjan Türkiliridin idi. U, ikkinchi dunya urushidin kéyinki yillarda En’giliyilikler bilen birge pa’aliyet qilip kelgen Ezerbeyjan guruppisining bashliqi bolup ishligen. Yene bir muddet waqit ötkendin kéyin Gérmaniyining Enqerede turushluq bash’elchixanisida xizmet qilidu. − aptorning izahati).

Adlon yighini Némislar aldinqi septiki urushta üstünlükke ige bolup

turiwatqan mezgillerde chaqirilghan bir yighin bolup, yighin’gha qatnashqan sabiq Promété yitekchilirining siyasi telepliri bilen Gérmaniye sherq siyasitining tüpki pirinsipliri ottursida intayin zor ixtilaplar mewjut idi. Shu seweptin, bu yighin héch bir emeli netijini qolgha keltürelmey tarqilip kétidu. Gérmaniye tashqi ishlar sahesidiki sözliship mesile hel qilishqa mayil kishilerning tirishchanliqliri Natsitlar yitekchilirining qattiq qolluq qarashlirini özgertishke qurubi yetmeydu. Rosénburg bilen himlér bashchiliqidiki Natsitlar rehberliki musapir yitekchiliri bilen söhbet ötküzmekchi bolsaq, ularni özliri bilen teng orun’gha qoyghanliq bolup qalidu dep oylaytti. U künlerde intayin küchiyip ketken Gérmaniye bu tür siyasi teshkilatlargha emes belki boyruqqa ita’et qilidighan kishilerge éhtiyajliq halette turatti. Rosiye komititining meslihetchisi ditmanning tashqi ishlar ministirliki siyasi bölüm kadiri tipélskichke yazghan bir parche xétide, Gérmaniye terepning bu mesilige bolghan közqarashlirini intayin éniq ipadilep bermekte. U xetning asasliq rohi töwendikiche:

1. ishghal qilin’ghan sherq rayon mesililiri ministirlikide sözligen

nutuqliridin ministir rosénburgning Gérmaniye hamiliqi astida musteqil kafkaz döletliri qurush pilanigha qoshulmaydighanliqini hés qildim. ... Emma ötken künlerde ministir rosénburg führér (hitlér) ge sunulmaqchi bolghan kapkaz rayonining kelgüsidiki siyasi tüzülishige munasiwetlik keng da’irilik bir doklat teyyarlap chiqqan, ... Bu doklatning kapkazlarda Gérmaniyige mensüp puxralar hakimiyitini qurup chiqish tereptari ikenlikidin xewerdar boldum. Emma kapkazlardiki Némislargha mensüp puxralar tüzümining eng

Türkistan Üchün Küreshler 501

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yuquri wakaletchisi, burunmu muhakime qilin’ghinidek, impiriye hey’iti (reych komisiyisi, yeni Gérmaniye hökümiti komisiyisi − aptorning izahati) ning nami ornigha na’ipliq (statdaltér − aptorning izahati), uning qol astida (Groziye, Ezerbeyjan, ermenistan we shimali kapkaziyiler) wakaletchiliri üchün omumi ümek (général béwollmachtigté − aptorning izahati) namini qollinish pilanlan’ghan iken.

2. Qirim tatarliri mesilisige kelsek, bilishimche ulargha eslidinla musteqilliq bérish niyetliri yoq iken. Hetta bundin üch hepte awalghichila Qirim tatarlirini Qirim tewesidin haydap chiqirip bu yerni pütünley Némis yérige aylandurush pilani bar ikenduq. Emma bu ishni ijra qilish jehette bir munche téxnikiliq qiyinchilarni hel qilip kétishke közi yetmigechke, bu pilan hazirche tashlap qoyulghaniken. Pérékopning shimalida Ukra’inaning bir qisim yerliri bilen bir qatarda Qirimni gawlétiyér frawénféldke qaraydighan bir bash sékritar bashquridighan bolghan.

3. Bérlindiki kapkaz köchmenlirining dangliq wekillirining renjishliri yéqin künlerdin buyan xélila küchiyip kétiwatidu. Bu renjishning sewebi, bash’elchi fon shulénburgning gawlétiyér méyérge iwertken, tashqi ishlar ishxanisining hüjjetliridiki köchmenlerdin turghan yerlirini muwapiq paydilinish kérek dégen telepliri ministir rosénbérgning ret qiliwétishidin körüsh kérek. Ofissérlar meslihetlirining eksiche, ministir rosénbérg köchmenler arisidin bir nechchila kishini ishghal qilin’ghan sherq rayonlar mesilisi ministirlikidiki meslihetchilik wezipilirige teyin qilish qararini alghan. Köchmenler, bu meslihetning emili netijisi qatarida ishghal qilin’ghan sherq rayonlar mesilisi ministirlikining kadirliq derijisige ériship qalidighanliqini közde tutup bu ishni ret qilishidu. ... Bolupmu ezeriler bekla xapa. Ular, bundin kéyin Gérmaniyide özlirige muwapiq kélidighan birer pa’aliyet soruni tapalmighanliqi üchün derhal Türkiyige qaytip kétishni telep qilishti. Ularning bu teliwini nurghun xizmet ishlep yürüp aran yandUralidim. Bu köchmenler bundaq jiddi bir peytte Türkiyige qaytip kétishi

Türkistan Üchün Küreshler 502

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkiye xelqi arisida éghir naraziliqlarni peyda qiliwitidighanliqi éniq idi.

Bulardin melumki, kapkaziyidiki yerler memori jehettinla békitip

bolunmay, hetta rehberlik guruppilirinimu alimuqachan teyinlep bolghan rosénbérg üchün éytqanda, u yerlerdiki xelqlerge tesir körsiteleydighanliqi éniq musapir yitekchiliri birer menpet peyda qilalmaydighan kishilerla bolup qalmastin, eksiche mesile chiqiridighan kishiler dep qaralghan idi. Yene bir tereptin öz millitining bir dewrini yaratqan mehemmet imin rosulzade, séyit shamil qataridiki yitekchiler üchün éytqanda Némis rehberliki bilen kélisheligili bolidighan kilishimlirining aldinqi sherti “wetinining musteqilliqini étrap qilish” bolishi kérek idi. Bundaq bir shertke qarita alférd rosénbérg ulargha ostministriyumda meslihetchilik qilip berse kupaye dégen teklipnila bérelishi mumkin idi. Tebi’iki, ular bundaq bir teklipni derhal ret qiliwétishti. Rosulzade, bu tür weqeler bilen musapir yitekchilirining meslige bolghan qarashlirini töwendikiche bayan qilidu:

Sowétler ittipaqidiki milli mesililer talihi harp (urush teliyi) ke tesir

körsitelmigidek bir küch ikenliki melum bolidu. Gérmaniye xarjiyisi (tashqi ishlar) ge mensüp bolghan bir qisim yoquri derijilik kadirlarning (graf fon shulénburg) teshebbusi boyiche kapkaziye musapirlirining siyasi simaliridin bir qismi Bérlin’ge teklip qilindi. Bu kishilerning kapkaziye heqqidiki muhakimilirige murajet qilindi.

Ezerbeyjan, .Ermeniye, Groziye we shimali kapkaziye

jumhuriyetlirige mensüp bolghan bu hey’etler wakaletlik qiliwatqan teshkilati bilen xelqining pikir we teleplirini, tapshurghan doklatlirida bayan qilip ötüshti. Bu dokladlarda milli musteqilliq qarashlirida qet’i ching turulghan. Shuning bilen birge yene, kapkaziye ittipaqi qarishinimu ispatlap körsitishken idi. ... Yuqurida ismi atalghan graf fon shulénburg wastisi bilen tashqi ishlar ministirlikige tapshurulghan bu wesiqide kapkaziye milletlirining charizimgha qarshi turghinidek bolshiwizimghimu qarshi élip bérilghan milli musteqilliq kürishining pütün jeryanliri teswirlinip, kapkaziyilikler pirinsip qilghan milli ghayiler toluq tepsilatliri boyichi bayan qilin’ghandin kéyin mundaq déyishmekte:

Türkistan Üchün Küreshler 503

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

“bu ghayilerning ishqa ashurulishi, kapkaziye wekillirining hés

qilishiche, siyasi joghrapiyilik alahIdiliklirini közde tutqan halda töt jumhuriyetning ittipaqdashliqi sheklide birlishishige baghliq. Shu seweptin kapkaziyilik milletliri intayin jiddi heriket qilishqa mejbur bolmaqta.”

Kapkaziyilik wekillerning bu telep we arzuliri fuhrér qarargahi

teripidin ret qilindi. Bu mesile tashqi ishlar ministirlikidin “ostministériyum” dep atilidighan sherqte ishghal qilin’ghan döletler ministirlikige ötküzüp bérildi. Rosénbérg mes’ul boliwatqan bu ministirlik bu ishni muwapiq hel qilish usuligha toghra kelmeydighan shekilde bashqurushqa urun’ghan idi. Musteqilliq we milli hoquq dégen nersiler bu ministirlik tilgha alidighan ishlardin emes idi. Ularning wezipisi éniq bir wede bérish emes, belki esirge chüshken qizil armiye eskerliridin milli léjyon teshkillep chiqip bu qisimlarni wérmacht üchün tebi’i yardemchi küch qilip paydilinishtinla ibaret idi. Bu meqsette léjyonlar arisidin biwaste tallap chiqilghan birsi teshkil qilin’ghan léjyonlar bilen wérmacht ottursida munasiwet tiklesh wezipisini orundishi kérek idi. Bu munasiwet baghlighuchilar milli musteqilliq we démokratiye illetliridin tazilan’ghan bolushi pilanlan’ghan idi.

Adlon yighini muweppiqiyetke érishelmigenlikige qarimay,

Gérmaniye tashqi ishlar ministirliki rosulzade bilen shamilgha oxshash yitekchilerni Bérlinde yene bir mezgil turup bérishige maqul keltürüp, körüshüshler yene bir mezgil dawamlashqan. Eslide u waqitlarda Némis da’iriliri adlon yighinigha qatnashmighan musapir yitekchiler bilenmu munasiwet qilishni toxtatmighan idi. Bolupmu Türkiyide turiwatqan tashqi Türkiler yitekchilirige qarita alahide yéqinliq körsitip kelmekte idi. Idil-Ural herikiti bashlamchiliridin eli aqish bu mesilige munasiwetlik tüwendikilerni yazghan idi:

1942-yilining iyol éyida, qaysi küni ikenliki éniq isimde qalmaptu, bir

küni ayaz ependim méni öyige teklip qildi. Üyide Gérmaniyining Enqerede turushluq bash elchixanisining ikki neper yoquri derijilik mes’olimu bar ikenduq. Ayaz ependim ularning deydighan geplirini ménimu anglap baqsun démekchi dédi. Bu mes’ul kishiler Gérmaniye

Türkistan Üchün Küreshler 504

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

armiyisi bilen birge pa’aliyet qilidighan “Idil-Ural léjyonliri” teshkillimekchi boliwatqanliqini éytti. Idil-Ural musteqilliq komititining re’isi bolghan ayaz ependige birlikte ishlisek dep teklip qildi. Ayaz ependi bu teklip üchün mundaq üch shertni otturgha qoydi: birinchi shert, Idil-Ural döliti üchün huquqi kapalet bérilsun; Ikkinchi shert teshkil qilinmaqchi bolghan ljyonning héchkimge béqinmaydighan musteqil herbi sh*tabi bolsun; Üchinchi shert, Idil-Ural döliti üchün öz aldigha musteqil bir ali sot mehkimisi qurulsun.

Némislar bu üch shertni qobul qilishqa unimidi. Shundaq qilip ular

kilishelmidi. Nechche ay dawamlashqan sözlishishke qarimay, Gérmaniye

hökümiti kapkaziyining, yaki bolmisa Ezerbeyjanning musteqilliqini étrap qilishqa da’ir birer hüjjet otturgha chiqirish ishigha yéqin kelmigenliki üchün, Promété yitekchiliri üchün Gérmaniyidin chiqip kétishtin bashqa birer yol qalmighan idi. Mehemmet imin rosulzade buxaristqa (muxlér kitawida mehemmet imin rosulzadining Istanbulgha qaytip ketkenlikini yazghan. Emma rosulzade pütün urush jeryanida turup qalmaqchi bolghan buxaristqa qaytip ketken idi. Urush axirlishay dégen waqitlarda Gérmaniyige kiridu, andin 1947-yili Türkiyige qaytip baridu. − aptorning izahati), séyit shamil Istanbulgha, heyder bammat shiwitsariyige, spiridon kédiya bolsa Parizhgha qaytidu. Bu waqitta Qirimliq mustejip ülküsalmu Némislar Qirimgha iwertiwetmisun dep ensirep Türkiyige qaytip kétidu. Emma bulardin perqliq bolghini, edige Qirimal, Gérmaniyide qélip Qirimliq urush esirlirige munasiwetlik pa’aliyetlirini dawamlashturidu.

Aqiwette, Némislar üchün xuddi rosulzadining körsitip ötkinidek

özliri tüzgen shertler buyiche musteqilliq teliwini otturgha qoymaydighan yéngi bir yitekchi yaritishtin bashqa chare qalmighan idi. Shundaq qilip, aridin uzun ötmeyla köp qismi esirge chüshken eskerlerdin teshkil tapqan jama’etchilik arisida héchkim bilmeydighan yéngi xadimlarni tallap chiqiship, Némislarning teliwige mas kélidighan milli teshkilat qurush herikitini bashliwétidu.

Yene bir jehettin alghanda, adlon yighini Sowétler ittipaqidin tartip

élinidighan jaylargha munasiwetlik siyasi ijra’et jehetlerde tashqi ishlar

Türkistan Üchün Küreshler 505

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ministirlikini pütünley septin chiqirip tashlashning burulush noqtisi bolup qalghan idi. Adlon yighinidin kéyin, rosénbérg özining hoquq da’irisige mensüp bolghan ishlargha arlishiwaldi dégenni bahane qilip tashqi ishlar ministirliki üstidin hitlérgha erz qilidu. Bu erzde tashqi ishlar teWelikide qurulghan rosiye komititini emeldin qaldurush kérekliki telep qilin’ghan idi. Hitlér bu telepni qobul qilmayla qalmastin, ishghal qilin’ghan Sowét yerliridiki barliq herbi ishlarni Gérmaniye armiyisi bilen sherq ishliri ministirliki hemkarliship bashquridighanliqini, puxralar ishlirining mes’oliyiti bilen hoquqining pütünley sherq ishliri ministirliqigha mensüp bolidighanliqini békitidu. Bu qarar bilen birge yene ishghal qilin’ghan yerlerning sirtqi wakaletchilikini qilish wezipisidin bashqa hoquqi qalmighan tashqi ishlar ministirliki, bir hésapta héchqandaq ishqa arilashturulmay chette qaldurulghan idi.

Weli Qéyumxanning otturgha chiqishi Ikkinchi dunya urushi jeryanida Türkistan mesililiri etirapida yüz

bergen hadisiler Gérmaniyige oqughuchi bolup kélip kéyin yene Gérmaniyide turup qalghan Weli Qéyumxan dégen bir Türkistanliqni aldigha chiqiridu. 1942-yilidin bashlap Gérmaniye urush sepliride jeng qilghan Türkistan léjyoni bilen Türkistan mesililirining siyasi teripige yitekchilik qilip kelgen Türkistan milli ittipaq komititi (t m b k, yeni Türkistan milli birlik komititining qisqartilmisi) ni Weli Qéyumxan qurup chiqqan we özi rehberlik qilip kelmekte idi. Mundaq éytqanda, ikkinchi dunya urushi boyiche Türkistan namida qanat yaydurulghan pa’aliyetler bir menide Weli Qéyumxanning nami bilen ataldi déyishkimu bolidu. Shu seweptin, bu siyasi shexske munasiwetlik ishlarni tepsili tonushturup ötüshke toghra kélidu.

Qéyumxanning, Gérmaniyige kélishtin burun we Gérmaniyige

kelgendin kéyinki dewrlirining qisqiche bayanini öz aghzidin anglap baqayli:

Men Tashkentning pichaqchi meheliside dunyagha kelgen idim.

Baliliq chaghlirimmu ene shu mehelide ötken idi. Kona tüzümidiki

Türkistan Üchün Küreshler 506

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mektepni püttürginimdin kéyin, nawayi namidiki mektepke kirip oqidim. U yerde méni yétishtürgen oqutquchilardin birsi pitrat ependim idi. Bilim élish üchün méning bilen birge Gérmaniyige kélip oqushini püttürüp Tashkentke qaytip kétip profissorluq qilghan, kéyin öltüriwétilgen settar jappar bilen bir mektepte oqughan idim. Kéyin, abdurawop pitratning teliwige bina’en Tashkenttin Buxaragha bardim. Uning ishxanisida ghulam ayup we Exmet shükür ikkisi bilen tonushtum. Pitrat bizge wezipe tapshurdi. Buxara pasporti chiqartip 1921-yili se’id’eli mu’alim bilen birge yolgha chiqtuq. Uruslar méni Moskwada tutup qaldi. Kéyin peyzulla mu’alim Gérmaniyige kétiwétip ménimu birge élip mangdi. Gérmaniyige barghandin kéyin peyzulla mu’alim méni yéza igilik ottura téxnikomigha oqushqa kirgüzüp qoydi. 1925-yili yéza igilik ali mektiwige kirip oqidim. U chaghdiki medeniyet ministiri batudin bir télégramma tapshurup aldim. U chaghda Semerqentte bir sot mehkimisi bizni ölüm jazasigha hüküm qilishqan iken. Télégrammida “weten’ge qaytma” dégen birla éghiz gep yézighan idi. Shundaq qilip Türkistan’gha qaytip ketmeslik qararigha kelgen idim. Bu arida Gérmaniye dölitining qanunigha asasen ikki yildek déhqanchiliq meydanida ishlidim. 1928-yili ali mektepni püttürdüm. 1930-yili siyaset uniwérsitétigha kirip oqidim. Tirishchan bir oqughuchi hésaplinattim. Mektepni püttürginimdin kéyin doktorluq désirtatsiyisi yaqilidim. Men désirtatsiye maqalem üchün “14-esirdin bügün’ge kelgiche Türkistan medeniyiti” dégen témini talliwalghan idim. Men désirtatsiye maqalemde “u chaghlarda Türkistan medeniyitige erep we pars medeniyiti tesir körsitelmigen iken, bügünki kündiki urus medeniyitimu öz tesirini yuqtUralmaydu” deydighan asasi qarashni otturgha qoyghan idim. Bu jeryanda fon mendéning alahide yardimige érishkenidim. 1936-yili doktorluq désirtatsiyem maqullandi. Uningdin kéyin kéysér wilhélm inistitutining tapshuruqi boyiche Türkistan kiwezchiliki heqqide ilmi tetqiqat bilen shoghullandim. Bu ishim ikki yil dawam qildi. Netijide, yazghanlirim ikki qisimliq bir kitap qilip neshri qilindi.

Bu jeryanda xelqaraliq muxbirlar jemiyitige eza boldum, hemde

adMiral trötté mes’ulliqida neshri qiliniwatqan “yéqin sherq” dégen zhornalda “arslanbay” dégen texellusta bash tehrir bolup ishlidim. Tehriratta her qaysi ellerdin kelgen xadimlar bar bolup, ular bilen yumulaq joza munazirilirini uyushturup turattim. Bu yighilish,

Türkistan Üchün Küreshler 507

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

medeniyet ministirlikining ruxsiti we yardimige tayinip uyushturulidighan yighilish idi. Eslide jornilimizmu ene shu yighilishlarda otturgha qoyulghan nutuqlarni élan qilishni meqset qilip qurulghan bir zhornal hésaplinatti. Uningdin bashqa yene yazghan maqalilirim Némische gézitlardimu élan qilinip turatti ( 1991-yili 17-23 yaniwar künliride düséldorfta Weli Qéyumxan bilen ötküzgen shexsi söhbet xatirsidin. − aptorning izahati(.

1922~1933-yillar arisida Gérmaniyidiki Türkistanliq oqughuchilar

teripidin qanat yaydurulghan ijtima’i, medeni we qismen siyasi xaraktirdiki pa’aliyetlerde Weli Qéyumxan ismining peqetla körülmesliki heqiqetenmu heyran qalarliq bir ish. Bu kitap aptori, buning sewebini Qéyumxanning özidin sorighinida, u buninggha mundaq dep jawap bergen idi:

Men u waqitlarda Türkistanliqlar talliwalghan siyasi yoligha

qoshulmayttim. ... Chet döletler bilen bolghan munasiwetlerde medeniyet pa’aliyetlirini asas qilghan halda pa’liyet qilish lazim dep qarayttim. ... Exmetjan Ibrahim (okay), biz bilen birge ishligin déginide “men awal mektepni pütküziwalay, andin yene siyasetnimu öginishim kérek, shu chaghdila bu ishlargha arilishalishim mumkin” dep jawap bergen idim.

T m b ning Gérmaniye shöbisi «yash Türkistan» ning bash

katipliqini üstige alghan Ibrahim yarqin bu heqte mundaq deydu: Weli Qéyumxan bolsa, Buxaradin kelgen bala oqughuchilar

arisidiki biri idi. Uning bilen settar jappar ikkisi ataghliq pitratning oqughuchiliridin iken. Pitrat, Buxara xelq jumhuriyitide tashqi ishlar naziri wezipisige teyinlen’ginidin kéyin, ular ikkisini Buxaragha chaqirtip kélip Gérmaniyige iwertilidighan oqughuchilar tizimigha kirgüzüp qoyghaniken. Gérmaniyide turiwatqan waqitlirimizda Qéyumxan bilen bek ariliship ketmeyttuq. Uning eng yéqin dosti settar jappar idi. Settar japparni Sowétler paydilinip yüridu dep guman qilishattuq. Shunga biz settar bilen munasiwet qilishtin özimizni chetke élip yürettuq. Shuninggha qarimay, settar jappar biz bilen arilishiip ötüsh üchün urunup yüretti. Emma Weli qéyumda bundaq bir ghem yoq idi. Qéyum héch bir oqughuchi bilen arilashmaydu dégidek

Türkistan Üchün Küreshler 508

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yalghuz yüretti. U settar jappar bilen dawamliq ariliship öttimu qandaq, xewirim yoq. Weli qéyum Türkistan milli heriket pa’aliyetlirige qatniship yüridighanlar bilen, yeni bizdekler bilen zadila munasiwet qilmighan idi. Sizge melum, t m b dégen bir mexpi teshkilat, shunga, t m b gha eza bolmaqchi bolghan birsi intayin inchike tekshürülüshlerdin ötküziletti. Weli qéyum bu qatardiki birsi hésaplanmaytti. Men Türkiyige qaytip ketkinimde, tahir bilen abdulwahap ikkisi Gérmaniyide qélip zhornal chiqirish ishlirini dawam qildi. U yillarda Weli qéyumning u dostlirimiz bilen birer munasiwette bolghanliqi heqqidimu héchqandaq gep anglimidim. Men Weli qéyumni körgen waqtim aridin xéli uzun waqit ötkendiki bir ish, yeni ikkinchi dunya urushi yillirida Türkiyige kelginide körüshken idim.

U yilliridiki t m b doklatliri bilen ezalar ara yézishqan xet-cheklerni

tehlil qilish arqiliqmu uning héchkim bilen arilashmay yalghuz ötkenlikini ispatlash mumkin. «yash Türkistan» jornilining Bérlindiki mes’oli habduwahap oktay Parizhda turiwatqan Mustapa Choqay oghligha Gérmaniyide ali mektep püttürgen Türkistanliq oqughuchilar bilen hazirmu oqushini dawamlashturiwatqan oqughuchilarning tizimlikini iwertip bergen bolup, bu tizimliktimu Weli qéyum dégen isim közge chéliqmaytti. Bu melumatlargha asaslan’ghanda, Weli qéyum Gérmaniyige kelginidin kéyin bashqa Türkistanliq oqughuchilar bilen peqetla munasiwet qilishmighanliqini köriwélish mumkin. Uning yéqin dosti bolghan settar japparning sawaghdashliri arisida guman’gha qalghanliqimu, eslidinla bek köp arilashmay yürgen qéyumni bashqa Türkistanliq oqughuchilardin téximu yIraqlashturiwetken bolishi mumkin.

1933-yilining axirlirida yash Türkistan zhornilini chiqiriwatqan

guruptiki oqughuchchilardin bashqilarning hemmisi Gérmaniyidin kétip qalghan bolup, yalghuz Weli Qéyumxanla Gérmaniyide qalghan oqughuchi hésaplinatti. Qéyumxan, özi mes’ul bolghan «yéqin sherq» zhornili teweside uyushturilidighan yighilishlargha abdulwahap oktay bilen tahir chaghatay ikkisiningmu bir qétimdin qatniship sözge chiqqanliqini éytidu. Emma ismi atalghan t m b ezasi bolghan bu ikkiylen her türlük xet-chekliride yaki bolmisa kéyinki waqitlarda élan qilishqan maqaliliridimu bundaq bir gepni uchratqili bolmaydu. Shuningdek yene, Weli Qéyumxan bilen Mustapa Choqay oghli

Türkistan Üchün Küreshler 509

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ikkisiningmu 1939-yiligha kelginIdila andin tonushqanliqi éniq. Habduwahap oktay bilen tahir chaghatay qataridiki yéqin sebdashliri teripidin yaxshi tonulghan bir ademni ular bilen yéqin otidighan Mustapa Choqay oghlining shu chaqqiche tonimasliqi heqiqetenmu heyran qalarliq bir ish.

Weli Qéyumxan, özini milli sotsyalizim partiyisige eza bolghanliqi

üchün Türkistan milli ittipaqi yaki yash Türkistan guruppisi qanat yaydurup kéliwatqan siyasi pa’aliyetlerge qatnashmay kelgen, deydighan geplerni qet’i ret qilidu. Shuninggha qarimay, meyli uning bilen ötkezgen söhbet jeryanida bolup ötken geplerdin yaki uning kéyinki waqitlarda tutqan yolidin qarighandimu, “xochshülé für politik” uniwérsitétide siyaset kesipini oqup yürgen waqitlirida Gérmaniyide tesiri künsayin éship bériwatqan natsyonal sotsiyalizm idiyisidin xewer tapqanliqi éniq. Ibrahim yarqinmu u dewrlerde Weli Qéyumxan Natsitlar tereptari bolghan bezi zhornallargha maqale iwertip turghanliqini, hetta shundaq zhornallardin bir-ikki parchini uningdin élip saqlap yürgenlikini, emma kéyin u zhornallarni yoqutup qoyghanliqini éytqaniken. Shuninggha qarimastin Weli Qéyumxanni natsyonal sotsyalizm partiyisige eza bolghan, bu partiye ichide biwaste xizmet qilghan deydighan geplerning héch birsi ispatlanmidi. Buxara xelq jumhuriyiti aghduriwétilginige qarimay yenila bu jumhuriyetning pasporti bilen yürgen Weli Qéyumxan, kéyinche dunya grajdanliqigha ötiwalghan. Ikkinchi dunya urushi jeryanida uninggha déplomat dégen salahiyet bérilip mexsus pasportmu bérilgen. Ta wapat bolghan künigiche Gérmaniye grajdanliqigha ötmigen bir ademni milli sotsyalizm partiyisining ezasi idi déyish unche bek mentiqigha uyghun bolmisa kérek. Shundaqtimu bu partiye ichide tesirge ige bolghan fon mendé bilen léybrandt qataridiki kishiler bilenmu yéqin ariliship ötkenliki ras. Bolupmu léybrandt, Weli Qéyumxan’gha Türkistanning siyasi, iqtisadi we yéza igilikige a’it mesililerde matériyal toplash we bu heqte doklat teyyarlash wezipilirinimu tapshurghaniken.

(resim orni) Weli Qéyumxan, 1942-yili

Türkistan Üchün Küreshler 510

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Hitlérning boyruqi buyiche Sowétler ittipaqigha qarshi qozghitilghan bir urush, Parizh mehelilirining nogént dégen bir bulungida yashawatqan t m b re’isi Mustapa Choqay oghli üchün hayatining yéngi bir dewrige aylinip qalghinigha oxshash, Bérlinde yashawatqan Weli Qéyumxanning hayati üchünmu bir burulush noqtisi bolup qalghan idi. Urush partilash bilen teng shekillen’gen weziyet bu ikki ademning bir yerde uchriship qélishigha, yéqin arliship ötishige sewepchi bolidu. Weli Qéyumxan shu waqtlarni eslep mundaq deydu:

Léxstan (Polsha) urushi partilighan waqitta Mustapa Choqay

oghlining ehwali bekla nachar ikenduq. Men 1939-yili bérip uning bilen körüshtüm. Shu chaghda men uni Bérlindiki sherq inistitutigha ishqa kirgüzüp qoyghan idim. Choqay oghli bu inistitutta pat-pat ilmi doklat sözlep turatti yaki ilmi tetqiqat ishlirigha qatniship turatti. Shu arqiliq uninggha ayliq ma’ash békitilgen idi. Mangimu bir qisim nersilerni yézip iwertip turghanidi. Profissor fon mendé uni bekla hörmet qilatti. Urush partilap etisi géstapochilar méni tutup türmige qamashti. Gérmaniye tashqi ishlar ministirlikining mes’ulliri méni türmidin chiqiriwaldi. Bu waqtlarda Mustapa Choqay oghliningmu Parizhda qolgha élin’ghanliqidin xewer taptim. Profissor mendé bilen léybrandt ikkisining yardimi bilen Parizhgha bérip Choqay oghlini türmidin chiqiriwaldim. Ukra’inaning sabiq tashqi ishlar ministiri shulginmu türmide ikenduq. Uningghimu yardem qildim.

Mustapa Choqay oghlining repiqisi yazghan eslimiler kitawidinmu

Weli Qéyumxanning dégenlirining rasliqini köriwélishqa bolidu. Mariye Choqay oghlining déyishiche, 1939-yilining küz aylirida Gérmaniyidiki melum bir zhornalda ishleydighan Buxaraliq bir özbek bala Fransiyidiki ularning öyige kelgende Mustapa Choqay oghligha profissor mendéning bir teklipini tapshurghan. Shundin kéyin Mustapa Choqay oghli pat-pat Bérlin’gha bérip turidighan bolghan. Rosiyige qarshi urush bashlan’ghandin kéyin Choqay oghlini Gérmaniyige élip mangghan waqtida ayaligha yazghan bir parche xétide mundaq jümliler yézilghan:

Qéyumxan her da’im méning bilen birge yürmekte. Qéyumxan, bu

yil etiyazda nogénttiki öyimizge barghan bala shu. Men uning wastisi

Türkistan Üchün Küreshler 511

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bilen Türkistanliq esirlerge bériliwatqan jazalarni yumsh*tishni telep qilip Némislargha murajet qildim.

1941-yili awghust éyidin bashlap Choqay oghli bilen Qéyumxan

ikkisi, lagirlardiki urush esirlirini milliti boyiche ayrishni meqset qilip qurulghan arilashma esir tekshürüsh ümekliride ishleshke kirishidu. Bu lagirlarda waba bilen ölüm yaMirap ketken idi. Mustapa Choqay oghli 1941-yilining dikabir éyida tifoz késilini yuqturiwélip uzun’gha qalmay wapat bolidu. Bu hadise Weli Qéyumxanning salahitinimu özgertiwétidu. Undin burunqi Weli Qéyumxan, hemme étrap qilidighan siyasi nopuzgha ige Choqay oghlining yénida adettiki bir terjiman bolup ishlewatqan hemde Choqay oghli bilen Némis mes’ul kishiliri ottursida wastichiliq qilip yürgen birsi depla tonilatti. Tunji körüshüshte profissor fon mendéning Qirimliq yitekchilerdin mustejip ölküsalgha dégenliri Némis mes’ul kishilirining Choqay oghligha we Türkistan mesililirige bolghan qarashlirini éniq otturgha qoyghan idi:

Türkistan zémini keng, bayliqi mol we nopusimu milyonlargha

barghan adimi köp bir el. Sizlerning Qirimingizlar uninggha qarighanda yéri kichik, nopusimu az bir yer. Biz Türkistan’gha ene shu seweptin ehmiyet bérip kelmektimiz. Shu seweptin sizning ehwalingiz Choqay oghlining ehwalidin perqliq bolishi kérek. Bizler sizlerni peqet hörmet qilimiz, xalas.

Bu söhbette Weli Qéyumxan ismining peqetla tilgha élinmighanliqi,

Némis rehberliri bilen fon mendéning Türkistan mesiliside Mustapa Choqay oghlini munasiwet qilinidighan birdin-bir hoquqluq adem dep qobul qilidighanliqini körsetmekte idi. Choqay oghlining wapatidin kéyin bolsa, Türkistanliq urush esirlirige munasiwetlik ishlarni bashqurush wezipisi pütünley Qéyumxanning qoligha qalghan idi. Netijide, bu musibet Qéyumxanning yolini pütünley özgertiwetken bolup, shuningdin bashlap u bir siyasi salahiyetke érishkenidi.

Weli Qéyumxan, özining siyasi jehette aldinqi orunda bolup

körünishini ene shu waqittin bashlap otturgha qoyushqa bashlaydu. Suwalki, ebenrodé we shiwéréyin esirler lagirigha barghan Qéyumxan, bu yerlerdiki Türkistanliq esirlerning nachar ehwalini körsitip ötüp, ularning shara’itlirini yaxshilash meqsitide Gérmaniye

Türkistan Üchün Küreshler 512

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

da’irilirige naraziliq tüsini alghan doklat sunushqa jasaret qilalighan tunji kishi hésaplinatti. Burundin tartip tonushidighan léybrandtning sherq ishliri ministirliki siyasi bashqarma bashliqliqigha teyinlen’genliki, yene shu ministirlikning kapkaziye we Türkistan bashqarmisining bashqarma bashliqi bolghan profissor mendé bilen ottursidiki dostane munasiwetler Weli Qéyumxanni bashqa millet wakaletchilirige qarighanda téximu üstün bir orun’gha ige qilghan idi. Shuningdek yene, Gérmaniyining ishghal qilish siyasi pilani terkiwide Türkistan tewesi bolmighanliqi, Türkistan léjyonining qurulishi, Türkistan’gha munasiwetlik milli hey’et teshkil qilinishini zor derijide asanlashturup béridighan yene bir amil bolup qalghan idi.

Weli Qéyumxanning tesirini ashurup béridighan yene bir ehwal,

1942-yili may éyida Sowét düshmini bolghan milletler yitekchiliri bilen ötküzülgen adlon yighinida otturgha chiqqan idi. Bu yighin’gha teyyarliq qilish peytliride Weli Qéyumxan tashqi ishlar ministirliki mes’uli bolghan bash elchi shulénburgning teliwige bina’en, sabiq musapir yitekchiliri bilen munasiwet baghlash ishlirigha mes’ul qilip teyinlinidu. Bu ish üchün Parizhgha barghan Weli Qéyumxan, Parizhdiki sabiq Prométéchilar yitekchiliri bilen bir-birlep körüshüp ularning bir qismini Bérlin’ge bérishigha qayil qilghan idi. Adlon yighini meyli Gérmaniye da’irilirining yaki Bérlin’ge chaqirilghan musapir yitekchiliri kütkendek netije birelmigen bolsimu, sabiq musapir yitekchilerning Némislar bilen birlikte pa’aliyet qilishni xalimasliqi, otturgha chiqidighan yéngi siyasi kishilerning heriket qilish sahesini zor derijide kingeytish pursitini tughdurghan idi. Yighindin burunqi teyyarliq ishlirida zor netije yaratqan Weli Qéyumxan’gha adlon yighini yéngi bir yol échip bergen idi. Endi u, Némis mes’ullirimu étirap qilidighan siyasi salahiyetke ige birsi hésaplinatti. Uninggha déplomat salahiyet bérilgen, mexsus bir tUralghu bina teqsim qilin’ghan idi.

Türkistan milli hey’itining qurulushi Weli Qéyumxan, 1942-yilining kirishidin tartip arilashma esir ayrish

hey’iti ornigha, her qaysi milletler üchün ayrim-ayrim milli hey’etlerni

Türkistan Üchün Küreshler 513

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qurup chiqish üchün tirishidu. Uning tirishchanliqliri deslepki bir nechche ay ichIdila öz miwisini bérishke bashlap, may aylirida Türkistan hey’itini qurush teliwi testiqlinidu. Shundaq qilip, Türkistan léjyoni bilen, Gérmaniye armiyisi we hökümet da’iriliri ottursidiki munasiwetlerge yitekchilik qilidighan siyasi teshkildin birsi otturgha chiqidu. Türkistan milli hey’iti kéyinki waqitlarda qurulidighan Türkistan milli komititiningmu deslepki basquchi bolup, eger muweppiqiyetlik ish élip baralisa bu ikkinchi basquchluq ishmu emelge ashurulush pursitige érisheligen bolatti.

Türkistan hey’iti, 1942-yili 15-iyondin bashlap léjyondiki eskerler

üchün «milli Türkistan» namida bir zhornal chiqirishqa bashlaydu. Choqay oghlining «yash Türkistan» nigha oxsh*tip bash maqalisigha «bizning yolimiz» dégen at qoyulghan bolup, zhornalning bash bétige “Türkistan milli azatliqi üchün küresh qilidighan zhornal” dégen söz yézilghan idi. Maqalida “mangidighan yolimiz ejdatlarning yoli, ghayimiz Türkistan musteqilliqi” dep izahat bérilgen idi.

«milliy Türkistan» jornilining ghojayini bilen bash tehriri Weli

Qéyumxan idi. Türkistandiki her bir Türk qewimidin ikkidin kishi tallinip tehrirat guruppisi teshkil qilinidu. Zhornal tili üchün barliq qewimlar chüshineleydighan bir til süpitide chaghatay tili tallinidu. Til tallash heqqide bir parche maqale yazghan hökümet wakaletchisi, Türklog johannés bénzing, erkin Türkistanning yéziq tili birla xil bolishi kérek, bu til milliy Türkistanning yéziq tili bolup kelgen chaghataychidor dep yazidu. Shu arqiliq qewimler ottursidiki shiwe perqi sewebidin ixtilap chiqishining aldini élishqa tirishilghan. Shuninggha qarimay, zhornalda pat-pat qazaq shiwisi bilen tajik tilida maqalilar élan qilinip turghanliqi, ottur yol dep talliwélin’ghan bu charini hemme kishi qobul qilip kitelmigenliki körülmekte idi. 1942-yili boyiche dawam qilghan teshkillinish jeryanida Weli Qéyumxanning birdin-bir mes’ul kishi bolghanliqi körülmekte. Uningdin bashqa barliq hey’et ezaliri esirge chüshken Türkistanliqlardin teshkil tapqan idi.

Qéyumxan, bir tereptin Némis mes’ollirini siyasi organdin birni

qurup chiqish üchün qayil qilishqa tirishqan bolsa, yene bir tereptin özi üchün tebi’i bir lidér simasi yaritish üchünmu tirishqan. Esirge chüshken Türkistanliqlar uni, Némislar teripidin bir yerge

Türkistan Üchün Küreshler 514

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yighiwélin’ghan kishiler topining yitekchisila emes belki chet’elde Türkistan üchün küresh qiliwatqan küchlerning aktip yitekchisi dep tonishi intayin muhim ehmiyetke ige bir ish hésaplinatti. Qisqa muddetlik bolsimu Choqay oghlidek Sowétler ittipaqining ichi-sirtida yashaydighan Türkistanliqlar yaxshi tonuydighan dahisi bilen birge xizmet qilghan birsi bolghanliqi, uni bu jehette hemme étrap qilidighan bir orun’gha ige qilghan idi. Emma Weli qeyumxan’gha bunchilik abroy yiterlik hésaplanmaytti. U, buningdinmu artuq abroy telep qilmaqta idi. «milliy Türkistan» jornilida özi biwaste qelemge alghan bir maqalida mundaq dep bayan qilidu:

Eger bügün Türkistanliqlar shunche yaxshi ehwalgha kileligen

bolsa, shuningdek ularni Gérmaniye hökümiti hörmet qilip kéliwatqan bolsa, bu ehwal bikardinla peyda bolghan yaki tuyuqsizla otturgha chiqip qalghan ehwal bolmastin, bizning bu yerde 20 yilliq küresh qilghanliqimizning netijisidur.

«milli Türkistan» jornilida élan qilin’ghan yene bir maqalida, bu

ornini téximu puxtilash üchün tirishqanliqi körülidu: Mustapa Choqay oghli Fransiyide pa’aliyet qilip yürgen waqitlarda

Weli Qéyumxanmu Türkistan mesililirige munasiwetlik ishlar bilen Gérmaniyide pa’aliyet qilip kelgen idi. Ularning her ikkisi birla ghayini meqset qilidu: Türkistan musteqilliqi. Sowét-Gérmaniye urushi partilighandin kéyin Weli Qéyumxan Parizhgha bérip Mustapa Choqay oghlini Bérlin’gha élip kélip öz yénigha éliwaldi. Ular bir-birsi bilen qol tutushup ishlidi. … Mustapa Choqay oghli sakiratta yatqan waqtida, Weli Qéyumxan’gha: “aldingizda sizni intayin éghir künler kütmekte, yalghuz qaldingiz. Türkistanning barliq ishlirini sizge amanet qildim. Esirler lagirida Türkistanliq yashlar mewjutla bolidiken, Türkistan choqum azat bolidu” dep wesiyet qaldurghan idi.

Yoqurdiki qurlardin shuni ochuq köriwélishqa boliduki, Weli

Qéyumxan bashlighan bu heriketni 1920-yilliridin béri chet’elde qanat yaydurup kélin’gen Türkistan milli herikitining dawami dep tonulushqa alahide tirishchanliq körsetken. Barliq ezaliri Türkiyide turiwatqan t m b ning hoquqluq orgini teripidin étrap qilinmasliqi we ularning qollap quwetlishige érishelmigenliki üchün, bu herikitini ular yürgüzgen

Türkistan Üchün Küreshler 515

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

herikitining dawami dep tonutushta Mustapa Choqay oghlining inawitidin paydilinishni meqset qilmaqta idi. Eger Weli Qéyumxan Choqay oghlining Miraschisi dep qobul qilin’ghinida, tebi’iy halda lidér dep tonulidighanliqi bir muqerrerlik idi. Bundaq bir derijige érisheliginide, yalghuz urush esirliriningla emes eyni waqtida yene chet’eldiki barliq Türkistanliqlarning qollap quwetlishige érishelishimu anche teske toxtimighan bolatti.

Türkistan lézhyoni Esirler téxi tünügün, belkim bügün seherde esirler lagiridin chiqirilip

bu yerge élip kélinishi éniq idi. Ularning beziliri yérim yalingach, yalingayaq bolup, ornidimu aranla tUralaydighan helette idi. Héchqaysidin ses-sada chiqmaytti. … sir uzun’gha qalmay ashikarilandi.

Türkistan armiyisi dégendek gepler quliqimgha kirgendek qildi.

Shundaq bir peytte, hetta özemmu sezmestin qelbimde yatqan tuyghulirimni hés qilmaqta idim, ene shu peytlerde, qarangghuluqtin parildap körünüshke bashlighan ajayip bir körünüsh köz aldimda chaqnimaqta: Türkistan armiyisi … yashliq ömrümde héchqachan tilgha alalmay kelgen atalghu, ussuzluqtin qurup yérilip ketken lewlirimdin ettir güldek püreklep échilmaqta … dem élishqa toxtighan yerlerde achliq, harghinliq ichide yatqan bashqa Türkistanliqlarmu orunliridin irghip turup yük mashinimizgha atlap chiqmaqta idi. …

Ésimde qélishiche, kün parlighan afril seherliridin biride biz

olturghan qara mashina Warshawadin ottuz kilométrdek sherqi jenubidiki lézhyonowo shehirige yétip keldi. Biz we keynimizdin yétip kelgen qara mashinidiki esirler qatar ketken akatsiye derexliri ichidin késip ötken topiliq yolgha chüshüp yighilduq. Otturluqta ikki qewetlik qumandanliq sh*tap binasi, uning etrapida taxtaydin qurulghan yataq öyler köründi. Bu yer, öz waqtida Polsha armiyisige tewe qarargahlardin birsi ikenduq. Mana emdi bu yer Türkistan lézhyonérlirining qarargahi idi. … bu bizning burulush noqtimiz idi. Bu yerde méning üchün hayatimdiki yéngi bir yol bashlan’ghan idi. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 516

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yolda méni némilerning kütiwatqanliqini bilmeyttim. … shuninggha qarimay bu yerde bolalighinim üchün bekla razi idim. Héch bolmighanda bundin kéyin yalghuz béshimgha yol axturup yürüshtin qutulghan idim. … endi men ölümdin qutulup qalghan idim. Endi méning hayatim menilik ötüshke bashlaytti. …

Biz hemmimiz kiyimlirimizni sélip pakiz yuyunduq, kona Sowét

herbi kiyimlirimizni otqa tashlap, uchimizgha yéngi Némis herbi kiyimlirini kiyishtuq. … hemmimiz kélip sep bolup tizilduq. Yash bir qazaq sap ros tili bilen bundin kéyin esirliktin qutulghanliqimizni, Türkistan lézhyonér sépida ikenlikimizni, bundin kéyin Türkistanning azatliqi üchün jeng qilidighanliqimizni uqturdi. …

“men özemni yenila bir esir dep hés qilattim. Uman esirler lagirining sirtida, qursiqim toq, shuninggha qarimay

beribir bir esir idim. Peqet qelbimla hör idi. Hör rohimni shat qilishning yolini axturup tépishtin bashqa méning

üchün héchqandaq bir ishning qimmiti yoq idi.” Chénggiz taghchining yoqurda neqil qilin’ghan eslimiliride

éytilghinidek, on minglighan urush esirlirining ümit nuri hésaplinidighan Türkistan lézhyonliri 1942-yili yaniwar éyida qurulidu. Bu qoshun asasliqi özbek, Türkmen, qazaq, qirghiz, qaraqalpaq we tajik qatarliq qewimlerge mensüp urush esirliridin teshkil tapqan idi. Shuningdek yene öz millitige tewe milli lézhyon teshkil qilinmighan Qirim we Idil-Uralliq urush esirlirimu Türkistan lézhyonigha iwertilmekte idi. Bu qisimlar, yeni yoqurida tilgha élin’ghan bu milli lézhyonlar desliwide général oskar fon nyédérmayér qumandanliqi astidiki 162-diwiziyining qarmiqida qurulmaqta idi.

Nyédérmayér, birinchi dunya urushi mezgilliride Türkiye bilen

éranda turghan, andin Afghanistan’gha iwertilgen Némis hey’itining herbi mes’olliqini üstige alghan birsi idi. Nyédérmayér, shu waqitlarda En’giliyiliklerge esir chüshüp hezer déngizidiki nargin ariligha qamalghan, bolshéwiklar inqilawi dewride u yerdin qoyiwétilip yurtigha qayturulghan tejribilik bir esker idi. U, sherq elliride ishligen xizmetliri sewebidin kayzér wélxélm teripidin qehrimanliq ordini bilen

Türkistan Üchün Küreshler 517

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tartuqlan’ghan bolup, Türki qewimlirini biwaste tonuydighan birsi hésaplinatti.

Herqaysi lagirlarda urush esirlirige, eger xalisanglar Türkistan

lézhyonigha qatnishinglar dep terghip qilin’ghachqa, pida’i bolidighanlar bu yerge yollanmaqta idi. Lézhyonérlerdin abdiraxman kasanli (abdiraxman kasanli, 1942-yili Némislargha esir chüshken. Kéyin Türkistan lézhyonigha qatniship Polsha, yogslawiye, wén’giriye we awustriye qatarliq ellerde urushqa qatnishidu. Urush axirlishiwatqan künlerde Italiyide En’giliyiliklerge esir chüshidu. Urush axirlashqandin kéyin, bir muddet Gérmaniyide turup qalidu. 1949-yili Türkiyige kéliwélip nazilligha orunlishidu. 1975-yili nazilli kiwezchilik tetqiqat orginida pinsiyige chiqidu. Bu kitap yéziliwatqan waqitlardimu yenila shu nazillida turmaqta idi. − aptorning izahati) öz eslimiside lézhyonérlikke qoshulush jeryanini mundaq bayan qilidu:

Bizdin 120 ming esker esirge chüshken idi. Bizni bir yerge yighdi.

Sekkiz sotka kiche-kündüz tizilip yol yürduq. Ichidighan’gha su, yeydighan’gha nan yoq, yamghur tinmay quyuliwatqan, yamghur astida yétip, yamghurda yol yürettuq. Ukra’ina dégen bekla kengiri, payansiz ketken bir yer iken. Yol boyida mal-charwilarning tiziki bilen bulghinip ketken kölchekler uchrap qalatti. Biz ussighanda shu sulardin ichettuq. … axiri tikenlik sim torliri bilen qorshalghan chong bir lagirgha yétip kelduq. U yerde hemme millet ademliri bar idi. … lagirda arimizdin yehudilarni axturushti. … bizning balilarning köp qismini yehudiy ikensen dep öltüriwétishti. Ichimizde rosiyide uniwérsitétta oqighan özbek balilarmu bar idi. Ular bérip komandirlargha bizning yehudiy emeslikimizni éytti. Shundaq qilip ölümdin qutulup qalduq. … lagirdiki shulardin birsi bolghan Weli Qéyumxan deydighan birsi kélip: men silerni bu lagirdin qutqazghili keldim, qaysinglar bu esirler lagiridin qutulup chiqishni xalaysiler? Dep soridi. Biz uninggha, hemmimiz xalaymiz dep jawap berduq. Endi bizning aldimizda ikkila yol qalghan idi: ya ölüp tügishimiz kérek, ya bolmisa qutulishimiz kérek. Hemmimiz jénimizni saqlap qélish yolini tallashtuq. … ular bizni bashqa bir lagirgha élip bardi. Biz u yerde üch aydek waqit turup qalduq. Némis armiyisi ichide Türkistan qisimi qurulghaniken. Yenglirimizge “alla biz bilen” dégen belgilerni taqiduq.

Türkistan Üchün Küreshler 518

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Buningdin melumki, Türkistanliq esirge chüshken eskerlerge

nisbeten ülümdin qutulushning birdin-bir yoli Türkistan lézhyonigha pida’i bolup qétilish idi. Esir hey’etliri lagirlarni aylinip yürüp esirler bilen sözliship, ularning arisidin ixtiyar qilghanlarni tallashqa kirishken idi. Emma milyonlighan esir yighilghan bir muhitta esirler bilen birdin-birdin körüshüp pida’ilarni tallap chiqish asan emes idi. Shundin kéyin Gérmaniye herbi qumandanliqining esir herbilerni aldinqi seplerde urushqa sélish ishining omumlishishigha egiship pida’i bolushning shertler pütünley emeldin qaldurilidu. Kiyéwdiki bir esirler lagirida turghan Türkistan lézhyonéri bolghan alim rabatliqning eslimiliri mejburi eskerlikke élishning tipik ülgisini körsitip bermekte (Türkistan lézhyonéri bolghan rabatliq, rosiye, rominiye we normandiye aldinqi sepliride urushqa qatnashqan. 1949-yili Türkiyige kélip aydin’gha olturaqlashqan. − aptorning izahati):

Kiyéwdiki bir esirler lagirida turiwatqinimda u yerde 20 mingdek esir

bar idi. … künde 20-30 kishi achliqtin ölüp turatti. Pitmu bekla köp idi. Xuda saqlidi, bizmu aman qalduq. …

1942-yili 25-fiwral künisi bir Némis oféssiri bilen bir puxra terjiman

keldi. “qaysinglar muhemmedi, Musulman bolsanglar qolunglarni körürünglar” dédi. Qorqqanlar qolini kötermidi. Méningdek qormaydighanlar qolini köterdi. … bu lagirdiki 20-25 mingdek esir arisidin üch mingdek Musulman ayrilip chiqtuq. Bizni tömüryol istansigha apirip qizil renglik bir poyizgha oltarghuzup 400 kilométr yIraqtiki rawli deydighan bir sheherge élip kélishti. U yerde kona bir urus qarargahini teyyarlashqaniken. Rosiye herbi kiyimlirimizni sélip tashliduq. Monchigha chüshüp yuyunduq, Némis herbi formilirini, betinkilirini kiyishtuq. Shundaq qilip Némis herbisige aylanduq. … bizni Türkistan pida’iliri dep atashti. Ong yéngimizgha yumulaq qilip tikilgen “alla biz bilen” dégen yeng belgisini qadiduq. Shu yerde herbi telim-terbiye körduq. Andin kéyin bizni rosiyining bir shehirige apirip tashlashti. … shundaq qilip u yerde jengge kirip kettuq.

Türkistan lézhyoni desliwide her birside 4 tin woziwot (pey, − t)

bolghan 5 rotidin teshkil tapmaqta idi. Bu yerge keltürülgen esirler ikki heptigiche toyghiche tamaq yep eslige kelgendin kéyin telim terbiye

Türkistan Üchün Küreshler 519

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bashlinatti. Bundaq herbi telim terbiye mudditi adette ikki aydek dawam qilatti. Telim terbiyisini püttürgen eskerler ayrim-ayrim guruppilargha bölünüp Gérmaniye aldinqi sepliridiki her qaysi qumandanliq sh*taplirigha ötküzüp bériletti. Andin ularning ornigha yene yéngidin tallan’ghan esirler herbi telim terbiyige keltürületti. Deslepki waqitlarda telim-terbiye körgen eskerler köpünche hallarda tömür yollarni yaki qUral iskilatlirini qoghdashqa oxshash amanliqni saqlashqa da’ir ishlirigha qoyulatti. 1942-yilining yaz aylirigha kelgende Ukra’ina bilen Polshadek ishghal qilin’ghan jaylarda partizanliq heriketliri köpiyip kétip amanliq saqlash küchliri yétishmey qalghachqa, Türkistan lézhyonérlirini bu jaylargha yötkep kélip ishlitilishke bashlaydu. Ikki qétimliq biwaste jengge sélin’ghan Türkistan lézhyonining birinche bataliyoni 1942-yili 3-may künisi qizil partizanlar bilen urushush üchün Polshaning bryansk ormanliqlirigha iwertilgen idi. Tapshurulghan wezipini muweppeqiyetlik orundighanliqi üchün, shu yilining otturliridin bashlap Türkistan lézhyonlirini barliq aldinqi seplerge iwertidighan boldi.

Milli Türkistan ittipaq komititining qurulushi we Türkistan lézhyonlirining tereqqiyati

Weli Qéyumxan, tiriship yürüp axiri Türkistan namida pa’aliyet

qilish hoquqigha ige siyasi komitit qurup chiqish heqqide Némis da’irilirini qayil qilidu. Qéyumxan, bu komititni qurush jeryanida sherq ishliri ministirliki bilen mundaq üch asasi pirinsip üstide kélishkenlikini éytidu: birinchidin, Türkistan’gha qaritilghan barliq siyasi pa’aliyetler komititning tizginide bolishi kérek; Ikkinchidin, quruliwatqan Türkistan lizhyonimu komititning nazaritini qobul qilishi, lézhyonérlar Némis eskerliri bilen teng hoquqlardin behrimen bolishi kérek; Axirqi bir ish, iqtisadi jehette komitit bilen lizhyonlarning barliq éhtiyajliri Gérmaniye hökümiti teripidin teminlinishi, Türkistan musteqilliqini qolgha keltürginidin kéyin bu qerzler tölinidighan bolishi kérek.

«milli Türkistan» jornilining 1942-yil noyabir sanida milliy Türkistan

ittipaq komititi (m t b k, milli Türkistan birliki komutiti) qurulghanliqi élan qilinidu. Teshkili ishlirigha bu komitit mes’ul bolidighan Türkistan

Türkistan Üchün Küreshler 520

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

lézhyonimu «Türkistan milli küresh ittipaqi» dep atilidu. Weli Qéyumxan, himlérge yazghan bir parche xétide bu komititning resmi qurulush tarixini 1942-yili 14-noyabir dep körsetken. 21 kishilik bu komititta re’istin bashqa yene bir bash katip, herbilik, telim-terbiye, bilim, edebiyat, neshriyat, axbarat, sehiye, din qatarliq saheler boyiche bölüm bashliqliri bilen mu’awin bölüm bashliqi qatarliq kishilermu bar idi. Komititning qurulghanliqini élan qilish bilen birge, töwendikiche bir uxturushmu birlikte élan qilin’ghan idi. Bu uqturush tepsili közdin köchürilginide, rehberlik qilish bilen lidérlik qilish jehette intayin éniq belgimiler qoyulghanliqini köriwélishqa bolidu:

Bu komitit Türkistan’gha munasiwetlik (bügünki we kilechektiki)

barliq siyasi ishlargha rehberlik qilidu we Türkistan milli küresh ittipaqigha yitekchilik qilidu. Türkistan milli ittipaq komititi, Türkistan milli hökümitining asasini teshkil qilidu. Komititning qurulushi birdin-bir rehber pirinsipige asaslan’ghan bolup, bu rehber, komitit re’isi we pütün Türkistanliqlarning lidéri bolghan Weli Qéyumxandur. Türkistan’gha munasiwetlik (bügün we kelgüsidiki) barliq ishlar Weli Qéyumxanning bashqurushida bolidu.

Uxturushning axirida bu belgilimiler Gérmaniye hökümiti teripidin

testiqlan’ghanliqi körsitilgen. Kéyinki yillarda éghir zidiyetler we tAlash-tartishlargha sewep bolidighan birdin-bir rehber − fyurér pirinsipi, qéyimxanning diyishidin qarighanda yalghuz Gérmaniyidiki pa’aliyetler bilenla cheklinip qalmaytti. «milli Türkistan» mejmu’esidiki su’al-jawap sheklidiki bir maqalida bir lézhyonérning “kilechekte Türkistanning tüzümi qandaq bolidu?” dégen su’aligha “Türkistanmu birdin-bir rehber pirinsipi boyiche bashqurulidu. Belkim rehberning etrapida meslihetchiler bolishi mumkin” dégen jawap bérilgen bolup, birdin-bir rehber pirinsipigha qarshi chiqqanlargha qet’iy yol qoyulmaydu dep bayan qilin’ghan.

Bu komitit bilen birge yene Türkistan milli in’ane toplash sanduqimu

qurulghan. Türkistan lézhyonigha qatnashqan her bir eskerning ayliq ma’ashidin 1 mark, töwen derijilik ofissérlerdin 2 mark, yuquri derijilik ofissérlardin bolsa 5-15 mark (réychsmark) etirapida yardem puli bu sanduq üchün tutup qélinatti. Komitit qurulghanliqi élan qilin’ghan milli Türkistan nüshasida lézhyon qumandani ming béshi (mayor)

Türkistan Üchün Küreshler 521

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

érnékning bu sanduqni qollap quwetlep yazghan bir parche maqalisimu élan qilin’ghan idi. Her ayda bu usul bilen yighilghan pul m t b k ning pa’aliyetliri üchün ishlitilgen. Shundaq qilip, Gérmaniye hökümitining biwaste yardimi bolmay turupmu komititning mewjutluqi kapaletke ige qilin’ghan.

1942-yili dikabir éyida, Weli Qéyumxan 4 heptilik Türkiye ziyaritigha

atlinidu. Uning bu ziyariti Gérmaniyining Türkiyide turushluq bash elchisi fon papénning teliwige asasen orunlashturulghan idi. Papén, bash elchi shulénburgqa Qéyumxanning Türkiyige kélip Türkiye rehberliri bilen körüshüp lézhyon toghriliq ulargha melumat bérishining paydiliq bolidighanliqini éytqan. Éhtimal, Türkiye siyasi sahesige Gérmaniyining sherq ishlar siyasetliride Türki qewmdikilerge muhim emili pakit qatarida körsitishni meqset qilghan bolishi mumkin. Némislar bu waqitlarda Türkiye yolgha qoyup kéliwatqan bitereplik siyasitini özlirining paydisigha özgertish üchün pütün charilarni ishqa silishqa kirishken idi. Türkiye teweside paydiliq weziyet yaritish üchün Weli Qéyumxanning qoligha léybrandtning imzasi bar Türkistanning musteqilliqini étrap qilghanliqini körsitidighan bir parche matériyalnimu tutqazghan idi. Qéyumxan, bu ziyaret jeryanida Türkiye bash qumandanliq sh*tabi we xewipsizlik orgini mes’olliri bilen körüshüp chiqidu. Uningdin bashqa yene Mustapa Choqay oghlining yéqin dostliridin kona t m b chilar bilenmu birge söhbet ötküzidu. Weli Qéyumxan Türkiyidin qaytashida Gérmaniye rehberliki teripidin déplomat dégen ünwan bérilip, muddetsiz déplomat pasporti bérilidu (Weli Qéyumxan, 1991-yiliqi shexsi körüshüshte, adlon yighinigha teyyarliq qilish waqtlirIdila Weli Qéyumxan’gha déplomat pasporti bérilgenlikini, her türlük uchrushushlarning hemmisila déplomatiye derijiside bolghanliqini éytidu. Türkiye ziyaritidin kéyin, uning meyli pasporti bolsun, meyli déplomat orni bolsun muddetsiz qilip özgertilgenlikini tekitleydu. − aptorning izahati).

Aldinqi seplerde Türkistan lézhyonliri

Türkistan Üchün Küreshler 522

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Milli Türkistan ittipaq komititi (m t b k) resmi qurulghan künidin bashlap, Türkistan lézhyonimu bu komititning herbi tarmiqi haligha kelgen idi. Shu seweptin, lézhyonda yolgha qoyulghan usullar bilen ishlitilge belgiler bu qarashni gewdilendürgidek halgha keltürüp qayta tüzüp chiqilidu. Lizhyon qumandanliqigha mes’ul mingbéshi xoptman érnék, uningdin kéyin uning ornigha teyinlen’gen mingbéshi obérst mollérmu komititning pa’aliyetlirige küchlük yardemchi bolup, m t b k ning lézhyonlargha körsitidighan tesirini kücheytish meqset qilin’ghan tedbirler üstide tirishchanliq körsetmekte idi.

Lézhyonlargha iwertilidighan eskerlerni tallash ishi m t b k gha

baghliq ishlar bolup, pütünley Türkistanliqlardin teshkil tapqan bir munche ümekler teripidin tallinatti. Herbi telim-terbiyesini püttürgen urush esirliri, öz milli bayraqliri astida, qur’an aldida, qélichlirini chapiraz qilip tutqan halda ikkidin-ikkidin bolup qesem qilishatti; Shundaq qilip resmi jengchi bolghan hésaplinatti. Komitit teripidin lézhyon üchün layihilen’gen bayraq Mustapa Choqay oghli teripidin otturgha qoyulup, t m b ning 1939-yilqi qurultiyida testiqlan’ghan bayraqning del özi idi. Yeni yérimi qizil, yérimi hawareng köküsh renglik bolup, ottursida ay-yultuzi bar idi. Emma groziyilikler bilen ermen milli komititliri ay-yultuzni pan Türkisizmge küshkürtkichi simowulluq roli bar dep naraziliq bildürüp turiwélishidu. Bu türdiki naraziliqlarni Némis da’irilirimu qollap bergenliki seweplik ay-yultuz ornigha yay bilen oq resimi almashturulghan.

(resim orni) Türkistan lézhyonérliri ishletken yeng belgisi, herbi bayraq we

esker belgiliri Özbekler bilen Türkmenlerdin bolghan eskerlerge taqilidighan “alla

biz bilen” xetlik yenglik Qazaq we qirghiz eskerlerge taqilidighan “tengri biz ménén” xetlik

yenglik Qolgha taqilidighan Türkistan lézhyonining herbi belgisi Türkistan lézhyon herbi bayriqi

Türkistan Üchün Küreshler 523

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistanliq dangliq sha’ir abdulxemit sulayman cholpanning

«güzel perghane» dégen shiéri «güzel Türkistan» dep özgertilip milli marsh qilip qobul qilin’ghan (bu shiérning milli marsh qilip ishlitilgen nusxisi tüwendikiche idi:

Güzel Türkistan sen’ge ne boldi, Sebep waqitsiz güllering soldi, Ah güllering soldi. Chimenler berbad, qushlar hem peryat, Hemmesi maxzun bolmesmidir shad, Ah bolmesmidir shad. Bilmem ne üchün qushlar uchmaz baghcheleringde, Ah baghcheleringde. Birligimizning teprenmez taghi, Ümidlerimizning sönmez chiraghi, Ah Türkistan baghi. Qozghal xelqim yéter shunche jewri jepalar, Ah jewri jepalar. Ah bayraghingni qelbim oyghansin, Qulligh, esaret barchesi yansin. Qur yengi dewlet, yawlar utansin, Ösip Türkistan qedring kötersin, Ah qedring kötersin. Yayrap yashnap öz wetenning gül baghlarinde, Ah gül baghlarinde. − aptorning izahati). Türkistanliq jengchilerning herbi formilirigha mexsus belgilermu

qadalghan idi. Sol yéngi üstide bir meschit resimi etrapida “allah biz bilen” dégen xetler yézilghan. Qazaq we qirghiz eskerlerning herbi kiyimliride bolsa bu xetler “tengri biz ménén” dep yézilghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 524

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Yaqisidiki renglik siziq üstidiki ay-yultuz, bu eskerning Türkistan lézhyonigha tewe jengchi ikenlikini ipadileytti.

«ulugh Gérmaniye radi’osi» (gros déutsh rundfunk − aptorning

izahati) tewesidimu milli lézhyonlar üchün mexsus bölümler qurulghan idi. Bu bölümlerdin birsi Türkistan’gha tewe bolup, Türkistanliq lézhyonérlerge qaritip anglitish béretti. Radiyo anglitish Türkistan marshi chélinip bashlinidu, andin herbilerge munasiwetlik, din’gha munasiwetlik we medeniyetke munasiwetlik témilar boyiche söhbetler uyushturilatti. Shuningdek yene naxsha-muzikilar bériletti, xewerler bériletti. Eng chong lézhyon qisimi Türkistan lézhyoni bolghanliqi üchün eng uzun anglitishmu bu bölümning ishi idi. Shuningdek yene, Gérmaniye Sowétler ittipaqigha qarita xelqaraliq sewiyide teshwiqatlarnimu qilatti, Türkistan komititining bir qisim ezalirimu bu bölümge orunlashturulghan idi. Bu anglitishlarning mezmonlirini goybbélsning yitekchilikidiki teshwiqat teshkilati belgilep béretti.

(resim orni) Türkistan lézhyon qisimliridin birige bayraq tapshurush murasimidin

bir körünüsh. 1943 (resim orni) Türkistanliq lézhyonérlar herbi paratta Lézhyondiki telim-terbiye jeryanida eskerlerge Némis tili ögütishmu

ching tutulghan idi. Némis xelqini téximu toluq tonush, shu arqiliq gheyretlendürüshni meqset qilip eskerlerni guruppilar boyiche pat-pat Bérlin qataridiki merkezi chong sheherlerge apirip sayahet qildurup kéletti. Yene bir tereptin milli komititlarning pa’aliyetlirini pütünley milli lézhyonlar da’iriside cheklep tutushqimu alahide tirishilghan bolup, Gérmaniye jama’etchilikige qarita xewer bérish ishlirigha qet’i yol qoyulmaytti. Shuninggha qarimay lézhyonérlerge qaritilghan siyasi teshwiqat pa’aliyetliri küchlük yardemge ériship turatti. Shunga, milli Türkistan komititi lézhyon qisimliri ichide yaki qisimdin ayrilip aldinqi sepke ketken milli lézhyonérler arisida teshwiqat pa’aliyetlirini keng kölemde qanat yaydurup kelmekte idi. Bu tür teshwiqatlarda milli musteqilliqqa munasiwetlik mesililer asasi téma qilinatti. Yeni toluq

Türkistan Üchün Küreshler 525

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

musteqilliqqa érishish ishi Sowétler ittipaqining urushta yéngilishi, bolshéwikchilik bilen urus showénizmning gumran qilinishi arqiliqla qolgha keltürüshke bolidighan bir ish deydighan közqarash alahide tekitlinip teshwiq qilinatti. Jengchilerge singdürülidighan yene bir asasi idiye, Türkistanning bölünmes pütünlük qarishi bolup, herqandaq bir shara’it astida qewimchilik tereppazliqigha qet’i yol qoymasliq heqqide küchlük teshwiqat qanat yaydurulghan idi. Anglitishlardimu bolshéwikchilik bilen urus showénizmigha qarshi küresh qilish herikiti küchlük teshwiq qilinip, Némislar bilen birge qatnishiwatqan bu urushning esli ghayisiningmu Türkistan musteqilliqi üchün deydighan qarash gewdilik teshwiq qilinmaqta idi:

Türkistanliq yigitlirimizning milli héssiyat küchi Némis

dostlirimiznimu heyran qaldurmaqta. Biz Türkistan jengchiliri özimizning milli herikiti arqiliq Sowétler ittipaqi hökümitini tüp yiltizidin qumurup tashlash üchün qUrallanduq. Némis akilirimiz bilen birge Sowétke qarshi jeng qilimiz, Türkistanda milli musteqilliq bayriqimizni qadash ghayisi üchün jengge atlanduq.

Türkistandin minglarche kilométr yIraqtiki Gérmaniye urush

sepliride élip bériliwatqan bu urushning meqsitini mentiqiliq bir asasqa érishtürüshke mejbur idi. Jengchiler öz-özige “bu urushning Türkistan bilen nime munasiwiti bar?” yaki “méning bu yerlerde nime ishim bar?” dégendek su’allarning imkan qeder otturgha chiqmasliqi üchün tirishchanliq körsitiletti. Shuning üchün, yoqurda déyilgendek qarashlarning urush jeryani boyiche barliq anglitishlarda qayta-qayta tekrarlinip kelgenliki melum.

Milli komitit qurulghandin kéyin Türkistan lézhyonining da’irisi bilen,

bu yerde telim alghandin kéyin aldinqi seplerge yolgha sélin’ghan qisimlarning sanimu zor derijide artmaqta idi. 1942-yilining may éyidin awal keltürülgen eskerler ushshaq etretlerni asas qilghan, shuningdek adette arqa sep amanliq saqlash ishlirighila qoyup kélin’gen bolsa, uningdin kéyinki dewrlerde keltürülgen eskerler chong-chong qisim halida biwaste aldinqi seplerge urush qilish üchün yolgha sélin’ghan. Bu etretlerning her birside 130~150 tin esker 4 tin kichik etretlerge ayrilip urushqa sélin’ghan bolup, ofissérliri bilen qoshulup mexsus xizmetlerge teyinlen’genler bilen birlikte 750 kishilik qisimlar halitide

Türkistan Üchün Küreshler 526

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yolgha sélinmaqta idi. Her bir etiretning yoquri derijilik ofissér sh*tati bilen esker sanining 15 pirsent qismini Némislar teshkil qilatti.

Urush jeryanida aldinqi seplerde urushqa qatnashqan Türkistan

qisimlirining sani bilen ularning qaysi urush sepliride jeng qilghanliqini éniq bilgili bolmidi. Féld maréshal manstéynning qumandanliqi astidiki jenobi yülünüsh armiyisige munasiwetlik élan qilin’ghan bir boyruqtiki armiyige mensüp sherq lézhyonlar tizimlikige qarighinimizda, merkizi sh*tap guruppisida 1- we 4-nomurluq brownik qisimlirida, bu urush sépige qarashliq 6-korpus terkiwide nurghun sanda Türkistan qisimliri wezipe ötigenliki melum.

Doktor Baymirza Héytining bergen melumatlirigha asasen, 1944-

yiligha kelginide Gérmaniye sépige iwertilgen Türkistanliq esker sani 180 ming kishi etirapida dep mölcherlesh mumkin (181 ming 402 neper). Undin bashqa yene, Némis herbi kiyimide yüridighan emma ishchi qatarida ishlitilgen 85 ming etrapida Türkistanliqningmu barliqi melum. 180 ming kishilik urushqa qatnashturulghan esker ichide Türkistanliq ofissér sani aran 87 neper iken. Bularning 13 nepiri milli komititqa, 51 nepiri Gérmaniye bash qumandanliqigha we 23 nepiri bolsa és éschilar (s s) teshkilatigha mensüp kishiler iken (karoy: «mustemlike qilin’ghan zéminlar» 346-bet. Emma doktor Baymirza Héyti Türkistanliq ofissér sanining buningdin xéli köp ikenlikini éytqan bolsimu, bu heqte éniq bir sanliq melumat bérelmidi).

Türkistan lézhyonigha keltürülüp telim-terbiye bérilgendin kéyin

aldinqi sepke iwertilgen qisimlar, pütkül urush jeryanida Sowétler ittipaqi küchlirige qarshi intayin qattiq jenglerge qatnashqan. Stalin’grad urushida üch Türkistan bataliyoni eng axirqi bir adimi qalghichi jeng qilip axiri hemmisi qirilip tügigenliki melum. Lézhyonning 450-bataliyoni 1942-yilining may aylirida Ukra’inaning jampol rayonidiki urushlarda özidin nechche hesse küchlük düshmen qisimlirini tarmar keltüriwiteligen idi. Bu urushta, bu batalyonda aranla 2 neper Némis ofisséri bar bolup, jem’i esker chiqimimu peqet 28 neper bilenla cheklen’geniken. Xarkow etirapidiki yene bir Türkistan bataliyonimu urus qisimlirining qorshawi ichide qalghinida düshmen sépini yérip qorshawdin qutulup chiqip turughluq, qorshaw yéride qalghan intayin yaxshi köridighan Némis qumandanining jesidini

Türkistan Üchün Küreshler 527

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qayturup chiqimiz dep qayta düshmen arisigha bérishqa jasaret qilalighidek qehrimanliqning tipik ülgisini körsetkenliki melum. Shu qétimliq aldinqi sep doklatini körgen hitlérmu, Musulman Türklerning jeng qilish maharitige qol qoyushqa mejbur bolghaniken.

(resim orni) T m b k re’isi Weli Qéyumxan Türkistan lézhyonida wezipe

ötewatqan Türkistanliq ofissérlar bilen birge. 1943-yili öktebir Némislar, urush jeryanida Sowét arqa seplirige qarita

buzghunchiliq pa’aliyetliri bilenmu shoghullinatti. Bu pa’aliyetlerning meqsidi, Türkistan lézhyonidin tallinip jasusluqqa qarshi razwitchik qilip yétishtürülgen ishpyonlirini düshmen arqa seplirige parashot arqiliq tashlap paydilinish idi. Bu meqsette, 1941-yilining may éyida, yeni barbarossa herikiti bashlanmay turup, «walli-1» namida mexsus axbarat bölümi teshkil qilin’ghan idi. Bu bölümde yétishtürülgen mexsus terbiyilen’gen ishpiyonlar Sowétler ittipaqini ichki qisimda turup yiMirip tashlash meqsitide arqa seplerde pa’aliyet qilishi, buzghunchiliq ishliri bilen shoghullinishi we milletler ottursida öchmenlik qozghash üchün küshkürtküchilik bilen shoghullinishi pilanlan’ghan idi.

1942-yilining yaz aylirida kapkaziye rayoni Némislar qoligha ötishi

netijiside, bu yerdiki ayrodromlardin bu meqsetler üchün paydilinish shara’itini yaritilghan idi. Shunga Qirimliq müstejip ülküsal, ikkinchi dunya urushi dewrige munasiwetlik kündilik xatirliride, Bérlinde tonushup qalghan bir Türkistanliqning éytip bergenlirini töwendikiche neqil keltüridu:

Men bir özbek. Tashkenttinmen. Ismim Osmanbeg, 28 yashqa

kirdim. Türkistanning dangliq kishiliridin Munewwer qarining inisi rustem qarining oghli bolimen. Bolshéwiklar 1933-yili atamni öltüriwetti. Qizil armiyide zapas teghmen (jünwéy yaki jongwéygha teng kelse kérek? Eng tüwen ofissér türi. − t) bolup urushqa iwertilgen idim. Bir heptidin kéyin wyazmada aptomobil bilen ikki neper Türk, üch neper urusni birge élip qéchip Némislargha el bolduq. Mana bügün re’isimiz Weli Qéyumxanning lézhyonidiki bir jengchimen. Bu künlerde, méni dümbemge parashot we radyo-

Türkistan Üchün Küreshler 528

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

télégrap piryomnikni baghlap ayroplan bilen rosiye hawa tewesige apirip tashlimaqchi. Men bu terepke u yerdiki ehwallardin melumat yollaymen, purset tapalisam Özbekistan’gha bériwélip buzghunchiliq teshwiqati bilen shoghullinishqa tirishimen.

Yene shu yillarda zadi qanche kishi ikenlikini éniqlashqa peqetla

mumkin bolmighan, emma 12 din artuq kishidin teshkil tapqanliqi mölcherlen’gen bir etret, yalghan hüjjetler bilen Türkistanning her qaysi yerlirige mexpi kirgüzülgen iken. Bu kishiler Türkistandiki yer’asti teshkilatlar ichige kirip, Tashkent, almuta, düshenbe qatarliq sheherlerde pa’aliyet qilidiken. Bu jasuslar kapkaziyidiki Némis mes’ul xadimliri bilen simsiz télégraf alaqisi ornutup, qilghan ishliridin ularni xewerdar qilip yéngi tapshuruqlarni élip turidiken. Bélérusyide turiwatqa Türkistanliq général Mir qasim bu guruptikilerning pa’aliyetlirini pash qilishni tosap turiwatqan eng muhim birsi idi. Urushta Sowét terepning üstünlükke érishkenliki muqimliship qalghan 1944-yilliri, arqa septe pa’aliyet qiliwatqan bu guruplar otturluqtin ghayip bolishidu. Elixan agha’oghli yitekchilikidiki bir gurup Qazaqistan tewesige iwertilgenliki, qizil armiye qisimlirining qoligha chüshüp öltürülgenliki heqqidiki bezi xewerler 1960-yillardiki komunist metbu’atliridimu élan qilin’ghan idi.

Weli Qéyumxan, bu heqte éniq birer san we isim bérelmigen

bolsimu, Türkistanda pa’aliyet qilish üchün nurghun sanda gurupplilar yétishtürülgenlikini, kéyin bu guruppilar kapkaziyidiki meydanlardin uchqan ayroplanlar bilen arqa seplerge parashot bilen tashlan’ghanliqining ras ish ikenlikini éytidu. Weli Qéyumxan yene urush axirlishish waqitlirigha kelginide bu guruppidikilerning hemmisige turiwatqan yerliringlarda izinglarni yoqutiwétinglar dégen boyruq bérilgenlikini éytidu.

Ene shu türdiki dastan xaraktéridiki utuqlirigha qarimay, Némislar

Musulman Türki guruppilargha nisbeten izchil ishenmey kelgen. Türkistan lézhyonida yaki aldinqi seplerdiki qisimlarda wezipe ötewatqan Némis eskerliri Türkistanliq ofissérlarning boyruqlirini anglimaytti. Ularni közge ilmaytti we teng derijilik ünwandikiler ichidiki Türkistanliqlargha qarita ikki xil mu’amile qilishattiken. Türki qisimlirigha tarqitilghan qUrallar asasen alghanda Sowétlerdin olja

Türkistan Üchün Küreshler 529

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

élin’ghan qUrallar bolup, Gérmaniyide ishlen’gen qUrallargha sélishturghanda süpiti tüwen idi. Bulardinmu yamini komunizmning esli menbesi Asiyaliqlar dep qaraydighan Natsitlar nezeriyisi hélighiche emeldin qalmighan bolup, és-és guruppiliri bu nezeriye boyiche ish qilishatti. Bu türdiki kemsitilishler, urushning kéyinki yillirida sherq urush sépidiki uruslardin bashqa milletlerning eskerliri arisida herbiliktin qéchishlarning artishigha sewep bolmaqta idi.

Bu jeryanda urushning ghalipliri orun almashturup, birqisim urush

sepliride Némislar chékinishke bashlaydu. Némis qumandanliri, Sowét seplirige ötüp kétishidin qorqup bashqa milletlerdin teshkil tapqan lézhyonlarni gherp urush seplirige yötkep ishlitishning téximu bixeter bolidighanliqini oylashqa bashlaydu. Dégendek, 1943-yilining etiyaz aylirida milli lézhyonlarni Fransiye bilen Italiye tereplerge yötkesh qarari chiqirilidu. Shu arqiliq Sowét teshwiqatining lézhyonlargha tesir körsitishidin saqlanmaqchi bolghan. Herbi telim-terbiye alghan lézhyonlarning gherp urush sépige yötkiwétilishi, bolshéwizm bilen Sowétlerni aghdurup tashlash arzusidiki sherq urush sépida jeng qiliwatqan eskerler arisida idiyiwi qalaymaqanchiliqlar otturgha chiqishigha bashlaydu. Bu idiyiwi qalaymaqanchiliqtin saqlinish üchün, gézit- zhornallarda bu heqte küchlük teshwiqat qanat yaydurulidu. Milli Türkistan jornilining 1943-yili fiwral sanida Qéyumxan yazghan bir bash maqalisida eskerlerge qarita mundaq dep xitap qilidu:

Uruslarning dosti hésaplan’ghan jahan’gir döletler bizni yoqutush

üchün urush qilmaqta. Biz buni yaxshi bilimiz. Ular yene kélip Türkistan düshmenliri hésaplinidu. Türkistan düshmenlirige qarita öchmenlikimiz zeherdinmu küchlük, qélichtinmu ötkür.

Bu zhornalning yene bir sanida, bu mesile téiimu éniq otturgha

qoyulghan: Biz nede bolsaq bolayli, kim bilen urushsaq urishayli, bularning

hemmisi Türkistan musteqilliqi üchündur. Qedirlik Türkistanliq eskerler, meyli Fransiyide, meyli Italiyide, meyli sherq urush sépida bolghin, qolungdiki qUralingni mehkem tut. Türkistanni musteqil qilish

Türkistan Üchün Küreshler 530

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

üchün heriketke atlan. Némis düshmenliri bizningmu düshminimiz, tarixi düshminimizni yoqutayli!

Kéyinki yillarda, Weli Qéyumxan Türkistan lézhyoni bilen bezi

qisimlarning gherp urush sépigha yötkesh ishi uning teliwige asasen ishqa ashurghanliqini éytidu. Buning sewebi urush sepliride esirge chüshidighan Türkistanliqlar uruslarning qoligha emes ittipaqdash döletler qoligha esirge chüshse téximu yaxshIraq bolidu dep oylighanlidin bolghanliqini éytidu. Ras démisimu, Némis sepliride jengge qatnashqan Sowét grajdanliri uruslar teripidin qara fashistlar dep qarilip, qolgha chüshken yéride derhal étip tashlanmaqta idi. Weli Qéyumxanning bundaq izahlirigha qarimay, milli lézhyonlarning urush sépini almashturushigha oxshash bundaq stratigiyilik we yoquri derijilik orundin kélidighan bir qarar, her qandaq bir milli komitit re’isining tesiri netijiside élin’ghanliqigha ishinish heqiqetenmu tes. Bundaq sep almashturush ishining Gérmaniye armiyisi rehberlirining stiratigiyilik endishiliri sewebidin otturgha chiqqanliqigha ishinish téximu mentiqiliqtek bilinmekte. Buning sewebi nime bolishidin qet’i nezer, bundaq bir qarar élinishidin kéyin, Türkistan qisimliri her ikkila urush sépida jeng qilishqa bashlaydu.

(resim orni) M t b k re’isi Weli Qéyumxan sherq lézhyonliri bashqumandani

général w. Héygéndorf bilen bille (resim orni) Weli Qéyumxan tömür bataliyon komandiri mayor xawptman ernk

bilen bille

1943-yilqi weziyet

1943-yili, m t b k üchün intayin netijilik, emma öz waqtida yene her

türlük mesililer otturgha chiqishqa bashlighan bir yil idi. Sherq aldinqi urush sépi bundin kéyin dawamliq algha ilgirlesh imkaniyitidin mehrum bolup qalghanliqi éniq otturgha chiqqanla bolmay, hetta nurghun seplerde keynige chékinish weziyitimu barliqqa kelgen idi.

Türkistan Üchün Küreshler 531

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Netijide, ishghal qilish pilanlan’ghan rayonlarda yolgha qoyulidighan hakimiyet tüzümining qaysi shekilde bolishi lazimliqi heqqidiki munaziriler Gérmaniye da’irilirining kündilik muzakirilirida asasi jehettin untulup qéliwatatti. Bundaq bir weziyet, ostministiriyum bilen ministir rozénbérgning tesirining kündin-kün’ge tüwenlep kétiwatqanliqidinmu direk béretti. Desliwide milli komititlarning siyasilishishige qet’i qarshi chiqip kelgen rozénbérgmu endilikte fon mendéning ulargha téximu köp erkinlik bérilishi heqqidiki pikirlirige qoshulidighan birsige aylanmaqta idi.

U waqtqiche milli komititlarning pa’aliyetliri öz lézhyonliri da’irisi

bilenla cheklinip kélin’gen idi. Komititlar özlirige qaraydighan hey’etler wastisigha tayinip urush esirlirini sherq ishchiliri yaki lézhyon jengchisi dep ayrip bérishqila mes’ul bolup kelgen idi. Kéyin öz lézhyonliri da’irisi ichide ulargha telim-terbiye bérip jengge teyyarlash ishlirighimu mes’ol bolidighan qilindi. Burun herbi telim élip bolup aldinqi seplerge yolgha sélin’ghandin kéyin, bu qisimlar bilen milli komititlar ottursida héchqandaq munasiwet qalmaytti. Jengchiler Némis qisimlirigha ötküzüp bérilgen künidin bashlap milli komititlar bu lézhyon qisimliri bilen herqandaq munasiwette bolishigha qet’i yol qoyulmighan idi. Shu yili yaz aylirida qobul qilin’ghan bir qarar boyiche, milli komititlargha qaraydighan teshwiqatchilargha aldinqi seplerdiki qisimlar arsigha bérip öz milli qisimlirida pa’aliyet qilishigha yol qoyushidu. Shundaq qilip, jengchilerni rohi jehettin righbetlendürüsh arqiliq urushta téximu köp netije yaritishini telep qilishqa bashlaydu. Bu qarar bilen birge yene, milli komititlar Némis armiyisi urush qiliwatqan barliq aldinqi seplerde öz wetendashlirigha qaritilghan pa’aliyetler bilen shoghullinish hoquqini qolgha keltürgen hésaplandi.

Bu qarar ijra qilinishi bilen teng, m t b k buning üchün lazimliq bekla

köp adem küchige éhtiyaji tughulidu. Aldinqi seplerde tarqaq jaylashqan on minglighan Türkistanliq eskerlerge qaritilghan siyasi pa’aliyetlerni qanat yaydurush üchün bekla köp teshwiqat xadimigha éhtiyajliq bolmaqta idi. M t b k bunche küp teshwiqat xadim ornini toluqlash üchün potsdam shehiride bir korus échip nurghun miqtarda Türkistanliq eskerni bu ish üchün terbiyileshke bashlaydu. Bu kurus jeryanida korsantlargha “Gérmaniye bilen biz, azatliq dégen néme,

Türkistan Üchün Küreshler 532

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan tarixi, bügünki urushning kélip chiqish sewebliri, Türkistan xelqi we yehudiylar, Gérmaniyining ijtima’i siyasetliri, Gérmaniyining zémin yitishmeslik mesililiri, xelqimizning ötmüshte we bügün qanat yaydurup kéliwatqan küreshlirining sewepliri, lézhyonlardiki teshwiqatchilarning wezipiliri” dégendek témilar boyiche her türlük liksiyiler sözlinetti. Teshwiqat terbiyisining muhim noqtisini Némislar yolgha qoyup kéliwatqan siyasetlerning toghra ikenliki, urush qozghighan terep Gérmaniye emesliki, yehudilarning bu urushning partilishida oynighan roli, Gérmaniye-Türkistan munasiwetliri dégendek mesililerge qaratqan idi. Shuningdek yene teshwiqatchi namzatlirigha: Türkistan lézhyoni üchün éytqanda tüpki meqset Türkistan musteqilliq teshwiqatini qanat yaydurush ikenliki chüshendürülmekte idi. Bu lézhyonlar kelgüside Türkistan milli armiyisining yadrosini teshkil qilidighanliqi közqarishi teshwiq qilinmaqta idi.

Bu jeryanda, milli komitit ostministiriyumning yardimige tayinip

neshri qiliwatqan «milli Türkistan» zhorniligha qoshumche qilip, armiye ali qumandanliqi (o k w) bilen birlikte heptilik bir gézit chiqirishqimu kirishkenidi. Bu gézitqa «yéngi Türkistan» dep at qoyulghanidi. Qéyumxan, Türkistan milli ittipaq teshkilatining chet’elde (Türkiyide − aptorning izahati) chiqarghan tünji zhornilining ismini bu gézitke qoyush arqiliq, ö yitekchilik qiliwatqan bu heriketni − t m b herkitining dawami hésaplinidu, deydighan tesiratni peyda qilish oyida bolghan bolishi mumkin. Bu gézit jem’i töt betlik bolup, asasen alghanda urush xewerlirini bérish bilen meshghul idi. Bu gézitning tunji sani 1943-yili 3-mart küni chiqqan bolup, ta urush tügigen kün’giche neshrdin toxtimaydu.

Weli Qéyumxan, etrapidiki 30 dek yardemchiliridin teshkil tapqan m

t b k ge tayinip bashqa milli komititlargha qarighanda körünerlik pa’aliyetler bilen shoghullinip kelgen idi. Komitit yene edebiyat bölümi teripidin «milli edebiyat» deydighan, asasliqi medeniyet ishlirigha munasiwetlik yene bir neshri epkarinimu qurup chiqqan bolup, bu zhornal yilda 5 san chiqiridu. Bulardin bashqa yene, herxil témilarda kitap we broshurlarnimu bésip tarqitidu (Weli Qéyumxan bilen m t b k teripidin urush mezgilide bir gézit, ikki zhornal we 28 kitap chiqarghan. «milli Türkistan» zhornilida: 1942-yili 15-iyondin bashlap

Türkistan Üchün Küreshler 533

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

her ayda ikki san chiqirip turghan. Her san 80 ming nusxidin bésilghan. Bu zhornal urush tügigendin kéyinki bir mezgillergiche dawamliq chiqirilghan bolup, uning eng axirqi sani 1975-yili 134-a dégen san bilen chiqqan. «milli edebiyat» zhornili bolsa 1943-yili yil béshidin tartip ayliq zhornal bolup chiqirilghan. «yéngi Türkistan» géziti 1942-1945-yilliri ichide Türkistan lézhyoni teripidin heptilik chiqip turghan. «Türkistan mesililiri» ‹Weli Qéyumxan›, «Türkistan tarixi» ‹Baymirza Héyti›, «Hindistan inqilapchiliri» ‹abdurawop pitirat›, «abay», «ulugh timuri», «abiley», «manas», «jawin’gérding kündilik deptiri», «mextum quli», «yérim qaldi» ‹bet Némis›, «méning tuyghularim» ‹m. Roshen›, «yürek tolqunlari» ‹xoshnud, shiér kitawi›, «ölgenler» ‹q. Qorqit›, «tolqun jiri», «tuhpe» ‹masrur, shiérlar kitawi›, «Qéyumxan» ‹kolliktip yazghan›, «qurban» ‹m. Roshen, roman›, «kök tepe» ‹kurnan›, «Qéyumxan kim?» ‹ah jan›, «Weli Qéyumxan maqalilar toplimi» ‹2 tom›, «Özbekistan grammatikisi» ‹a. Fon gaba’in›, «qan» ‹abdulla, tarixi roman›, «béliqchi qizi» ‹m. Roshen, sehne esiri›, «sayran» ‹Némis bed, roman› qatarliq kitaplar chiqirilghan. Bu kitaplar milli birlik komititining ilmi-edebi bölümi teripidin teyyarlan’ghan. − aptorning izahati). Ular bu teshwiqat qUrallirining hemmisini biwaste Türkistan’gha munasiwetlik mesililerge béghishlighan bolup, urushtin qalsa, xelqaraliq siyasetlerge munasiwetlik témilar üstide bekla az toxtalghan. Urush jeryanida bésilghan «milli Türkistan» zhornilida hemde «yéngi Türkistan» gézitida Türkiyige munasiwetlik peqet bir parchila maqale bésilghanliqi melum. Bu maqalide Türkiyining urush jeryanidiki bitereplik siyasiti himaye qilin’ghan bolup, ularni a q sh bilen En’giliyige oxshash jahan’gir küchlerning aldam xaltisigha chüshüp ketmesliki tekitlen’gen.

(resim orni) Némis urush sepliride jeng qilghan Türkistanliq jengchiler üchün

neshri qilin’ghan «yéngi Türkistan» géziti, 1944-yili 5-yaniwar Weli Qéyumxan, bu bu pa’aliyetlirining hemmisIdila profisor fon

mendéning küchlük yardimige érishkenlikini éytidu. Eyni dewrdiki shara’itlar közde tutulghinida, Qéyumxan bilen uning guruppisidiki kishiler heqiqetenmu aktip pa’aliyet qilip kelgenlikini köriwélishqa bolidu. 1943-yilidiki shara’itlar astida ikki zhornal we bir gézit

Türkistan Üchün Küreshler 534

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chiqiralighanliqi, ishletken ademlirining hemmisini özi talliyalighanliqi m t b k din bashqa héchbir komititta körülmigen bir ehwal idi. Komitit yolgha qoyghan hemkarliq sanduqi layihisige tayinip xéli muhim maddi erkinlikke érishiwalghan idi. Profisor fon mendéningmu yardimi qoshulup, on besh etrapida Türkistanliq her türlük Gérmaniye ali mekteplirige oqushqa kirgüzülgen. M t b k ezasi bolghan hüseyin ikramxan öz eslimiliride 1944-yili komititqa eza bolup kirgen waqtida 4 neper her türlük kesipler boyiche dotsént, 3 neper miditsina doxturi, 3 neper sha’ir we yene bir qanche kishi muxpirliq kesipi bilen shoghullinidighan 34 kishining komititta xizmet qiliwatqanliqini körsitip ötidu. Weli Qéyumxanning shexsi tesiri bilen Némislarning bashqa yerliklerge qarighanda Türkistanliqlargha téximu köpirek biterep pozitsiye tutqanliqi tüpeylidin milli Türkistan ittipaq komititini pütkül urush dewri boyiche Gérmaniyide pa’aliyet qilip kéliwatqan musapirlar herikiti ichidiki eng küchlük we eng teshkilchan organ déyishke bolidu.

Milli Türkistan ittipaq komititi ichide öktichilik Bu organning kéngiyip küchiyishige egiship bezi mesililermu

otturgha chiqishqa bashlaydu. Komitit pa’aliyetliri bir-birsidin yIraq, oxshimighan urush seplirige tarqalghan Türkistan qoshunliri sahesi boyiche qanat yayduruliwatqanliqi, shunga öz’ara alaqilishish jehetlerde her türlük qiyinchiliqlarni keltürüp chiqirishtek sewebler tüpeylidin bu qisdimlarni bir qolluq tézginlep tutushmu qiyinliship ketken idi. Ezerbeyjandin bashqa Türki qewimlerdin kelgen barliq eskerlerning hemmisi Türkistan léyjonlirigha yollinip turghanliqimu yoquriqi qiyinchiliqlargha yéngi qiyinchiliqlarning qoshulushini keltürüp chiqarmaqta idi. Bolupmu Idil Ural Türkiliri, Qirimliqlar we qazaq Türkiliri öz milli komititlirini qurup chiqishni telep qilishmaqta idi. Shundaq qilip, 1943-yilining béshida qazaq Türkiliridin karés qanatbay we Idil Ural Türkiliridin Exmet tömür qatarliq kishiler Gérmaniye tashqi ishlar ministiri ribéntropqa, sherq ishliri ministiri rosénbérgke we és-éschilar lidéri himmlérge iltimas sunup, Qazaqistan bilen Idil Ural rayonliridin kelgenlerni bir yerge yighip öz aldigha musteqil bir komitit qurup chiqish kérek deydighan telepni otturgha qoyushidu (mühlén, «kirist bilen qizil yultuz ottursida» 95-bet

Türkistan Üchün Küreshler 535

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

we yene «milli Türkistan» ning 79-san 16-betliride Exmet tömürning eslimiliride bu heqte peqetla toxtalmighan. − aptorning izahati). Ular bu jehettiki telepliri bilen birge, Weli Qéyumxan toghriliqmu nurghunlighan qarilash pikirlirini teng otturgha qoyushidu. Shuningdek yene milli komititning Türkistan’gha wekillik qilalmaydighanliqinimu otturgha qoyushqan idi. Ular, komitit bilen léyjonlarni birdin-bir rehber pirinsipi boyiche bashqurup kéliwatqan Weli Qéyumxanning özbek bolghanliqi sewebidin bu komitit özbeklerning bashqurushigha chüshüp qéliwatqanliqi, özbeklerge alahide imtiyazlarni bériwatqanliqidek bir qatar gunahlarni artishqan idi. Hökmüranliq qilish bilen rehberlik ishlirini birla kishi qolgha kirgüziwalidighan her qandaq bir sistémida körülginidek, m t b k terkiwidimu öktichilik bash kötürüp chiqip, bu öktichiler kündin kün’ge küchiyip barmaqta idi.

Ularning bu türdiki öktichilik pa’aliyetliri és-éschilarning qollap

quwetlinishige érishkenliki éniq. Emma u waqitlarda yiterlik derijide küchini körsitip kéliwatqan Qéyumxandek birsige qaritilidighan birer heriket choqum Némis organliridiki birer kishining yaki bir qanche kishining küchlük himayisi bolmay turup uni yéngip chiqish hergizmu mumkin emes idi. Sherq ishliri ministirliki bu tür ishlarning bar-yoqliqini tekshürüp körüsh, shu arqiliq birer qarar chiqirish meqsitide profissor fon mendé yitekchilikide bir tekshürüsh guruppisi teshkil qilidu. Bu arida öktichiler herikitige munasiwetlik pa’aliyetler «milli Türkistan» jornilidimu özini körsitishke bashlighan idi. «Türklistan xelqi we komunizm» dégen témiliq bir maqalida Qéyumxan mundaq dep yazidu:

Bizler bu yerde Türkistan erkinliki üchün qoligha qUral alghan

jengchiler hésaplinimiz. Shundaq iken, ichimizdiki pitne-pasat tériydighan kishilerge hergizmu yochuq qaldurmasliqimiz kérek. Eger bundaq pitne-pasat tériydighan heriketler körülgidekla bolidiken, buzghunchilar, gep tapchilar, töhmetxorlar we insapsizlar arimizda peyda bolidighanla bolidiken, istiqbalimiz éghir künlerge muptala bolidu dégen gep. Shunga, hemme adem özige tapshurulghan wezipini orundashtin bashqa ishlargha arilashmasliqi kérek. Shu chaghdila xelqimiz aldida numusta qalmighan bolimiz.

Türkistan Üchün Küreshler 536

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu bir abzas söz bilen bölgünchilik qilghuchilar heqqide léyjondiki eskerler bilen siyasi kadirlargha agahlandurush bergen Weli Qéyumxan, özini burun jahan’gir döletler bilen munasiwet baghlap kelgen deydighan bohtanlargha qarshi töwendikiche jawap béridu:

Men démokratchi, libralist we kapitalizim yolida mangghan

deydighan undaq eller bilen héchqachan munasiwet baghlap baqmidim. Undaq döletlerge izchil qarshi ikenlikimni bildürüp keldim, shuningdek undaq döletler bilen munasiwet qilip kéliwatqan birersi bilenmu ariliship baqmidim. Méning bu dégenlirimning rast ikenlikini bügünki kündiki hemme adem éniq bilidu dep qaraymen.

Yene bir terepte, Türkistan lijyonining komandiri mayor ‹ming béshi

− t› hoptman érnékmu bu munazirigha qétilghan bolup, u, Türkistan komititigha qarshi pa’aliyet qiliwatqanlarni mundaq dep agahlanduridu:

Men sizning qandaq birsi ikenlikingiznimu sürüshte qilip

olturmaymen. Men peqet “sen Türkistan üchün néme ishlarni qilip bireliding” depla soraymen. Qazaq, qirghiz, özbek wahakkazamusen dep sorap yürmeymen. Men peqet “Türkistanliqmusen?” depla soraymen. Türkistanliqla bolidikensen, sen méning Dostum hésaplinisen.

Bulardin shuni köriwélishqa boliduki, Gérmaniye armiyiside

Türkistanni bir pütün el dep qobul qilidighanliqi, qewmler boyiche pa’aliyet qilishqa yol qoymaydighanliqi éniq idi. Eng muhimi, özini Türkistanliqmen dep éytalmaydighanlarni dostimiz emes dep qaraydighanliqi körsitilmekte. Qewimlar boyiche siyaset bilen shoghullinishni oylaydighanlar düshmen dep qarilidighanliqi uchuq eskertilgen. 1943-yilining bashlirida, Bérlinde uyushturulghan Türkistan kechliki merikiside Gérmaniye armiyisige wakaliten hoptman érnék, tashqi ishlar ministirliki namida bash elchi shulénburg hemde sherq ishlar ministirliki namida ijtima’i ishlar bölüm bashliqi léybrandt qatarliq kishilerning bolishi, bu organlarning hemmisila dégidek Weli Qéyumxan bilen Türkistan komititini toluq yülep kéliwatqanliqini bildüretti.

Türkistan Üchün Küreshler 537

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bundaq üch orunning himayisini arqa tirek qilghan Weli Qéyumxandek birsige qarshi öktichilik qilidighanlar meyli és-éschilarni arqa tirek qilishqan bolishidin qet’iy nezer, ularning Qéyumxanni yéngelishini perez qilish hergiz mumkin emes idi. Dégendek, fon mendé mes’ulliqida qurulghan tekshürüsh guruppisi Weli Qéyumxan’gha artilghan barliq qarilashlarni asassiz dep qarap, mexsus ‘qazaq-Idil Ural komititi’ deydighan bir organning qurulushigha hajet yoq dégen xulasini chiqiridu.

1943-yili öktebir éyida ostministiriyum, Gérmaniye armiye bash

qumandanliqi (o k w), és-éschilar, és-d qatarliq organlarning ortaq maqulliqi bilen milli komititlarni milli wakaletchi orun derijisige kötürüsh qarari qobul qilinidu. Bundaq bir qararning qobul qilinishi siyasi jehette bekla muhim ehmiyetke ige bir ish bolup, bundin kéyin Gérmaniye hökümiti barliq milli komititlarni öz wetinining siyasi wekilliri dep qobul qilghanliqini körsetmekte idi. Bu ishlar eslide profissor fon mendéning otturgha qoyghan “her bir millet özining aptonomiyilik qurumigha ige bolishi lazim” deydighan qarishigha asaslan’ghan idi. Bundaq bir qarar qobul qilin’ghandin kéyin, Türkistan milli wakaletchilikige Weli Qéyumxanni re’is, doktor bay Mirza Héytini mu’awin re’is dep resmi testiqlighan hésaplandi.

És-éschilarning turanchiliq meydani we sherqi Türk qewimler qisimi

1943-yili etiyaz aylirining axirliri buyiche Némislarning sherq

siyasetliride rozénbérgning tesiri barghansiri aji*zlashqa bashlighanliqini köriwélish mumkin. Küchlük bésimlar netijiside, uning yéqin dosti léybrandt sherq ishlar ministirlikining siyasi bölüm mes’ulliqidin qaldurulup, uning ornigha és-éschilar générali bergérni teyinleshke mejbur bolishidu. Milli siyaset jehette Gérmaniye organliri ichide zor pikir ixtilapliri otturgha chiqishqa bashlighan bolup, aldinqi seplerdiki chékinish weqelirining körülishige egiship és-éschilar teshkilining tesiri körinerlik derijide küchiyishke bashlaydu.

Uzun’gha qalmay, és-éschilar teshkilati öz teweside birleshme Türkiy qewimler küchi teshkillesh layihisini tüzüp ishqa kirishidu. Bu

Türkistan Üchün Küreshler 538

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

layihe, dangliq Türkülog kléynowning assitanti doktor réynyér olzsha dégen birsining esiri idi. Olzsha, millet mesilisige Natsitizm idiyisige tüptin zit bir uslup bilen qaraydighan birsi bolup, bolshéwikchilikni aji*zlitishning birdin-bir küchi − Türkiy qewimler küchini qurup chiqishtur, dégen’ge qet’i ishinetti. Uningche bolghanda, rim impiriyisining yimirilishidin buyan dölet qUralaydighan we bu qurulghan döletni saqlap qalalaydighan qudretke ige ikkila irq bar bolup, buning birsi Némis irqi, yene birsi turanlardur dep qaraytti. Olzsha, bolshéwikchilikni peqet ene shu ikki irq birliship heriket qilghinIdila andin meghlup qilghili bolidu dep hésaplaytti. U, és-éschilar rehberlirini, bolupmu himlérni bu türdiki qarashlirigha qayil qiliwalghan idi. Bundaq bir siyasi qarashqa muwapiq kélidighan organdin birni qurup chiqish üchün lazim bolidighan barliq testiqlarni qolgha keltürüp, buninggha munasiwetlik és-éschilarni drésdéndiki merkizige yighip pa’aliyitini bashliwétidu.

Némis da’iliri, Türk ittipaqi dégen bundaq qarashni özliri üchün her

waqit éghir tehdit peyda qilidu dep qarap kéliwatqan bir ehwalda, bundaq zor bir özgirish qilghanliqi heqiqetenmu heyran qalarliq ehwal idi. Natsitlarning bu pilanida, Sowét ittipaqi parchilan’ghandin kéyinki hujum qilish nishan qilip Türkiye tallap élin’ghan idi. Mundaq éytqanda, eger pilanlan’ghan nishanlarni qolgha kirgüzüsh ishliri emelge éship bolghanda, kelgüside Türk dunyasining birdin-bir musteqil döliti bolghan Türkiye bilen toqunushup qélishtin saqlinish mumkin emes dégenlik idi. Bundaq bir ehwalda, eger toqunush yüz bermidi dégendimu, biterep tashqi siyaset yürgizip kéliwatqan Türkiye, ittipaqdashlar sépige qétilip urushqa qatnishish éhtimali bekla küchlük idi. Bundaq bir ehwalda, Némislar üchün urush qiliwatqan Türkiy eskerlerning kim teripide turup urush qilish mesiliside Gérmaniye éniq bir nime diyelmeytti. 1941-1943-yillar ichide bu guruplarning bir yerge yighilishigha yaki birleshken siyasi pa’aliyetler bilen shoghullinishigha ruxset qilmay kelgenlikinimu, shuninggha oxshap kétidighan ishenchisizlikning netijisi déyish mumkin idi. Emma, 1943-yilida Türkiye bilen biwaste toqunushup qélish éhtimali yoqalghan déyish mumkin. Heqiqetenmu bu künlerde Némislar pütün sep boyiche chékinishke ötken weziyet astida turmaqta idi. Bundaq bir shara’itta, Némis urush sépidiki Türki

Türkistan Üchün Küreshler 539

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qewimlar arisida turanchiliq hilisini ishqa sélishning qorqqidek yéri qalmighan déyishke bolatti.

Ulzsha, buning üchün awal bir herbi qoshun qurup chiqish lazim,

dep qaraydu. Bu ishqa eng muwapiq kishi 450-batalyon komandiri mayér madér idi. Bu peytlerde Türkistan léjyonida tesiri küchlük komandirlardin biri bolghan madér bilen Weli Qéyumxan uzundin béri kilishelmey kelmekte idi. Mayér, Türkistan komititigha qarshi ikenlikini her pursette tilgha élip kéliwatqan birsi idi. Aqiwette, Türkistan léjyonining eng küchlük qoshunliridin birsi hésaplinidighan 450-bataliyon komandiri kapitan mayér madér bilen birge waffén és-és (és-éschilarning eskiri qaniti − aptorning izahati) qa ötküzüp bérilidu. Bu bataliyon ‹taburning − t› qayta retlinip we esker sani köpeytilip polk ‹alay − t› derijisige kötürilidu. Bundaq özgertilish qalghan Türki qewm qoshunliridimu körülidu. Yeni her milli qisimlar üchün ikki bataliyonluq polklar teshkil qilinidu. Andin Türkistan, Ezerbeyjan, Qirim we Idil Ural ‹wolga-Ural − t› polkliri bir yerge keltürülüp Némis bash qumandanliqigha béqinmay biwaste és-éschilargha qaraydighan sherq Türk qewimler qoshuni teshkillinidu. Bu qisimning esker sani yiterlik bolmighachqa, sherqi Türk qewimler qisimliri bilen uninggha tewe polklar, 1944-yilighiche urush qilish qisimi ornida ishlitilmestin siyasi teshwiqat qoshuni süpitide paydilinilghan idi. Bu herbi qisimgha yardemchilik qilish meqsitide siyasi xaraktirliq bir teshkili organ qurush zörüriyitimu otturgha chiqqanidi. Bu meqsette yene bir Türkistan pa’aliyet orgini teshkil qilinidu. Weli Qéyumxan bilen chiqishalmighanliqi sewebidin Türkistan komititidin chiqiriwétilgen ezalar bu organning hulini shekillendürüshke bashlaydu.

És-éschilarning bu tür pa’aliyetliri Weli Qéyumxan bilen m t b k ning

qattiq naraziliqini qozghaydu. Qéyumxan, Némis rehberliri arisida we «milli Türkistan» jornilida buninggha qarshi heriket bashlaydu:

M t b k, qebiliwazliqqa hergiz yol qoyalmaydu. … kimiki bundaq bir

siyasi yolda méngip qebiliwazliqni terghip qilishqa urunidiken, u kishi ta bügün’giche bolshéwikchilikning tesiridin qutulalmighan birsi hésaplinidu. Bu türdiki kishilerni arimizdin tazilap chiqiriwétishimiz kérek. Undaq kishiler bizning milli mewjudiyitimizni yiMirish,

Türkistan Üchün Küreshler 540

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yoqutushni özlirige meqset qilishqan kishilerhésaplinidu. … undaq kishilerni Türkistanliqlargha ziyan keltüridighan mikroplar dep qaraymiz.

Weli Qéyumxanning bu ishqa qarshi élip barghan barliq

heriketlirige qarimay, olzsha bilen madér ikkisi bu ishqa kiriship xéli körinerlik ilgirleshlerni qolgha keltüridu. Netijide, és-éschilar teweside musteqil bir siyasi we eskiri teshkilatlinishni barliqqa keltüriwalidu. Shundaqtimu, ular bu xil arzusini ishqa ashUralishi üchün Türkistan léjyonidek 180 ming eskerge tesir körsiteleydighan küchlük teshkilat haligha kéliwélish lazimliqini yaxshi biletti. Hazirche ular teshkil qilghan sherq quwwitidiki esker sani aran alte ming neperge yetken bolup, teleptin bekla yIraq idi. Qalghan milletlerning komititliri bekla aji*z, ularning léjyonigha qaraydighan esker sanimu bekla az idi. Shundaq bolghachqa, bu ikkisining aldida turghan birdin-bir tosalghu − Weli Qéyumxan idi. Eger bu kishini ujuqturiwiteliginide, könglige pükken san’gha yétish bekla asan bolatti. Bu meqsette, Türkistan mesiliside gépi ötidighan birdin-bir organning m t b k la bolishi toghra emes, bu ishta sherq quwwitigimu orun qaldurush kéreklikini tilgha élip Némis mes’ulliri arisida bu heqte siyasi pa’aliyet qilishqa kirishidu. Shuninggha qarimay, léybrandtning ornigha sherq ishliri ministirliki siyasi bölüm mes’ulliqigha teyinlen’gen bergér, bir és-éschilar générali bolishigha qarimay yenila Weli Qéyumxan terepte turup Türkistan mesiliside birdin-bir murajet qilinidighan orun, bu ishlargha mes’ol bolup kéliwatqan Weli Qéyumxanla bolishi kérek deydighan bir qararni élan qilidu. Shöbhsizki, bundaq bir qararning chiqirilishida fon mendé alahide rol oynighanliqi éniq. Resmi qarar qilin’ghan bu belgilime barliq öktichilik heriketlirini jimitipla qoyidu. Shuningdek, bu qarar, Weli Qéyumxan we uning teshkili üchün ta urush tügigen künlergiche ornini saqlashta küchlük asas bolup béridu.

Bu ishlardin kéyin, olzshamu waqitinche keynige chékinip turush

kéreklikini hés qilidu. Netijide, umu Qéyumxan bilen yarishishqa mejburi bolidu. Shundaq qilip, olizsha gurohi Weli Qéyumxanning Türkistan mesililiride birdin-bir mes’ul kishi hésaplinidighanliqini qobul qilishidu. Buninggha jawaben Weli Qéyumxanmu és-éschilar terkiwide qurulghan Türkistan polklirigha yardem qilish wedisini béridu. És-és Türkistan polkining polk komandirliqigha Türkistan

Türkistan Üchün Küreshler 541

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

léyjonining eng dangliq komandirliridin biri ghulam alimni teyinlishidu. Sabiq qizil armiye chawushi bolghan gholam alim, Türkistan léyjonigha qétilghandin kéyin tömür kirist midalidin tartip Némis armiyisi teweside bérilidighan barliq midallargha érishken birsi bolup, polkownik unwanigha érishken qabiliyetlik jengchi hésaplinatti.

Meyli olizsha yaki madér bolsun, birinchi meydan élishishta

yéqilghinigha qarimay asanliqche boldi qilidighan kishilerdin emes idi. Qéyumxanmu m t b k de we léyjonda pütün tizginlerni öz qolida ching tutup kelmekte idi. Shundaqtimu aldinqi seplerde köpligen qumandanlarning qoligha chéchilip ketken yüzligen Türkistan herbi qisimlirini tézginlep tUralishimu asan ish emes idi. Shunga, bir mezgil ötkendin kéyin bu herbi qisimlar ichide Türkistan milli hökümiti dégen imza bilen m t b k we Qéyumxan’gha qarshi uxturushlar tarqilishqa bashlaydu. Ezerbeyjan Türkiliridin sulaymanow bilen qirghiz Türkiliridin hasan abdullayéw yitekchilikidiki bir qisim kishiler teshkilligen bu türdiki pa’aliyetlerge mayér madérmu astiritin yardem qilip kelmekte idi. 1944-yilining mart éyida bu tür pa’aliyetlerni yenimu bir baldaq yoquri kötürüp, abdullayéw-sulaymanow gurohidikiler Qéyumxanni ujuqturiwétish üchün Bérlin’gha süyiqestchidin birni yolgha sélishidu. Emma u waqitlarda Weli Qéyumxan Bérlinda yoq bolupla qalmay, bu süyiqest pilanidinmu aldin-ala xewer tapqanidi. «milli Türkistan» jornilida bu weqe tüwendikidek bayan qilin’ghan:

Mayér madér, 1942-yillirida adettiki bir bataliyon komandiri idi. U,

uxlimay chüsh köridighan birsi bolghachqa, Türkistan mesililirige da’ir ishlar bilen shoghullinish xiyaligha kelgen idi. Emma biz uni uning hemraliri bilen qoshup derhal bu ishtin yIraqlashturduq. Shundaq qilip, madérmu jim turmay és-éschilar bilen kiliship milli heriketler bilen qilche munasiwiti bolmighan kishilerni yénigha tartip, özining xam xiyalini emelge ashurush yoligha kirishti. … mayér madérchilar Weli Qéyumxanni öltürüsh üchün nechche qétimlap süyiqest pilanlashqan idi. 1943-yili ji*zaqliq jorabayéwni Weli Qéyumxan’gha süyiqest qilish üchün yolgha salidu. Emma bu kishi Weli Qéyumxanni körishi bilen hemmige iqrar bolup teslim bolidu.

Bu weqe pash bolghandin kéyin, abdullayéw bilen sulaymanowlarni

öz ichige alghan 6 neper süyiqestchi o k w teripidin derhal qolgha

Türkistan Üchün Küreshler 542

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

élinip étip tashlinidu. Shundaq qilip, bu ishta madérning xam xiyaligha ishinip qalghanlar buning bedilini janliri bilen töleydu. Uningdin kéyin mayér madérningmu ölüm jazasigha höküm qilin’ghanliqi heqqide gepler tarqilip yürgen bolsimu, uning öltürülgenliki héchqachan ispatlanmaydu (muhlén, «kirist bilen qizil yultuz ottursida», 97-bet. Undin bashqa yene, Qéyumxan bilen ötküzülgen söbette Qéyumxanmu mayér madér qolgha élinip ölüm jazasigha höküm qilin’ghanliqini éytidu. − aptorning izahati). Bu ikki ademdin biri bolghan réynyér olzshamu ghelite bir teghdirge düch kelgenliki melum: olzsha, ta urush tügigen künlergiche drésténdiki és-éschilar merkizide ishligen bolup, kéyin Sowétler ittipaqigha panaliq tilep kétip qalghan. Uning bu qilghini, u eslide bir Sowét jasusimidi deydighan gumanni peyda qilidu. Weli Qéyumxan bu heqte mundaq deydu:

1943-yilisi komititimizgha burhanop dégen bir esir kélidu. Bu kishi

özini 1923-yili Gérmaniyige iwertilip, 3 yil oqup qayturup kétilgen bala oqughuchilardin birimen dep tonutidu. Men uni bir körüshtila dégendek ishench qilip qilip kitelmidim. Shunga uninggha héchqandaq bir wezipe bermidim. Emma u kishi dérsdén’ge bérip olzshaning qéshida ishleshke bashlighan. Kéyin u yene olzshanimu aldap yürüp rosiyige élip ketkeniken. Shunga, eslide olzsha urus jasusi emes, emma bekla xam xiyal qilidighan bir adem idi. Shunga u, borhanopqa aldinip Sowét terepke élip kétilidighanliqini xiyalighimu keltürmigen.

Général Wlasow we Rusiye azatliq armiye layihisi Himlér, shu yilliri és-éschilar qol astida pa’aliyet qilidighan intayin

keng da’irilik bir heriket pilanini emelge ashurush üchün tutush qilidu. Himlérning bu pilani, asasi jehettin bolshéwikchilikke qarshi közqarashlar asasigha qurulghan bir heriket pilani idi. Uning bu pilanida pan islamchiliq bilen Türk ittipaqi deydighan nezeriyilermu qoshumche xizmet qilidighan ügiler qatarida ishqa kirishtüriletti. Uning bu pilanini ishqa ashurushqa kéreklik bolghan rolchilarnimu asasi jehettin teyyar déyishke bolatti. Bu rolchilardin eng muhim birsi, sabiq qizil armiye générali wlasow deydighan bir kishi idi. Ular bu kishini

Türkistan Üchün Küreshler 543

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Némislar bilen birliship bolshéwik rusiyisige qarshi jeng qilishqa maqul qiliwalghan. Wlasow, eslide kona char Rusiye armiyiside ofissér bolup wezipe ötigen bir herbi bolghanliqi üchün, uni bolshéwiklargha urush qilish mesiliside qayil qilishmu unche bek qiyin emes idi. Shundaqtimu, bundaq bir ishta barliq Sowét urush esirliri méning qumandanliqim astida bolishi kérek dégen telepni shert qilip turiwalghan. Buning üchün, awal barliq générallargha qumandanliq qilidighan bir siyasi komitit qurulushi, shu asasta Rusiye urush esirliridin teshkil tapqan Rusiye azatliq armiyisini qurup chiqishqa toghra kéletti. Andin her qaysi milletlerge tewe léjyonlar bilen milli komititlar, bolshéwiklerge qarshi közqarash asasida wlasow re’islikidiki komititqa tapshurulishi lazim idi. Bu waqitta, En’giliyige qarshi urushup dang chiqarghan quddus müptisi el haj imin hüseyinnimu Gérmaniyige élip kélishgen bolup, uninggha drésdénda bir imam yitishtürüsh mektiwi qurup bérilgen idi. Bu imamlardin paydilinip, bolshéwik rusiyisige qarshi urush qilidighan Musulman qisimlar bilen hemkarliq ornitish meqset qilin’ghan idi.

Bu pilan otturgha qoyulishi bilen teng, milli komitit yitekchiliri arisida

qattiq naraziliq peyda bolidu (tashqi ishlar ministirliki sherq ishlar bölümining mudiri otto brawtigam, 1968-yilisi élan qilghan bir eslimiside, és-éschilar bilen wlasow ottursida kilishim tüzülishi bilen teng, Ukra’ina milli herikitining yitekchisi xétman skorupatski, urus kazaklirining générali krasnow bilen m t b k re’isi Weli Qéyumxan bashchiliqidiki barliq milli teshkilatlar bu layihige qet’i qarshi ikenlikini bildürgenlikini yazidu. Bu aptor yene tashqi ishlar ministirlikining bundaq bir layihini qollimaydighanliqinimu alahide tekitlep körsetken. … − aptorning izahati). Herqaysi milli yitekchiler bir urus généralining yitekchiliki astida teshkil qilinidighan bir organ’gha béqinmaydighanliqini otturgha qoyushqan idi. Wlasow pilani yéngidin muzakire qiliniwatqan peytlerdila «milli Türkistan» jornili buninggha qarshi bir jama’et pikiri peyda qilishqa tutushqan idi:

Biz Rusiye-bolshéwik jahan’girliki we bu döletning dostliri bilen

birlikte pa’aliyet qilish dégendek geplerni qet’i qobul qilalmaymiz. …yash Türkistanliqlar arisida bundaq bir hemkarliqqa maqul deydighan héchkim yoq.

Türkistan Üchün Küreshler 544

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Otturgha chiqqan bu tür naraziliqlargha qarimay, bu pilanni otturgha qoyiwatqanlar bu pilanni ishqa kirishtürüsh üchün qet’i iradige kelgen idi. Aridin uzun ötmey urus bolmighan milletlerning léyjonliri ichide Rusiye azatliq armiyisi terkiwige qoshulup kétishliri heqqide jiddi teshwiqatlar qanat yaydurulidu. Bundaq bir weziyetke qarita m t b k dikilermu öz pozitsiyisini ipadileshken bolup, ular özlirining neshriyat epkarigha tayinip buninggha qarshi hujumgha ötidu:

Yawrupada yashaydighan yaki esirge chüshken uruslar, öz

wekillirini Türkistanliq yashlar turghan chédirlargha iwertip milli musteqilliq siyasitimiz bilen milli ittipaqimizgha qarshi turidighan geplerni tarqitishqa kirishmekte. Bizning ulargha béridighan jawabimiz: biz Türkistan musteqilliqi üchün jeng qilmaqtimiz. Bizning Gérmaniye teripide turup urushqa qatnishiwatqanliqimizning sewebi ene shu musteqilliq üchündur.

Bizde intérnatsyonalizmchiliq deydighan alahIdilik yoq. Shu

seweptin bizde intérnatsyonalliq jahan’girlik közqarishi bolmighanliqi üchün r o a ning urus tupriqi üchün élip bériwatqan kürishigimu qarshi chiqmaymiz. Eger wlasow öz küchige, özining uruslirigha tayinip öz xelqini we tupriqini bolshéwiklardin azat qilalighinida, buni emelge ashUralisa, bu ularning öz xelqi üchün yaxshi bir ish qilip bergini hésaplinidu. … r o a niqawi arqisigha yushurunup yürgen kishiler bar bolghinida we bu kishiler Türkistan eskerlirini azdurushqa urun’ghinida, hetta Türkistanliqlarning bilikige taqalghan «allah biz bilen» dégen yeng belgisini chiqartquzup uning ornigha r o a belgisini taqanglar deydiken, … bundaq dégüchiler bolshéwik jasusliri hésaplinidu.

«milli Türkistan» bash maqalilirida ekis etken bu tür qarashlar bilen

m t b k, yalghuz bolshéwiklergila qarshi turup kelgen bolmay, Rusiye jahan’girlikigimu qarshi turup kelgenlikini ochuq otturgha qoyiwatqanliqini köriwélishqa bolidu. Shuningdek yene bu bash maqalilarning qurlirida bundaq bir siyasetni himaye qilidighan Türkistanliqlarghimu eskertish bérilgen. Profissor mendéning kéyinki yillarda ipadiliginidek, komititlarning ortaq arzuliri peqet bolshéwiklardinla emes belki urus hakimiyitidinmu qutulushni telep

Türkistan Üchün Küreshler 545

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilish idi. Öz millitining toluq musteqilliqi üchün urush qiliwatqan bu kishiler bir urus généralining boyriqi astigha kirip qalmasliqi kérek idi. Eslide bu mesilide Némis généralliri ottursidimu birer ortaq közqarashning yoqliqi melum bolmaqta idi. Jenobi sep korpuslar qumandani féldmarishal mannstéyinning déplomat driksén’ge yazghan bir parche xétide bu heqtiki oxshimighan qarashlirini éniq otturgha qoyup ötken idi:

Uruslar bilen bashqa millet xelqlirining bolshéwiklargha qarshi keng

kölemlik heriketke atlinishi néme dégen yaxshi ehwal. Emma ulargha ortaq bir nishanni körsitip bérish asan ish emes. Undaqlarning menpe’et toqunushi öz ichidimu chigishliship ketken bolup, xéli waqittin béri bizning menpe’etlirimizgimu zit bolup kelmekte. Bölgünchilik qilishqa urunushlirini burunla otturgha qoyushup, eng muhimi bésiwélin’ghan yerlerde öz ghayilirini ishqa ashurush üchün teyyarliq qiliwatqanliqi éniq.

Bu hadisilerning körülishige qarimay, és-éschilar rehberliki bu

heqtiki qarishida ching turidu we bu heqte urunushlirini toxtatmay dawam qilip baridu. Weli Qéyumxan bu layihige eng küchlük qarshi turup kéliwatqanliqi üchün, uninggha bolghan siyasi bésimmu kündin kün’ge kücheymekte idi.

Türkistan milli hökümitining qurulushi 1944-yili Gérmaniye üchün éytqanda yimirilish yoligha qarap

tézlikte ilgirlewatqanliqi, urushta pütün sepler boyiche yéngiliwatqanliqi muqimliship qalghan bir yil idi. Shundin bashlap Némis rehberlirining ghaliplarche körenglik qilishliri bilen kilishimge qet’i yéqin yolimasliqtek iradiliri yoqulushqa bashlighan bolup, uning ornini aldigha kelgen pütün pursetlerdin paydilinishni, yariship qélishni arzu qilidighan közqarashlar dessimekte idi. Shundaq bolghachqa, milli komititlar téximu erkin pa’aliyet qilalaydighan pürsetke érishidu. Bundaq bir muhit ichide özining siyasi asasini puxtiliwélishni oylighan m t b k, 8~10-iyol künliri üch künlük bir qurultay chaqirish qararini alidu.

Türkistan Üchün Küreshler 546

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Qurultay yéri üchün wiyéna tallinidu. Bu qurultaygha aldinqi septiki qisimlardin, Türkistan lijonliridin hemde m t b k din saylan’ghan 537 neper hey’et eza qatnashqan bolup, qurultaygha jem’i 36 parche layihe sunulidu. Weli Qéyumxan échilish nutqida qurultayni «milli qurultay» dep teripleydu. Qurultay boyiche wlasow komititini étrap qilmasliq, uninggha qatnashqanlarni weten xa’ini dep hésaplash hemde Rusiye jahan’girlikining herqandaq bir türige qarshi turidighanliqini körsitidighan qararlar qobul qilinidu. Shuningdek yene uruslarning Türkistanni bir qanche jumhuriyetlerge parchiliwétish siyasiti ret qilinip, peqet birla we erkin Türkistan bolishi qobul qilin’ghan, yeni qurulghan Türkistan jumhuriyetliri qobul qilinmaydighanliqi tekitlen’gen idi. Türkistanda yéngidin qurulidighan dölet − erkin iqtisadi tüzümni yolgha qoyghan medeniyetlik tüzüm bilen bashqurulidighan we dini erkinlik qataridiki asasliq pirinsiplargha asaslinidighan bir tüzüm qobul qilinidu. Hakimiyet tartip élin’ghandin kéyin Türkistanda kompartiye cheklinidighan bolidu. Qurultay özini qoqan we Alash Orda hökümetliri bilen 1922-yilqi Türkistan Türk Musulmanliri qurultiyidin kéyinki tötinchi qétimliq qurultay dep qubul qilishidu.

Birdin-bir namzat körsitish pirinsipi boyiche élip bérilghan

saylamdin kéyin, Weli Qéyumxan qaytidin re’islikke saylinidu. Re’is teripidin körsitilgen 13 kishi komitit ezaliqigha saylinip, ulardin 7 nepiri bashqarma bashliqi qilip teyinlinidu. Bu kishiler doktor bay Mirza Héyti, doktor se’it kérimi, ergesh shirmet, settar almanbek, a. Zawkiyy, roshenbek we aytbay qatarliqlar idi. Buningdin bashqa yene 70 kishilik bir milli qurultay teshkil qilinidu. Shundaq qilip, chet’elde tunji qétimliq bir Türkistan hökümiti we Türkistan qurultiyi qurulghan hésaplandi. Adolf hitlérning qurultayni télégraf yollap tebrikligenliki we Weli Qéyumxan’gha bir midaliyon teghdim qilghanliqi Gérmaniye rehberlikining étrap qilinishigha érishkenlikini körsitish jehette muhim ehmiyetke ige idi.

1945-yilining 24-mart künisi ostministriyum, milli Türkistan ittipaq

komititini «waqitliq Türkistan milli hökümiti» dep étrap qilghanliqini élan qilidu. Türkistan léyjonimu resmi türde «Türkistan milli armiyisi» dep qobul qilinidu. Bu arida, qalghan milletlerning wakaletchilirimu milli komitit sewiyisige kötürülgen idi. Milli hökümet salahitige

Türkistan Üchün Küreshler 547

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

érishken m t b k ge yene Gérmaniye we ittipaqdashliri bilen déplomatik munasiwet qurush hoquqimu bérilgen idi. Ikkinchi dunya urushi boyiche Némislar bilen birge jeng qilghan milletlerdin peqet milli Türkistan ittipaqi komititighila milli hökümet derijisi bérilgenliki, bu qararning bekla kéchikip qobul qilin’ghanliqi üchün birer emeli qimmitining yoqliqini hésapqa almighanda, chet’elde resmi qobul qilin’ghan birdin-bir Türkistan hökümiti bolush noqtisidin alghanda, bu hökümet heqiqetenmu muhim tarixi ehmiyetke ige bir hökümet hésaplinidu.

Muqerrer aqiwet 1944-yilining 14-noyabir künisi, wlasowning Rusiye xelq azatliq

komititi (k o n r, komitét osbowozhénya narodo rossi) qurulghanliqi élan qilinidu. Shuning bilen yene bu komititqa qarashliq Rusiye urush esirliri we sherq ishchiliridin teshkil tapqan «rosiye azatliq armiyisi» (r o a, ruskaya oswobditél néya armiya) mu qurulghan idi. És-éschilar lidéri himlér, sherq ishliri ministiri rosénbérgni qistap yürüp özining layihisini qobul qilduriwélip, pilanini emelge ashurush üchün heriketke atlan’ghanidi. Shundaq qilip, himlér bilen rosénbérg ikkisi wlasow bilen kéliship resmi hüjjet sheklide toxtamname tüzüp chiqidu. Élan qilin’ghan bu toxtamnamining asasliq pirinsipliri tüwendikiche idi:

Rosiyini bolshéwiklar qolidin tartip alghandin kéyin rosiye bir

musteqil dölet bolup otturgha chiqidu, dölet rehberlirini xelq saylaydu. 1939-yilidin burunqi rosiye chégrisi küchke ige qilinidu, … Qirim öz’aldigha musteqil bir rayon haligha keltürülidu, urus kazaklirighimu eng kamida siyasi musteqilliq bérilidu; Uruslardin bashqa xelqlerge eng kamida medeniy aptonomiye bérilidu.

Himlérning bu pilani boyiche alghanda, Türkistan, Idil Ural we Qirim

komititliri sherqi Türk shurasini, Ezerbeyjan, shimali kapkaziye, Groziye we Ermeniye qataridiki komititlar bolsa kapkaz shurasini teshkil qilidighan, kéyinche bu ikki shura birleshtürülüp bir pütün fidral rayon sheklide k o n r gha qoshuwétilmekchi.

Türkistan Üchün Küreshler 548

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Emma, bundaq bir qarargha Weli Qéyumxan bashchiliqidiki barliq komitit yitekchiliri qet’i qarshi chiqidu. Weli Qéyumxan, wlasow komititi bilen bolghan munasiwetlirini, ular ottursida yüz bergen sürkilishlerni tunushturup kélip mundaq deydu:

És-éschilar yitekchiliri bizni wlasow bilen körüshüp sözliship

béqishimiz kéreklikini éytti. Men, Groziye wakaletchisi kédiya we yene bir géstapo emeldari bilen birge wlasowlarning merkizige bardim. U yerdiki zal ichi uruslar bilen liq tolghan iken. Biz ichige kirduq. Kédiya bérip wilasow bilen qol éliship körüshti. Men uning bilen qol élishmidim. Wlasow bizge özining pilanini tonushturup nurghun geplerni qildi. Wlasowgha tewe esker sani bekla az idi. Shunga u bizning eskerlirimizdinmu paydilanmaqchi boliwatqaniken. Men uning gépi tügigendin kéyin söz élip dédim: “biz sizning bu komititingizni étrap qilmaymiz. Shundaq iken, bizning sizler bilen hemkarliship birlikte pa’aliyet qilishimiz mumkin emes.” grozin kédiyamu men dégendek geplerni qilghandin kéyin, u yerdin qaytip chiqtuq. … etisi, men yardarlar turiwatqan bir merkezi lagirni ziyaret qilip kélishke kétiwatqinimda, udulimizdin kéliwatqan bir qaramashina kélip men olturghan pikapni pesttiki hanggha urup chüshiriwetti. Men bu süyiqesttin yardarlinip bir ay balnista dawalandim. Perizimche bu weqeni géstapo pilanlighan bolishi mumkin idi. Ular, méningdin qutulsila özlirining pilanini tosalghusiz ishqa ashUralaymiz dep oylashsa kérek. Léjyondiki jengchilirimiz “eger bizni wlasowgha qoshulup kétinglar dep zorlaydighan bolsanglar, u chaghda bizmu silerge qarshi jeng qilimiz” dep ching turghachqa, Némislarmu bu niyitidin yandi. Némislar, otturluqta wlasow pilani yolgha quyuliwatqan bolsimu bizni öz ixtiyarimizgha qoyup berdi. Emma és-éschilar tewesidiki ghulam alim komandirliqidiki Türkistan polkini wlasowning teshkilatigha qaraydighan qilishqan idi. Bu ehwal eskerlirimiz arisida bekla qattiq ghul-ghula peyda qiliwetti. Shundaq qilip nurghun eskerler ghulam alimning eskerliri bilen birliship partizanliq qilishqa kirishidu.

Ras dégendek, bir urus généralining qumandanliqi astida turup

jeng qilish, urustin bashqa milletlerge tewe eskerler üchün bekla éghir ish idi. És-éschilar rehberliki bu türdiki axmaqane belgilimide ching turiwélishi sewebidin, és-éschilar teshkilati tewesidiki Türkistanliq

Türkistan Üchün Küreshler 549

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

eskerlerdin 900 dek esker Sowétler terepke ötüp kétidu. Bu türdiki ötüp kétishler ichidiki eng muhimliridin biri waffén és-éstiki Türk polki komandiri bilen urush qehrimani ghularm alimning 200 dek eskiri bilen Chéxslowakiyidiki komunistlar partizanlirigha qoshulup kétish weqesi hésaplinidu (karoy, «ishghal qilin’ghan zéminlar», 346-bet. Patrik fon muhlén, «kirist bilen qizil yultuz ottursida» dégen esiride bu reqemni 400-500 etrapida dep körsetken. − aptorning izahati). M t b k re’is wekili doktor Baymirza Héyti bu weqeni tüwendikiche sözlep berdi:

Wlasowning Rusiye xelq azatliq komititi resmi qurulishi bilen teng,

és-éschilar tewesidiki qisimlarnimu wlasow komititigha qaraydighan qilghan idi. Bu ehwal, ros bolmighan milletlerning, bolupmu Türkistanliq eskerlerning küchlük naraziliqini qozghighan idi. U waqitlarda Chéxslowakiyide komunistlar partizanlirigha qarshi jeng qiliwatqan polkownik ghulam alim méni yénigha chaqiritti. Dikabirning otturlirida, yeni k o n r ning qurulishidin birer aydek waqit ötken bir waqitlarda ghulam alim turghan miyawa shehirige bardim. Sözlishish jeryanida ular, eger wlasowning qomandanliqigha ötüsh heqqidiki boyruq emeldin qaldurulmaydiken, qozghilang kötürümiz déyishti. Axirida méning bérip mes’ul kishiler bilen eng axirqi bir qétim ularning teliwini yetküzüp béqishimni qarar qilishti. Buninggha oxshaydighan qiyinchiliq Ezerbeyjanliq eskerlerdimu bar idi. Ezerbeyjan komititining re’isi fetxali ependi bilen birge sherq ishliri ministirlikining mes’uli, és-éschilar générali bergérning qéshigha bérip ehwalni éyttuq. Emma bergér bu qarardin waz kechkili bolmaydighanliqini éytti. Bergen pikirlirining héchqandaq paydisi bolmighanliqi üchün, ghulam alim Némislar bilen toqunushup, bir munche Némis eskirini öltürüp, qumandanliqidiki bir qisim eskerlirini élip partizanlar qoshunigha bérip qétilidu.

Bu weqe, és-éschilarning barliq pilanlirini astin-üstün qiliwétidu.

Shundaq qilip wlasow yitekchilikide bolshéwiklargha qarshi bir birleshme armiye teshkil qilish layihisi éghir zerbige uchiraydu (ghulam alim urush axirlashqanda Sowét ittipaqigha qaytip ketken bolup, Enjan shehiride néfit téxnikomining mektep mudiri bolup xizmet qilidu. Soghuq urush yillirida radi’olarda teshwiqat nutuqliri sözlep yüridu. Baymirza Héyti ghulam alimni 1961-yilisi Londonda

Türkistan Üchün Küreshler 550

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

uchratqanliqini éytidu. Général wlasow bolsa uruslar teripidin qolgha élinip Moskwagha élip kétilip, weten xa’ini dégen jinayet bilen sotlinip ölüm jazasi bérilip étip tashlinidu. − aptorning izahati).

1945-yilining afril künliri, urush ayaghlishishqa az qalghan künlerde

m t b k üchün kütülmigen bir weqe yüz béridu. Qarés qanat bay (qarés qanat bay 1911-yili Qazaqistanda toghulghan. Méniralogiye injénéri bolup Qazaqistan we tatarstanlarda ishligen. Ikkinchi dunya urushi mezgilliride Némislargha esirge chüshüp Türkistan léyjonigha qétilidu. M t b k ning sékirtarliqini ishleydu. Kéyinche komitittin chiqip kétip Türk éli gurohini teshkil qilidu. − aptorning izahati) bashchiliqida öktichi bir gurup m t b k din chiqip kétip Türkistan shurasini quridu. Bu shuraning re’islikige qarés qanat bay, mu’awinigha Exmet ömerjan teyinlinidu. Bu gurupning qalghan hey’etliri hesen qayghin, esimbat gheyreti we rehim burhanzade qatarliqlardin teshkil tapqanidi. Bu shura qurulup uzun ötmey wlasow yitekchilikidiki Rusiye xelqlirini azat qilish teshkilatigha qoshulup kétidu. Emma bu künlerde urush axirlishiwatqan künler bolup, Némis hakimiyiti pütünley yimiriliwatqan bir waqitlar idi. Shunga, ularning wlasowchilargha qoshulup kétish qarari pütünley ataqta qoshulushtin artuq birer menige ige emes idi.

Urush axirqi künlerge kélip qalghanidi. Milli komititlarning yitekchiliri bashqa döletlerge qéchip kétishning koyida idi. Némis da’irilirimu ulargha qilche tosalghuluq qilishmaydu, hetta ularning chetke chiqishliri üchün lazim bolghan barliq tonushturushlarni tel qilip yardemde bolidu. Ezerbeyjan komititining re’isi fetxali ependi Misirgha, shimali kapkaz komititi yitekchisi elixan qantömür bilen Groziye komititining re’isi kédiya shiwitsariyige yolgha séliwétilgenidi. Weli Qéyumxan bolsa, komitit hey’itidiki dostliri bilen birge nime künni körse birlikte körüsh iradisigha kelgenliki üchün, Gérmaniyidin héch yerge ketmeydighanliqini éytip, Gérmaniyidin chiqip kétishi heqqidiki barliq tekliplerni ret qilidu.

Urushning axirlishishi we nurnberg sotida Gérmaniye teslim bolushtin bir ay awal, yeni urush Bérlin kochilirida

dawamlishiwatqan künlerde, bir qisim m t b k ezaliri Türkistanliq

Türkistan Üchün Küreshler 551

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

léyjonlar teripidin muhapizet qiliniwatqan maryénbad bazirida (u yer bügün Chéx chégrasi ichide qalghan bolup, u yerge maryénska lazna dep nam bérilgen. − aptorning izahati) uchrishish üchün Bérlindin ayrilidu. Yene bir gurup kishiler Italiyige, 162-Türkistan tümeni (diwiziyisi − t) turiwatqan jaylargha iwertilidu (hüseyin ikram, se’id kérimi, rozi nezerler bu gurupta idi. − aptorning izahati). Buningdin sel awal m t b k gha qarshi öktichilik bayriqini kötürüp teshkildin chiqip ketken, kéyin Türkistan shurasini qurghan öktichi gurup ezaliri bolsa shtutgart terepke qarap yolgha chiqqanidi (qares qanat bay, ömer Exmetjan, Ehet selimi qatarliqlar). Maryénbad bazirini merkez qilip talliwélishtiki asasliq sewep, bu yerdiki Némis qoshonlirining qomandani général wérnér we sheher qumandani mayor héypélning m t b k bilen yéqin munasiwiti bolghan herbilerdin bolghanliqi idi. Weli Qéyumxan, mu’awini doktor Baymirza Héyti bilen birge bu sheherge bériwalidu. Bu sheher baziri amérika bilen rosiye armiyisi ishghal qilghan yerlerning késishken noqtisigha jaylashqan yer idi. May éyining deslepki künliride rosiye qoshunliri bu yerge 14 kilométrdek yéqin kélip qalghan bolup, Chéx qizillar partizanliri her tereptin hujum qilip turmaqta idi. 5-may künisi amérika qoshunliri bu jayni ishghal qilidu. Weli Qéyumxan amérika qoshunlirining qumandanigha we s i s (kontér intélligéns korpus, jasusluqqa qarshi axbarat qisimi) mes’ulining aldigha bérip m t b k teshkilati bilen uning siyasi orni heqqide melumat béridu. S i s mes’uli bolghan kishining kona kapkaziyilik köchmen bolghan bir amérikiliqning oghli bolishi Qéyumxanning doklatigha qulaq sélishi üchün heqiqetenmu bir teley hésaplinatti. Bu jeryanda iwertilgen komititqa munasiwetlik melumatlar amérika armiyisi qumandanliq sh*tabi teripidin muhakime qilinip éyzinxawérning imzasi bilen Qéyumxanning qolgha élinishi heqqidiki boyruq chüshürilidu. Shundaq qilip, 22-may küni Weli Qéyumxan m t b k ezaliri we yene bir qisim herbi mes’ol kishiler (texminen 120 dek kishi) bilen birge qolgha élinidu. Maryénbad sheher etrapidiki Türkistanliq eskerler bolsa yük poyizlirigha oltarghuzulup rusiyilik mes’ul kishilerge tapshurup bérilish üchün Sowétlerning ishghal qiliwalghan pragagha iwertilishke teyyar qilin’ghan idi. Qolgha élin’ghan m t b k ezalirining qolida Gérmaniye testiqlighan muhajirliq tonushturushliri bar bolup, ular puxra xizmetchiler dep körsitilgen idi. Shunga ular heqqide biwaste qolgha élish boyriqimu yoq idi. Weli Qéyumxan qolgha élinish waqtida éhtiyat

Türkistan Üchün Küreshler 552

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

üchün nazaret astida tutup turulmaqta idi. Weli Qéyumxanning teliwi, shuningdek s i s mes’ulining ijabi tirishchanliq körsitishi netijiside komitit ezaliri Gérmaniyige qaytishi üchün ruxset qilinip qoyup bérilidu.

Komitit ezaliri kétishi bilen teng, général eyzinxawér teripidin qol

qoyulghan yene bir boyruq kélip, Weli Qéyumxanni rosiyiliklerge ötküzüp bérish telep qilin’ghan idi. Del shu peytte, Chéx partizanliri Weli Qéyumxan nazaret astida tutup turulghan jaygha bir qétimliq süyiqestlik hujum qozghaydu. Meghlobiyet bilen axirlashqan bu süyiqestlik hujum eslide Qéyumxanning ölümdin qutulup qélishigha sewep bolghan bir weqe idi. Shu weqedin kéyin, amérikiliqlar Qéyumxanni uruslargha ötküzüp bérish niyitidin waz kéchip, ularni awal pilsen shehirige, kéyin yene nyurénbérg shehirige élip kétidu. Shundaq qilip, Weli Qéyumxanning ikki yildek dawamlishidighan soraqqa tartilish, sotlinish we türmide yétish dewri bashlinidu.

Ittipaqdashlar ottursida tüzülgen yalta kilishimige asasen, urush

tügigendin kéyin her bir dölet özining wetendashlirini qayturup alidighan bolishi kérek idi. Shu seweptin, Fransiye, Italiye qatarliq döletlerde ittipaqdash döletler armiyisige el bolghan barliq Sowét wetendashliri Türküm-Türkümlep Sowét ittipaqigha qayturulmaqta idi. Bu qayturulghan Sowét yurtdashliri wetinige bara-barmayla ujuqturiwétilidu. Jénini saqlap qalalighan intayin az bir qisimliri 20-25 yildin késilip sibiriyige sürgün’ge heydiletti. Bundaq jazalash bilen on minglighan Türkistanliq öltüriwétilidu. Dachyaw etirapida qayturulush üchün bir öygegha qamalghan 30 dek Türkistanliq ofissér rusiyiliklerning qoligha tirik chüshüp qalmasliq üchün özlirini köydürüp öliwélishidek weqeler bu tür tragidiyilerning paji’elik ülgilirini namayen qilmaqta idi. 1943-yili sherqi fronttin Italiye urush sépige yötkelgen 162-Türkistan diwiziyisi amérika qoshunlirigha el bolghan idi. Teslim bolghan bu diwiziyining mutleq köp qismi paraxotlar bilen déngiz yoli arqiliq toshulup Sowétler ittipaqigha qayturulidu (bu urush esirlirini toshup mangghan paraxotlar Türkiyining chanaq qel’e we Istanbul boghazliridin ötüp kétiwatqanlirida bir qisim esirler paraxottin atlap qéchishqa urun’ghan bolsimu, Türkiye da’iriliri teripidin qayta tutulup uruslargha ötküzüp bérilidu. − aptorning izahati).

Türkistan Üchün Küreshler 553

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Chare ishlitip Gérmaniyide qoyup bérilish pursitige érisheligenlerningmu béshida herda’im owlinish xewipi bar idi. Barliq Némis sheherliride amérika, En’giliye, Fransiye we Rusiye herbiliridin teshkil tapqan töttin-töttin teshkil qilin’ghan guruppilar herbi mashiniliq sheher ichini qézip yürishetti. Ular qara chashliq sherq ademlirini körgenla yéride tutiwélishatti. Bu usul bilen qolgha chüshken kona Sowét wetendashliri derhal urus herbilirige tapshurup bériletti. Ene shu yolda tutulup qalghan Exmetjan ömerxan bilen Sultan murattin ibaret ikki neper m t b k ezasi özlirini Türkiye Türkliridin ikenlikige ishendürüp yürüp aran jénini saqlap qalalighanlardin idi.

M t b k mu’awin re’isi Baymirza Héyti bilen bir qisim ezalar

nyurénbérg arqiliq miyunxén’gha, Weli Qéyumxanning yénigha kéliwélishqan idi. Ular miyunxéndiki herbi qachqunlirigha yardem qilish lagirlirida bir mezgil yashaydu. Razaq baqi, burhanidin qasim we qadirbek qataridiki komitit ezaliri ulardek teleylik emes idi. Ular Sowét eskerlirining qoligha chüshüp öltürülidu. Bu arida m t b k ezaliri Türkiye bash qumandanliq sh*tawining 8-amérika armiyisi teweside turiwatqan wakaletchi yüzbéshi ‹kapitan› ixsan ünésan bilen alaqiliship Türkistan léyjoni ofissér-eskerlirining Türkiye teripidin ötküziwélinishi üchün iltimas sunilidu. Unésan bu iltimasni m t b k teripidin bérilgen tizimlik bilen birge Enqerege iwertken bolsimu, Enqere hökümiti tereptin héchqandaq bir tiwish chiqmaydu.

Urush axirliship bir mezgil waqit ötkendin kéyin, Sowétler ittipaqi

ishghal qiliwalghan ellerde ulargha béqinidighan qorchaq hökümetler tikleydighanliqi ashkare otturgha chiqishqa bashlaydu. Démek uruslar komunizmni Yawrupagha kéngeytish niyitide idi.

Bu waqitta eyzinxawér élan qilghan yene bir boyruq bilen tutulghan

Sowét wetendashlirining Sowétlerge qayturulushigha munasiwetlik belgilimining ijra qilinishi toxtitilidu. Emma bu boyruq élan qilinishtin burun yüzminglighan esir Sowétler terepke qayturup bolun’ghan idi. Bu weqelerdin kéyin, Gérmaniyining gherplikler teripidin ishghal qilin’ghan qisimlirida 6-7 mingdek Türki irqidin bolghan urush esirliri saqlinip qalghan. Bulardin birer mingdeki Türkistanliq bolup, ularning arisida m t b k ezalirimu bar idi.

Türkistan Üchün Küreshler 554

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1941-yilidin bashlap qolgha chüshken 400000 ming etirapidiki Türkistanliq urush esirlirining teghdirini, milli Türkistan ittipaqi komitit ezasi érgesh shirmet resmi türde mundaq xulasilaydu:

Urush jeryanida Némislar teripige ötüp ketken yaki ulargha esirge

chüshkenlerning ichide bizning yurtdashlirimizdin 400 ming etrapida adem bar idi. Esirler lagérlirida Némislar teripidin ach qaldurulup öltürülgenler, yehudikensen, mongghulkensen yaki komunistkensen dep öltürülgenler bilen her türlük késellikler bilen ölgenlerni qoshup hésaplighinimizda 90~100 mingdek qérindishimiz ölüp ketti. Bu lagirlardin chiqirilghan birer yüz mingdek qérindishimizning qoligha qUral tutquzulup esker qilindi. Qalghan 200 mingdeki urush sepliride sherq ishchisi namida ishlitildi. Gherp urush sépi échilishigha kelgiche bizning qérindashlirimiz sherq urush sepliride Sowét ittipaqigha qarshi jengge qatnashti. Gherp frontining échilishi bilen teng, milli komitit her türlük bahanilarni körsitip yürüp eskerlirimizdin 70-75 mingdekini gherbi seplerge yötkiwalidu. Gherpke yötkiwélishimizdiki meqset, urushta esirge chüshidighan qérindashlirimiz Sowétler qoligha emes gherp ittibaqdashlirining qoligha esir chüshishini meqset qilish idi. … bu eskerlirimizning köp qismi Italiye we Fransiyige orunlashturulghanidi. … urush axirlashqinida u qérindashlirimizni uruslargha ötküzüp bérishke bashlidi. … biz buni tosap qalalmiduq. Shundaq qilip gherp seplerdin 70 mingdek qérindishimiz mejburi türde rusiyige ötküzüp bérildi. Urush tügigendin kéyin, biz Gérmaniyining bolung-puchqaqlirida yoshurunup yürgen qérindashlirimizni qaytidin tépip yighishqa kirishtuq. Netijide, pütkül Yawrupada saq qalghan qérindashlirimizning sani aranla birer mingdek bolup chiqti.

Xulase qilghinimizda, urush boyiche 300 ming etrapida Türkistanliq

léyjon yaki sherq ishchisi qilinip Némislar üchün aldinqi seplerde urushqa sélin’ghanliqi yaki ishqa sélin’ghanliqi melum. Bularning mutleq köp qismi sherq we gherp urush sepliride jénidin ayrildi. Ulardin qalghanlar birer ming kishini hésapqa almighanda hemmisi dégidek Sowétlerge qayturuldi. 4 yil dawamlashqan Gérmaniye-Rusiye urushi Türkistanliqlargha yalghuz Némis tereptila 400000 jan’gha toghra kelgen. Rusiye teripide qanchilik qérindishimizning chiqim bolghanliqi heqqide éniq melumat bolmisimu, bu chiqimning

Türkistan Üchün Küreshler 555

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yoqurqi sandin köp üstün ikenliki muqerrer. Tarixtin béri, bu Türkiler belkim özining ghojayini bolmighan bashqa bir ghojayinlar üchün tünji qétim jan tikip xizmet qilishti. Shuningdek özliri bilen qilche munasiwiti bolmighan bir urushning her ikkila sépide qirilip tügidi. Yazghuchi olaf karyoning éytqinidek: ularning wezipiliri ikki impiriye ottursida oynilidighan shaxmat taxtisi üstide péchka bolup bérish idi. Mana bu − urush sepliridiki Türkistanliqlarning paji’elik tradigiyisi.

Urush dewride Türkiye

Bundaq gepler üchün mes’uliyetni üstümge élishtin men hergizmu

qorqmaymen. Méning öz üstümge chüshken mes’oliyetni bija keltürüshümge héchkim tosalghuluq qilalmaydu. Méning muqeddes étiqatlirimdin birsimu del shu Türk ittipaqliqini qurup chiqishtur. Bu mesililerde men peqet xelqimning epkaridinla qorqimen.

−Zeki Welidi Toghan 1944-yili 7-sintebir, Türkchilik-turanchiliqni sotlash mehkimisidiki

özini aqlash nutqidin Türkiye, urush bashlinishtin burunla ittipaqdash döletler yaki

mihwer (oq merkizi − t) döletlerning biz terepte turup urushqa qatnash dep siyasi we herbi jehetlerdin qattiq bésim qilishigha düch kéliwatqan bir dölet idi. 1939-yili 19- ötebir künisi, Fransiye, Türkiye we En’giliye ottursida üch tereplik bir kilishim tüzülidu. Urush bashlinip bir yilgha qalmayla Némislar balqanlarni ishghal qiliwalidu. Keynidinla bulghariye 1941-yili mart éyida oq merkizi döletler sépigha qoshulup kétidu. Shundaq qilip, Némis qoshunliri Türkiye chégrasigha kélip taqalghan hésaplandi. Bu waqitta Iran, Sowétler ittipaqi bilen En’giliye teripidin ishghal qiliwélinidu. Süriyidimu Némislar bilen birlikte pa’aliyet qiliwatqan Fransiye wisi hakimiyiti mewjut idi. Iraqta bolsa, Némislargha mayil résh*t eli re’islikidiki bir ofissérlar gurohi hakimiyetni tartip alghan idi. Netijide, Türkiyining yérimi Sowétler ittipaqi bilen En’giliye igelliwalghan yerlerning qorshawida, qalghan

Türkistan Üchün Küreshler 556

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yérimi bolsa Némis tesiri astida qalghan bir ot chembiriki échige qapsilip qalghan weziyet astida idi.

1941-yilining iyon ayliri Türkiye üchün éytqanda, urushning

kilechek teghdiri belgilinip bolghan bir dewr hésaplinatti. Némis tashqi ishlar ministiri ribéntrop Türkiyini esker we urush matériyallirini ötküzidighan köwrük süpitide paydilinish niyitide Türkiyige bésim ishlitishke kirishmekte idi. Bü künlerde Gérmaniye mundaq ikki yol éghizida turatti: awal Türkiyini bésiwélip Yawrupa-Asiya boghuzini qolgha kirgüziwélish kérekmu yaki xélidin béri teyyarliq qilip kéliwatqan barbarossa herikitini bashlap Sowétler ittipaqi bilen küch sinishish kérekmu? Eger ikkinchi xil yol talliwélin’ghinida, Türkiyige qarshi urushni Sowétler ittipaqini meghlop qilghandin kéyin’ge qaldurushqa toghri kiletti. Bu heqte Gérmaniye bash qumandanliq sh*tawining qumandani haldér 1940-yili 24-noyabir künisi yazghan kündilik xatirisige, eger Türkiye terepke qarap ilgirlesh qarari élin’ghinida, rosiyige qaritilidighan heriket pilanini hazirche qoyup turushqa toghra kélidu dep yazghan idi.

Hitlér bolsa, bu mesile heqqidiki qararini xéli burunla békitip

bolghandek körünetti. Sowét tashqi ishlar ministiri molotop bilen ötküzgen söhbitide, Sowét terep hitlérgha Istanbul boghuzi (bosborus boghuzi − t) bilen chanaqqel’e boghuzi (dardanél boghuzi − t) da Sowét herbi bazisini qurush, otturasherqni Sowét tesir da’irisi qilip bikitish dégendek teleplerni qoyghanidi.

Emma hitlér bolsa lébénstrawum namidiki hayatliq sahesi dep

qarighan rayonlarni, yaki bolmisa stiratigiyilik muhim ehmiyetke ige Türkiye boghazlirini we yaki néfit bayliqi kömülgen ottura sherqni hergizmu Sowétler ittipaqigha tashlap bérish niyiti yoq idi. Bundaq bir xewp astida, deslepki hujum nishanisi qilip Sowétler ittipaqini talliwalidu. Bu jeryanda Türkiye nishanini bir chetke qoyup turushqa toghra kéletti. Hitlér bolsa, molotop Bérlindin ayrilip 3 hepte ötkendin kéyin, yeni 1941-yili yaniwarda barbarossa herikitining teyyarliqlirini bashlash boyruqini chüshüridu.

Bu ishlardin kéyin, Gérmaniyining Türkiyide turushluq bash elchisi

fon papén qataridiki Némis da’iriliri Türkiyige munasiwetlik siyasetlirini

Türkistan Üchün Küreshler 557

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

imkaniyetning bariche ittipaqdashlardin yIraq tutush arqiliq Türkiyini urushning sirtida qaldurushtin ibaret pilan asasida qayta retke sélishqa bashlaydu. Papén, Türkiyining 50 diwiziyilik herbi küchini biterep halette tutup turush zörür, buning üchün déplomatiyilik yollar bilen heriket qilishimiz kérek dep qaraytti. Shundaq qilip, Türkiye bilen élip bérilghan söhbetler 1941-yilining 18-iyonighiche dawam qilip, shu küni Türkiye-Gérmaniye dostluq we öz’ara tajawuz qilishmasliq shertnamisining imzalinishi netijiside, Türkiye bilen bolghan söhbetler tamamlan’ghan hésaplandi. Bu shertnamigha asasen urush sépining jenubiy qanitining bixeterlikini kapaletke ige qiliwalghan hitlér, pütün diqqitini hayatliq sahesi dep qarighan rayonlar üstidiki Sowétler ittipaqigha merkezleshtüridu. Shundaq qilip, Türkiye bilen shertname imzalinip birer heptimu ötmey, yene 22-iyon seherde barbarossa herikitini bashlash boyruqi chüshürilidu.

Türkiye, özige intayin éghir tehdit sélip kéliwatqan bu ikki chong

küchning bir-birsi bilen tutushup qélishi netijiside xélila aram tépip qalghan idi. Shu waqitlarda En’giliye bash elchisi teyyarlighan bir doklatta, Türkiye tashqi ishlar ministiri saraj’oghlining buningdin bekla xoshal ikenliki bayan qilin’ghan idi. Xuddi shuningdek, maréshal fewzi chaqmaqmu En’giliye elchixanisining herbi wekilige Gérmaniye, Sowétler ittipaqigha qarshi urushta öz küchini xoritip bolghay dep arzu qilidighanliqini, eger Gérmaniye terep rossiyini téz arida meghlop qiliwitip qalsa, Gérmaniyining kéyinki hujum qilish nishanisi choqum Türkiye bolidu dep éniq eskertip éytqaniken.

Urush dewrliride Türkchülük éqimliri we Türkiye-Gérmaniye munasiwetliri

Gérmaniye armiyisining Sowétler ittipaqi tupraqliridiki hujumlirining

téz ilgirlep méngishi muhajirettiki Türki yitekchiliri arisIdila qattiq hayajan peyda qiliwetken bolmay, belki Türkiyidiki Türkchi saheliridikilernimu küchlük hayajan’gha séliwitidu. Ular bu weziyettin bekla xoshal idi. Sowét ittipaqi parchilinip ketkidekla bolidiken, u yerdiki rosiye mustemlikisi astida qalghan Türki rayonlarda musteqil döletler qurulushi mumkin deydighan bir ümid hemmini

Türkistan Üchün Küreshler 558

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hayajanlandurmaqta idi. Némislar birinchi yilida Qirimni bösüp ötüp kapkaziyige yétip baridu. Némislar ishghal qilghan rayonlarda qandaqIraq bir siyaset yürgüzüp hakimiyet tikleydighanliqi, bu rayonlarning kelgüsi istiqbalining qandaq bolidighanliqi Türkiye da’irilirinimu qiziqturmaqta idi. Gérmaniyidiki Türkiye elchisi hüseyin gerede, Némis mes’ulliri bilen körüshkinide urush esirliri bilen ishghal qilin’ghan Türkler yurtlirigha qarita qandaq mu’amile qilishliri kérekliki heqqide öz pikirlirini éniq otturgha qoyghanidi. Geredening wéyzshakér we ribintrop bilen ötküzgen söhbetliri Némis hüjjetliridin nahayiti éniq körünüp turatti:

(Türkiyining Gérmaniyide turushluq − t) bash elchi, kapkaziye

xelqlirini birer tengpongluq rolini oynaydighan dölet sheklige keltürülüp bir yerge yighish kérek dep iytti. Shuningdek Hezer (Kaspi − t) déngizining sherqidiki yerlerdimu musteqil turan döliti qurushqa bolidighanliqini ima qildi.

Bash elchi gerede, 20 kün ötkendin kéyin ribintrop bilen ötküzgen

bir qétimliq söhbette bolsa, burunqisidek unchiwala éniq gep qilmighanliqi bilinmekte:

Türkiyining kapkaziye chégrasigha yéqin yerlerde hemde hezer

déngizining sherqide yashaydighan Türkiler heqqide sorighan su’alimgha geredening bergen jawabida, Türkiye hökümiti öz chégraliri sirtidiki yerlerdin héchqandaq bir tamasining yoqliqini, héch bolmighanda bu bir hökümet siyasiti ikenlikini éytidu. Uning déyishiche, turanchiliq közqarishi bügün Türkiyide bir éqim haligha kileligen emes. … En’giliye eger bir kapkaz urush sépi échish arzusida bolghinida, Türkiye hökümiti buninggha qandaq pozitsiyide bolidu dep sorighinimda, Türkiye bundaq bir heriketni qollap quwetlishi mumkin dep aylandurup jawaplarni bérdi. … Bérlin’ge qaytashida hér wéyzishakir bilen ötkezgen ikkinchi qétimliq söhbitidimu Türkiye bu yerlerdin héchqandaq bir teliwi yoqliqini qaytilap éytti.

Bu waqitta bash elchi fon papén, Némis tashqi ishlar ministirlikige

yollighan bir parche matériyalida, Türkiyidiki tashqi Türkler mesilisige munasiwetlik kishiler we bu sahedikiler heqqide keng da’irilik

Türkistan Üchün Küreshler 559

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

melumatlarni bergen idi. Bu heqte Istanbul xelq wekili shükri yéngibaghche, Enwer pashaning inisi nuri qillighil pasha, profisor Zeki Welidi Toghan, Exmet se’id ghappar (Qirim’er), Kabolda turushluq bash elchi Mexmut shewket esendal, musawatchilar lidéri mehemmet imin résulzade we uning mu’awini Mirza bala qataridiki kishilerni tilgha alghan. Matériyalning axirida papén ishenchilik adem dep körsetken bir kishi (Hüsnü Emir Erkilet − aptorning izahati) teripidin otturgha qoyulghan bir teklipnimu qoshumche qilghan:

Némislar sherqi jenubi Türkiyide imkaniyetning bariche küchlük bir

dölet qurup chiqish, wastiliq yollar bilen uruslarni izchil türde nazaret qilip turushqa alahide ehmiyet bérishi kérek. Ukra’ina bu ish üchün muwapiq emes. Ukra’inlar slawiyan bolup, herqandaq bir shara’itta bulghar yaki sirplargha oxshash Rusiye bilen ortaq bolghan tarixini ésige élishliri mumkin. Shunga Türkiye üchün bundaq bir weziyetni peqetla perez qilalmaymiz.

Bulardin melum bolghinidek, Türkiye, meyli herbi rehberler bolsun

yaki bash elchisi wastisigha tayinip bolsun, chégra sirtidiki weziyettin héchqandaq nersini ümid qilmaydighanliqni resmi dölet siyasiti qilip kelgenlikini tekitligendek qilghini bilen, gheyri resmi shekilde kapkaziye bilen Türkistan rayonlirida Némislar qandaq qilishliri kérekliki toghriliq meslihet bérip kéliwatqan idi. Némislar, Türkiyining bu türdiki mu’amililirini ularning kapkaziye bilen Türkistanda Türki döletlirining qurulushigha da’ir ishlargha bekla qiziqip kelmekte dep chüshinidighanliqi éniq. Dégendek bu hadisilarni omumiy yüzlük muhakime qilip chiqqan ribintrop, papén’gha yollighan bir parche télégrammisida Türklerning xélidin béri bésiqip qalghandek körün’gen jahan’girlik arzulirini qaytidin qozghashqa tirishishimiz lazim dep éytidu:

Gérmaniye-Rusiye urushi dawamlishiwatqan, rosiye keynige

chékinip, Némislar ularning qoshunliridiki Türkistanliq Türkilerdin bir qismini esirge chüshergen 1941-yilidiki bir waqitlar idi. Bir künisi doktor hasan ferit jansüyer méning bilen körüshkili kiriptu. U, Zeki Welidi Toghan ikki neper dosti bilen kélip yardemlishish jemiyitidin birni qurush toghriliq méning bilen körüshmekchi ikenlikini éytti. Ular bilen körishish üchün waqit belgilep berdim. Belgilen’gen künisi Zeki

Türkistan Üchün Küreshler 560

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Welidi bilen Exmet Qarataghliq ikkisi yénigha bir ayal kishinimu birge élip qéshimgha kirdi. … ularning manga sun’ghan iltimasida “Némislarning qoligha esirge chüshken Türkistanliq irqdashlirining Gérmaniyide bekla qiyin ehwalda turiwatqanliqi heqqide toxtilip kélip, ulargha yardem qilmaqchi boliwatqanliqini; Buning üchün bu yerde turidighan yéqin tonushliri arisida yardem puli toplash üchün jemiyettin birni qurup chiqish niyitige kelgenlikini otturgha qoyushti. Ular biz tereptin ene shundaq bir yardemlishish jemiyitidin birni qurup chiqishlirigha ruxset bérishimizni telep qilishti. Men ularning qurmaqchi boliwatqan bu jemiyitining siyaset bilen az-tula chétishliqi barliqini hés qilghanliqim üchün, ulargha bu heqte hökümitimiz bilen körüshüp andin jawap bersem dep éyttim. Déginim boyiche, ularning bu tür teliwini hökümetke éyttim. Hökümet manga, ularning bundaq bir telepte bolishi heqiqeten esirler üchün paydiliq bolidighanliqi éniq, shundaqtimu bizning irqdashlirimizgha xewp keltürüp chiqirish éhtimalining barliqinimu közde tutqinimizda, bundaq bir yardem jemiyitining qurulushigha yol qoyalmaymiz dégen jawapni bérishti.

Tigi Qirimliq, pinsiyige chiqqan général hem yazghuchi hüsnü

erkilet bilen herbi mektepler qumandani eli pu’at erden ikkisining sherq urush sépige qilghan ziyartini ene shu nuqtidin muhakime qilishqa toghra kélidu. 1941-yilining 30-sintebir künidiki fon groté imzasidiki bir mexpi doklatta, bu ikki généralning ziyaretlirining qandaq pilanlinip orunlashturulghanliqi heqqide éniq melumatlar bérilgen. Bu ziyaret tekliwi Türkiye tereptin otturgha qoyulghanidi:

Türkler xéli waqit burun elchixane herbiy meslihet wakaletchimiz

wastisi arqiliq réych bash qumandanliq sh*tawidin ikki neper herbiy yazghuchining sherq urush sépini körüp kélishini telep qilghan idi. … bashqumandanliq sh*tap qumandanining maqulliqi bilen hazirghiche gézit muxpirliqini qilip kéliwatqan, Némislarni himaye qilidighan xewer we maqaliliri bilen tonulghan ikki neper Türkiye générali, yeni hüsnü erkilet bilen eli ixsan sabis ikkisi 1-sintebirdin itibaren sherq frontini ziyaret qilip kélishke teklip qilin’ghan idi. Bu qétimqi közdin köchürüsh pa’aliyiti shu kün’ge kelgiche bashqumandanliq sh*tabi teshwiqat bölümi bilen tashqi ishlar ministirliki neshriyatchiliq biyrusi hemkarliqida pütünley neshriyatchiliq we teshwiqat témisi süpitide emelge ashurulghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 561

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Emma Türkiye hökümiti axirqi künlerde général eli ixsan sabisning

ornigha shu künlerde herbi akadémiye qumandani wezipisini üstige alghan eli fu’at (erden) ni körsetti. Général fu’at, stratigiye we taktika jehette Türkiyining eng muhim générali dep tonulghan birsi. Bundaq adem almashturush netijiside bu ziyaret, bekla chong we eng muhimi siyasiy menige ige bir ziyaret bolushqa qarap özgermekte idi. 253-qétimliq we 29-sintebir künide iwertilgen télégramma arqiliq bash elchimiz fon papénmu bu heqte toxtalghan idi. Shu seweptin bashqumandanliq sh*tab qumandani bilen armiye bash qumandanliq sh*tabi yoli bilen fuhrérge bir tonushturush doklati bérilish bilen birge, fu’atning ziyariti paydiliq bir ziyaret bolidu dep qarishini otturgha qoyghan.

Ziyaret waqti herbi ishlar sewebidin bir hepte aldigha sürülgen.

Bash’elchi fon papén bu Türklerni bash qumandanliq sh*tapta qobul qilish we Fransiye urush meydanlirini közdin köchürüsh deydighan mesile mewjut emeslikini, bu ishtin elchimiz rittérni xewerdar qilip qoysaq dep telep qilghan.

Eli ixsan sabis burun Gérmaniyide oqughan bolup, birinchi armiye

qumandani wezipisini ötigen, kéyinki waqitlarda Ismet Inönü bilen kilishelmigenliki üchün pinsiyige chiqiwalghan bir général idi. U, «teswiri efkar» gézitining ixtiyari muxbiri, shuningdek yene Némis tilida chiqidighan «Türkish post» gézitining bash tehriri bolup ishlimekte idi. Desliwide erkilet pasha bilen birlikte Gérmaniye urush frontini közdin köchürüsh sayahitige chiqish teklip qilin’ghan bolsimu, kéyin ornigha erden pasha belgilen’gen. Erden pasha, herbi mektepler qumandani wezipisidiki birsi bolup, emili wezipe ötep kéliwatqan bir général idi. Bu kishining sabis ornigha almashturulghanliqi, Gérmaniye-rosiye fronti ziyaritini gézitlarda ixtiyari muxbirliq qilip kéliwatqan ikki neper pinsiyige chiqiwalghan herbining sayahiti bolushtin halqip, Türkiye armiyisi bilen Gérmaniye armiyisi ottursidiki resmi munasiwet sewiyisige kötürülgenlikini köriwélishqa bolidu. Général erden, 1941-yili öktebir éyidiki Gérmaniye ziyaritidin xéli waqit burun barbarossa herikitining deslepki künliride Gérmaniye bash elchisi fon papén’gha kapkaziyide Türki xelqliri yashaydighan yerlerde tengpongluq rolini oynaydighan bir

Türkistan Üchün Küreshler 562

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

munche Türki döletlerni qurup chiqishni himaye qilidighanliqini otturgha qoyghan bir kishi idi.

Général erden, sherq urush fronti ziyaritidin kéyin Bérlinde

Gérmaniye rehberliri bilen ilip barghan körüshüsh jeryanidimu bu pikirini qayta tekrarlighan. Gérmaniye tashqi ishlar musteshari (yardemchisi − t) wéyzishakérning ribintropqa sun’ghan doklatida bu körüshüshke munasiwetlik melumatlar tepsili bayan qilin’ghan. Bu melumatlargha qarighanda bu générallarning ziyaretlirini, Némis mes’ulliri bilen uchrushushlarda Türki irqidiki urush esirliridin paydilinish heqqidiki pikirlerning otturgha chiqishi bilen kapkaziyening kelgüsi teghdirige munasiwetlik meslihetlerning, Türkiye hökümitining xewiri bolmay we uning maqulliqi bolmay turup shekillen’gen dep qarash emeliyetke uyghun kelmeydu. Dégendek ular Türkiyige qaytip kelginidin kéyin général erden, tashqi ishlar ministiri saraj’oghi we bashqumandan fewzi chaqmaqmu qatnashqan bir qétimliq yighinda, jumhur re’is Ismet Inönüge tepsili melumat bérishken. Gérmaniye bash’elchisi papén bergen melumatlardin qarighanda, bu yighin jem’i 6 sa’et dawam qilghan bolup, shuningdin qarighanda Ismet Inönü bu qétimqi ziyaretke heqiqetenmu alahide ehmiyet bergenlikini körsitidu.

Général erkilet Türkiyige qaytip kelgendin kéyin Qirimliq lidér jappar siyit Exmet Qirimerning maqulliqini élip, Qirim milliy herikitining dangliq kishiliridin ediger Qirimal bilen mustejip ülküsal ikkisini Gérmaniyige yolgha sélishning yolini qilishqa kirishidu. Bu ikki dangliq Qirimliq Türkni Gérmaniyige iwertish ishigha Türkchi sahedikilerla köngül bölüp qalmastin, hetta tashqi ishlar ministiri saraj’oghlimu biwaste köngül bölüshke bashlighan. 1941-yili sintebir éyining béshida Enqerege kelgen Qirimliq lidér jappar siyit Exmetning tirishchanliq körsitishini we uningdin kéyinki yüz bergen ishlarni mustejip ülküsal tüwendikiche bayan qilidu:

Jappar Qirimer sintebirning bashlirida Enqerege kélidu. Qirimer,

tashqi ishlar ministiri shükür saraji’oghli we Gérmaniye bash elchisi fon papén ikkisi bilen körüshüp bizning Bérlin’gha bérishimiz heqqide sözliship asasi jehettin ortaq pikirge kélishidu. … Gérmaniye konsulxanisigha bérip kélishimiz üchün 25 kündek waqit ketti. Bu jeryanda jappar Qirimer ependi we uning sebdashliri bilen uchrushup turghan iduq. Enwer pashaning inisi nuri pasha bilen h. Hüsnü erkilet

Türkistan Üchün Küreshler 563

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pasha bilenmu arilap körüshüp turattuq. Söhbetlirimiz asasliqi Bérlindiki heriket sahilirimiz, pa’aliyetlirimiz üstide bolghan idi. Shuningdek yene, eger Qirimgha baralighinimizda u yerdiki qérindashlirimiz bilen birge qilidighan ishlar bilen programmilirimiz heqqidimu köp toxtalghan iduq.

Bu waqitta, erkilet pasha, Gérmaniyidiki ziyariti jeryanida ularni

kütiwalghan bash elchi fon xéntig bilen sözleshkinide bu ikki kishidin Qirimda paydilinishqa bolidighanliqi heqqide melumat bergen:

Yéqinda wiza alghan mustejip fazil bilen edige Kamal (Qirimal) din

ibaret ikki ependi sizning bilen körüshkili kélidu. Ular Qirimda Némislargha yardemliship ishleydu. Shuningdek yene ular Qirim Türkilirige yardemlishish ishlirighimu mes’ul qilinlghan. Profisor idris (alimjan idris − aptorning izahati) qa bu heqte xet yazdim, shuningdek uninggha yazghanlirimning hemmisini sizge terjime qilip bérishini iltimas qildim. Mustejip dégen kishi adwukat hem yazghuchi birsi. Burun bir sotchi idi. Edigermu yoquri melumatliq yash birsi. Ularning her ikkilisila Qirimda (esli Qirimliq démekchi bolsa kérek − aptordin). Ularning her ikkisila ishenchilik kishiler. Men sizdin ularning her ikkisinila Qirimgha iwertishingizni, ulardin Qirimda Türk-Némis ortaq menpe’etliri üchün paydilinishingizni telep qilimen. Ular Némische bilmigini bilen, ruschini yaxshi sözlisheleydu. Ularmu uzun’gha qalmayla Némischini ögüniwélishi mumkin.

Bu tirishchanliqlar netijiside, edige Qirimal bilen mustejip ülküsal

ikkisi 1941-yili noyabirda Gérmaniyige bérip Qirimgha munasiwetlik uchurushush we pa’aliyetler bilen shoghullinishqa bashlaydu. Bu jeryanda fon papén Gérmaniyige yollighan melumatlardin qarighanda, Türkiye rehberliki bilen Gérmaniye bash elchixanisi ottursida tashqi Türkiler lidérlirige munasiwetlik uchurushushlarning dawam qilip kelgenliki melum.

Bügün mürsel Baku méning yénimgha ziyaretke kélip marishal

chaqmaq bilen keng da’irilik bir söhbet ötküzgenlikini éytti. Maréshal, uninggha bu mesilige chétilidighan puxralargha munasiwetlik kishilerni waqitni uzatmastin Gérmaniyige sayahet qilish üchün ruxset bérilgenlikini éytqan. Ofissérlar mesiliside hazirche turup tursaq

Türkistan Üchün Küreshler 564

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

deydighan qarashta iken. Türkiye armiyiside u yerni yaxshi bilidighan nurghunlighan kona kapkaziyilik, bolupmu ezeri ofissérlar mewjut. Eger pa’aliyetler yaxshi yolgha sélin’ghidek bolsa, zörür tépilsa ularnimu yurtigha bérip kélishige ruxset qilmaqchiken.

Bu xette körsitilgen puxra kishiler dégini Gérmaniye tashqi ishlar

ministirliki Rusiye komisiyisining tirishchanliqi bilen Bérlinde musapir lidérlirini bir yerge keltürüsh meqsitide chaqirilghan adlon yighini üchün chaqirtilghan kishiler közde tutulghan bolishi mumkin. Chunki, bash elchi shulénburg musapir yitekchilirining teklipnamilirini 1942-yilining apiril aylirida iwertken. Emma yighin’gha qatnishishlirini arzu qilishqan herbi kishilerning kimler ikenliki heqqide éniq bir izahat bérilmigen.

Sarach’oghli we dölet Türkchülük Türkiye bash ministiri repiq saydam wapat bolghandin kéyin, 1942-

yili iyul éyida shükrü saraj’oghli hökümet teshkil qilip, 5-awghust künisi Türkiye ali xelq qurultiyi (Türkiye büyük millet mejlisi − t) da yéngi hökümet üchün maqullash awazigha qoyulidu. Bash ministir saraj’oghli sun’ghan hökümet programmisida shu kün’giche peqetla körülmigen kishini jelip qilarliq yéngiche chüshendürüshler idi. Saraj’oghli qurultay sehnisidin Türkchülük heqqide izahat bérip, Türkiye jumhuriyiti hökümiti bu uqumni qandaq chüshinidighanliqini, yighin xatirisige xatirlinish shekli boyiche tüwendikidek bayan qilidu:

Dostlar, Nöwette düch kéliwatqan ötkünchi qiyinchiliqlar üstide

toxtalghinimizdin kéyin, endi her da’im küchliniwatqan we héchqachan özgermeydighan imanimiz, mewjutluqimiz üstidimu azIraq toxtilip ötishimiz kérek dep qaraymen.

Dostlar, Bizning irqimiz Türk. Biz Türkchülermiz, biz menggü Türkchilerdin

bolup qalimiz. (qurultay zalida apirin sanga! dégen sadalar bilen teng güldüras alqishlar yangraydu). Bizning üchün türükchülük uqumi

Türkistan Üchün Küreshler 565

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qénimizghila munasiwetlik ish bolup qalmay, eng kamida shuningchilik wijdani we medeniyet mesilisi bolishi kérek dep qaraymen (apirin dégen sadalar bilen teng güldüras alqishlar yangridi). Biz aji*zlap baridighan yaki aji*zlashturidighan Türkchülerdin emesmiz. Biz küchiyip baridighan we köcheytidighan Türkchülerdinmiz. Biz her zaman mana bu yölünüsh boyiche heriket qilishimiz kérek.

Urush hélighiche Némislarning ghalibiyiti bilen ilgirlewatqan,

Sowétler tézgini astidiki bir qisim Türkiler rayoni Némislarning qoligha ötiwatqan bir dewrde, bundaq bir notuqning ichki-tashqi jama’etchilik arisida qaysi xil inkaslarni qozghaydighanliqini chüshünüsh tes emes idi. Bu waqitta Türkiye hökümet da’iriliri 1930-yillarda Türkchülük zhornallirini taqiwetkenliki heqqidiki selibi mu’amililirinimu bir chetke qayrip qoyup, dangliq Türkchüler teripidin qozghitilghan zhornalni eslige keltürüsh jehettiki heriketlergimu yol qoymaqta idi.

Bundaq bir siyasetning tebi’iy netijisi süpitide 1940~1942-yilliri arisida «chinar tüwide», «kök böri», «tengri tagh», «bozqurt», «ergeneqon», «Türk yurti», «Orxun», «qopuz», «Türk sazi» we «Türk ghayisi» dégendek Türkchülük zhornallar chiqishqa bashlaydu. Bu dewr boyiche bu zhornallardin peqet birsila, yeni «bozqurt» jornilining birla sani cheklinip yighiwélindi. Bu zhornalning 11-sanini yighiwélishta, Türkiye bilen bir qatarda Sowétler ittipaqi, Xitay, Afghanistan, Iran we Iraqtiki Türkiyler yashaydighan yerlerni toluq körsitip béridighan xeritidin birsining muqawa resimi qilip bésilghanliqi bahane qilip körsitilgenidi.

Eng muhimi, hakimiyet üstide turiwatqan jumhuriyet xelq

partiyisining dangliq kishiliridin sabiq adalet ministiri Mexmut eset bozqurt bilen kéyinki waqitlarda yéza’igilik ministirlikige teyinlinidighan shewket résh*t xatip’oghli qataridiki siyasetchiler «bozqurt», «chinar tüwide» we «kök böri» qataridiki zhornallarda maqalilar élan qilghanliqimu, buning muhim seweplerdin biri idi. Türkche metbu’atlarda tesiri küchlük, hemde tirajimu yoquri bolghan «jumhuriyet» gézitining bash tehriri nadir nadi dégen kishi Némisperes kishi dep tonulghan birsi idi. Yene bir tesiri keng gézit «teswiri efkar» mu Némisperes maqalilarni élan qilip kelmekte idi. Hüsnu éMir erkilet bilen eli ihsan sabisqa oxshash bir qisim pinsiyige

Türkistan Üchün Küreshler 566

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

chiqqan générallar, kündilik metbu’atlarda Gérmaniyining urush stratigiyilirini maxtaydighan maqalilarni élan qilip kelmekte idi. Sabis yene Gérmaniye hökümitining yardimige tayinip chiqiriliwatqan «Türkish post» gézitiningmu bash tehrirlikini qilmaqta idi. Birla partiye hakimiyet sorap kéliwatqan bir dölette yoquriqidek ehwallargha yol qoyup kéliwatqanliqi, hökümetning wastiliq shekilde bu türdiki ishlarni qollap kéliwatqanliqidin dérek béretti. Bundaq bir weziyet astida Türkiye bash ministirining qurultay échilish nutqida bu türdiki sözlerni sözlishi, Türkchülük sahelerde qelbidiki arzu-ümitlirini himaye qilidighan bir hökümet siyasiti yolgha qoyulmaqta dégen tesiratni peyda qilghan idi.

Fon papén, shuningdin 20 kündek waqit ötkendin kéyin, yéngi

Türkiye bash ministirini tunji qétim ziyaret qildi. Saraj’oghli bundin awal tashqi ishlar ministiri bolup wezipe ötigen birsi bolghanliqi üchün, papén yaxshi tonuytti. Papén, yéngi bash ministir bilen körüshüshtin kéyin, Gérmaniye tashqi ishlar ministirlikige « Türkiye yéngi bash ministirining Türkiye azsanliq milletliri bilen rusiyining kelgüsi teghdiri heqqidiki qarashliri» dégen témiliq bir doklat yollaydu. Bu doklat, heqiqetenmu qiziqarliq bir doklat idi:

Yéngidin bash ministirliqqa teyinlen’gen saraj’oghli ependige bügün

tunji qétimliq ziyaritimni qildim. Türkiyining omumi ehwali heqqidiki hökümetning qarashlirini bilip béqish üchün, körüshüshte men uningdin tünügün numandin telep qilghinimdek Rusiye mesilisi heqqidiki qarashlirini soridim. Bash ministir manga bu mesilide bir Türk we bir bash ministir bolush süpiti bilen jawap béridighanliqini éytti.

Bir Türk bolush süpiti bilen rusiyining yimirilishini bekla arzu

qilidighanliqini, bu arzuning Türkler nechche esirdin béri xiyal qilip kelgen bir arzu ikenlikini, eger bu ishni führér ishqa ashUralisa intayin chong bir dewr yaratqanliq bolidighanliqini éytti. Héchqandaq bir Türkiyilik, hetta En’giliyeperes bolghan yalchin (tashqi ishlar ministiri numan menemenchi’oghilini démekchi. − aptorning izahati) mu bu heqte uningdin bashqiche pikirde bolmaydighanliqi éniq. Türkiyining irqi kürishige sadiq ikenlikini otturgha qoyush waqtidimu bu arzusini egitip otturgha qoyghanidi. …

Türkistan Üchün Küreshler 567

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu yéngi bash ministir, führérning azsanliq millet rayonlirining

kelgüsidiki orni heqqidiki pilanidin xewiri yoq idi. Bu rayonlarning nopusining mutleq köp qismi Türki irqigha mensüp kishilerdin teshkil tapqanliqi üchün, Türkiyining bu rayondiki mesililerni hel qilinish ehwaligha alahide qiziqip kéliwatqanliqi heqliq bir qiziqish dep qarilishi kérek. Bash ministir, söhbet arisida méning burun éytqan führérimizning yolyoruqigha asasen bash jumhur (pirizdént) gha yéngi Yawrupada Türkiyining sherqi jenupta qudretlik qorghanliq rol oynaydighanliqini, buninggha asasen ruslashturulghan yerlerdiki Türki irqi amillirining itibargha élinishi kérekliki heqqide éytqanlirimni eskertip ötti. U jaylardiki ziyalilar − eger u yerlerde shundaq ziyalilar hélimu bar dep qaralghinida − ular bir bolsa bolshiwéklerge bash égip bolghanliqi yaki bolmisa bolshéwiklar teripidin yoqutulghanliqi muqerrer idi. Shundaq bolghanliqi üchün, bu ellerdiki yash ewlatlarning bir qismini Gérmaniye uniwérsitétlirigha, yene bir qismini bolsa Türkiyidiki uniwérsitétlargha iwertish; Shundaq qilghanda bu yash ewlatlar kilechekte bu ikki amil arisida küchlük tesirge ige hemkarliq ornitishqa kapaletlik qilidighan küchke aylinalaydu.

Gérmaniye, bu ellerdin belgilik miqtarda köchmenlerni ularning

pikirlirini qobul qildurush we xizmetliridin paydilinish üchün impiriyige chaqirip kelgen idi (musapir lidérliri bilen ötküzülgen adlon yighinini közde tutmaqta. − aptorning izahati). Bu kishilerning beziliri Türki azsanliq milletliri turidighan ellerge musteqilliq bérilmeydighanliqi, bu yerler Némis da’iriliri bilen Némis saqchilirining bashqurushidiki döletlerge ayrilidighan boldi dseydighan ishenchi bilen öz yurtlirigha qaytishqan idi. Türkiye bash ministiri, bu heqte führérning ene shundaq bir pilani barliqigha ishinetti. Eger Rusiye pat yéqinda pütünley meghlop qilin’ghidek bolsa, urus bolmighan azsanliqlar jaylashqan bu eller bizningdin erkinlik we qaytidin qurushni ümid qilidighanliqini köreleyttuq. Biz ularning bundaq bir ümitte bolishini heqiqetenmu quruq qaldurmasliqimiz kérek idi. Undaq bolmighanda, bu azsanliq milletler bizni armanda qoyushi mumkin dep éytti. Bu yerge kelgiche bash ministir bir Türk bolush süpiti bilen sözlidi. U bir bash ministir süpitide rusiyidiki azsanliq milletlirige qaritilidighan qirghinchiliq üchün herqandaq bir ushshaq ishlarni bahane

Türkistan Üchün Küreshler 568

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qiliwélishlarghimu yol qoymasliqi, özining bir wezipisi ikenlikini otturgha qoyup ötti. …

Söhbet jeryanida bash ministirning yoqurqidek pikirlirini ochuq

otturgha qoyghanliqi üchün men uninggha rexmitimni bildürüsh bilen birge, qolgha keltürgen jaylarni tereqqi qildurush bilen u yerlerni bashqurush ishlirida Türkiye bilen bolghan hemkarliqlarni qandaq yolgha qoyushimiz kéreklikini, yaki bolmisa Türkiye menpe’etlirige qaysi derijide ehmiyet bérilishi kérek dep soridim. Xuddi tünügün numanning körsitip ötkinidek, saraj’oghlimu zörür tépilghinida emeli mesililerni mexpi shekilde méning bilen körüshüp turush yaki bolmisa bu heqtiki mesililer üstide körüshüshidighan üchinchi bir ademni belgileshke bolidighanliqinimu otturgha qoyup ötti. Bash ministirning bu dégenliridin shuni chüshendimki, u, rusiyidiki, bolupmu kapkaziyidiki weziyetni birmu-bir küzitip kéliwatqanliqini, bu jehetlerde Gérmaniye bilen yéqin munasiwetni saqlashni arzu qilidighanliqini ipadilidi.

Papén bu uchrushushta otturgha qoyulghan mesililerni shu

waqitlarda Türkiyide ziyaret qiliwatqan profissor mendé we köchmenler guruppisidikilerge munasiwetlik yene bir Némis mes’uli bolghan zimmérman bilen birge olturup tehlil qilishqan. Andin mundaq xulasigha kelgen:

Türkiyilikler, eger Némis dölitining her qaysi saheliridiki azsanliq

milletlerning aktip hemkarliqi kapaletke ige qilin’ghinida we bu jehette yétishtürülginide, − tebi’iki bundaq bir Némis rohi, iqtisadi we herbi jehettiki awan’gartliq qélipi teweside bolishi kérek − urus mesililiri üchün hel qilghuch tedbir bolalaydighanliqigha ishinishke boliduki, menmu buninggha pütünley qoshulimen. Bu heqte aldimizdiki ülgilerge asaslinip (bu yerde Yaponiye ülgisi közde tutulidu) kapkaziye we kaspi ‹ezer› déngizining nérisidiki ellerning herqaysisida körünüshte hoquq yerlikke wekillik qilidighan kishilerni tépishqa tirishchanliq körsitishimiz kérek. Saylan’ghan bu awan’gart kishiler bilen birlikte mes’oliyetni üstige alalaydighan Némis rehberlikimu bolghini yaxshi. Ular keynide turup meslihetchilerdek körünüsh bilen birge, emeliyette bashlamchiliq qilidighan, qarar qilidighan mes’oliyetni üstige alghan adem ornida wezipe ötishi kérek.

Türkistan Üchün Küreshler 569

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu bölümning terkiwide yerlik kishilerningmu yiterlik derijide yoquri derijilik rehberlik orun’gha ige qilinishi lazim. Hazirmu mewjut bolup turghan azsanliq milletlerdin teshkil tapqan léjyonlar, bu etraptiki herxil jaylardiki qUralliq küchlerni teshkil qilidighan qabiliyetlik yadro küch bolalaydu. Körünüshte bolsimu qUralliq küchler bilen saqchi teshkilatliri mumkin bolghan jaylarda yerlikler teripidin teshkil qilinishi kérek.

Her yer üchün bashlamchi bolalaydighan yerlik kishilerni tallash

mesiliside numan we saraj’oghli heqqide dégenlirimdin kéyin éytqinimdek, her da’im tesir qilalaydighan Türkiye da’irisidiki kishilerning pikirlirini tapalaymen. Bu usul bilen yéngi siyasi organlar heqqide ortaq menpetdarliq noqtilirini tépip chiqalishimiz mumkin.

Bu teklip boyiche, u yerlerde rusiyining Ukra’ina we ishghal

qilin’ghan bashqa rayonlirida teshkil qilinidighan Némis hökümet we hakimiyet sheklige tüptin oxshimaydighan bir shekil alidighanliqini körsitidu. Shundaqtimu kapkaziyining nérisidiki yerler bilen hezer déngizi nérisidiki ellerge munasiwetlik teklipimge qoshumche qilip, bu jaylarda diqqet qilishimizgha tigishlik birinchi derijilik muhim orunda turidighan tashqi siyaset mesilisimu barliqini tekitlep ötmekchimen. Türkiyining yardimi bolmay, ulargha ortaq bolghan muhemmed dinigha étiqat qilidighan amillarning hemmisini bir yerge keltürüp hemkarlashmay turup, bu döletlerni Némis saqchilirining küchigila tayinip qolda tutup tUralishimiz we u yerlerni bashqUralishimizmu mumkin. Bolmisa, Türkiye yéngi Yawrupa ittipaqining sirtida qaldurulghan hésaplinidu. Bundaq bir kemtük tüzülme, özining yitersizlikini derhal otturgha chiqiridighanliqi éniq. Ghalip Némis qoshunliri kapkaziyidin peske qarap yürüsh qilishi bilen teng, bu ellerde yéngi hakimiyet amilliri derhal ishqa kirishtürülishi shert bolghanliqi üchün, führérimiz bu mesilide burun belgiligen siyasi qarashliri da’iriside bir qarargha kélishi lazim bolmaqta.

Papénning bu yazghanliridin qarighanda, u özini hitlérning bu

heqtiki qarash we pilanlirigha tesir körsitelishi mumkinlikini oylaydighanliqi chiqip turatti. Natsit hökümiti bolsa, ishghal qiliwalghan rayonlarni mustemlikisi qiliwélish qararigha allimu qachan kélip bolghan idi. Ular Sowétlerge qul bolup qalghan milletlerge

Türkistan Üchün Küreshler 570

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

erkinlik ata qilish yaki Türkiyini bu tür ishlargha birlikte arilashturush deydighan gepler ularning xyalighimu kirip chiqmaytti. Shundaq bolghachqa, Rusiye fronti yéngi bashlan’ghinIdila Némis mes’ul kishiliri ichide öz’ara yézishqan xet-chekliride bu halet bekla éniq ipadilinip turatti.

Enwer pashaning inisi, karxana ghojayini nuri qillighil pasha 1941-

yili sintebir aylirida léypzig soda yermenkisige qatnishishni bahane qilip Gérmaniyige barghinida, tashqi ishlar ministirliki meslihetchisi wéyzshakér bilen hemde siyasi bölüm mudiri woyérmanlar bilen körüshidu. Nuri pasha özining bu qétimqi körüshüshning Türkiye hökümitining xewiri bar bir körüshüsh ikenlikini éytip kélip, Gérmaniyige kélishtin burun bash ministir refiq saydam bilen körüshüp uninggha melumat bergenlikini éytidu. Bu körüshüshtin kéyin woyirman tashqi ishlar ministiri ribintéropqa bir doklat sunup, bu körüshüsh heqqide tepsili melumat béridu. Bu doklatta Gérmaniye ishghal qilghan rayonlar, Türkiye hökümitining birqisim telepliri we Türki irqidin bolghan esirlerge munasiwetlik közqarash-arzuliri ochuq otturgha qoyulidu.

Woyirmanning diyishiche, nuri pasha Türki irqidiki esirlerni ayrim

lagirlargha toplap teshkillep chiqish lazimliqi, ulargha telim-terbiye bérip Sowétlerge qarshi paydilinish lazimliqi, Türkiy xelqler yashaydighan rayonlardiki hakimiyet (Qirim, kapkaziye qataridiki jaylarni démekchi) yerlik Türki xelqlerge yaki Musulmanlargha tapshurup bérilishi, Bérlinde öziningmu yardemde bolush xiyalida bolghan bir teshwiqat merkizi qurup chiqmaqchi boliwatqanliqi dégendek bir qatar teklip-teleplerni otturgha qoyghan iken. Woyirman yene Türkiyidiki Türkchiler Türkiye chégrasi sirtida yashaydighan Türki xelqliri üchün musteqil döletler qurup chiqilsa deydighan telepliri barliqini éytip kélip, bolupmu aghdurup tashlinidighan Sowétler ittipaqi üstige qurulidighan bu döletler Türkiye teripidin dexli-tereruzgha uchrimaydighanliqini, emma Türkiyidin siyasi yolyoruq élishni telep qilish arzulirining barliqi heqqide tehlil qilin’ghan. Bu déyilgen jaylar Ezerbeyjan, daghistan, Tataristan, Türkistan, eyni waqtida Xitay ishghaliyiti astida turup Sowétlerning tesiri astida turiwatqan sherqi Türkistan qatarliq yerlerni közde tutmaqta idi. Shuningdek yene Irandiki, musul bilen kerkük qatarliq jaylardiki Türkiler yashaydighan

Türkistan Üchün Küreshler 571

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

jaylarmu tesir da’irisi tewesige kirish éhtimalliqi tonushturulghan. AtaTürkning bir qisim chégralarni qayta retke sélinish arzusida bolghinidin tashqiri, Türkiyining bügünki chégraliri ichide qélishi kérek dep qaralghan tashqi siyasetlirige munasiwetlik mesililerde woyirman otturgha qoyghan naraziliqqa qarita, nuri pasha AtaTürkning bundaq bir siyasetni Sowét ittipaqi dewride otturgha chiqqan emeli ehwalgha qarap ensirep otturgha qoyghanliqini bayan qilghan. Sowétler ittipaqining yimirilish weziyiti shekillen’ginide bundaq bir ensireshningmu emeldin qalidighanliqi körsitilgen. Shuningdek yene Türkiye eslidinla yéngi zémin qolgha keltürüsh üchün emes, belki yéngi Türki döletlirining qurulushini arzu qilidighanliqini körsitip ötken. Woyirman tilgha alghan bu jaylar bilen rusiyining 19-esirlerde Türkistan we kapkaziye ishghaliyitini körsitidighan ikki parche xeritimu teyyarlan’ghan bolup, bu xeritiler doklatqa qoshumche qilin’ghan. Bu doklatta, muhim bolghan noqta siyasi bölüm mudirining bu mesililerge munasiwetlik yürgüzgen tehlilliri idi. Doklatta woyirman mundaq deydu:

Türkiyining hemrasi bolup qalidighan yéngi Türki irqidin teshkil

qilidighan döletlerning qurulishini bashqa türde bahAlashqimu bolidu. … Türkiyining musul rayonini qolgha keltürüsh pilanini toghra chüshensekmu, özimizning néfit menpe’etimizni közde tutqinimizda, ularning bu xiyalini hergizmu gheyretlendürüp qoymasliqimiz shert. Shuningdek, buning ornigha Batum bilen Bakuni Türklerge tutquzup qoyushni hergizmu xiyal qilishqa bolmaydu.

Qalghan noqtilargha kelsek, perez qilishimche kapkaziye tewesi we

Türki xelqliri arlash yashaydighan wolga-Ural ottursidiki yerler bilen hezer déngizining sherqide yashaydighan Türkistan tewesi ottursida éniq perqler bardek qilidu. Sowétler ittipaqi urushta yéngilghandin kéyin, kona rosiye impiriyisining bipayan zéminliri chet’el tesiri astida qalmastin Némis tesir da’irisi ichige qoshiwétilishi lazim bolidu. Kapkaziye sirtidiki hemde wolga bilen Urallar ottursidiki jaylarda Türkiye bilen siyasi ittipaq qurushqa mumkin bolsimu, buning netijiside ularning munasiwetliri shöbhisizki pütkül yerlerge ahale köchürüsh we u yerlerni öz yénigha tartishqa urunidighan Türkiye siyasitidiki özgirishlerge qarap heriket qilidighan döletlerni

Türkistan Üchün Küreshler 572

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

shekillendürüsh bizning menpe’etlirimizge zit kélidighanliqi éniq. Emma Türkistanning ehwali bulargha peqetla oxshimaydiken.

Eger Rusiye tluq aji*zlashturulghinida En’giliyilikler Hindistanda

dawamliq turiwergidek bolsa, En’giliye jahan’girliki Türkistan-sibiriye tömüryoli arqiliq sirtqa qismen bolsimu échiwétishke bolidighan, iqtisadi jehette istiqpali parlaq (kiwezchilik) bu rayonlarni choqum qolgha keltürüshke urunidighanliqi éniq. Bu rayonlar joghrapiyilik orun jehetididiki sewepler tüpeylidindimu kelgüside Gérmaniyining tesir da’irisige kirelmey qélishi mumkin. Shu seweptin, perizimche bu jaylarda Türkiye bilen ittipaq tüzishidighan étnik Türkiy döletler qurushni teshwiq qilishimizgha toghra kélidu.

Bu mulahizilerdin melum bolghinidek, Gérmaniye, ishghal

qilidighan bu jaylargha musteqilliq yaki bolmisa aptonomiye bérishni peqetla xiyaligha keltürüshmigen idi. Eslidinla Sowétler ittipaqining ishghal qilinishi axirlashqidek bolsa, ishghal qilinish nöwiti Türkiyige kéletti. Ene shu sewepler tüpeylidin papénning bu mesilige tutqan pozitsiyisi Bérlin da’iriliri arisida qattiq ekis tesir peyda qiliwitidu. Bir mezgil ötkendin kéyin, tashqi ishlar ministiri ribintrop, papén’ge mundaq bir boyruqni iwertidu:

26-we 28-awghust künliri iwertken doklatingizdin melum bolishiche,

Türkiye dölet rehberliri bilen ötküzgen eng axirqi uchrushushingizda kapkaziye bilen sabiq Sowét rosiyisi teWelikide yashaydighan Türki qewimlardin bolghan xelqler heqqidiki Türkiye menpe’etlirige munasiwetlik mesililer qayta-qayta muzakire qilin’ghaniken, Türkiye bu mesililerning hel qilinishigha qarita qandaqIraq yardemchi bolishi mesililiri tAlash-tartish qilin’ghaniken. Meyli numan ependi yaki saraj’oghli bolmisun, bu ish sewebidin bu heqte Türkiyining menpe’etlirini otturgha qoyup, meyli yushurun bolsun yaki üchünchi bir kishini waste qilish yoli bilen bolsun bizge bu jehette yardem qilalaydighanliqi heqqidiki teklipliridin bisharet bergen iken, Türkiye ashkare bitereplikini dawamlashturushqa tirishchanliq körsitishi bilen birge, özlirining teleplirinimu otturgha qoyushqan iken.

Hazirche Türkiye hökümiti bilen bu mesililer üstide sözlishishning

qilche paydisi yoq. Del eksiche, bu türdiki körüshüshler bundaq

Türkistan Üchün Küreshler 573

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mesililerning bir terep qilinishigha yaman tesir körsitip qoyishi mumkin. Shuningdek yene, Türkiyige bu heqtiki arzu we teleplirini bizge yetküzüsh pursitini yaritip bérishingizghimu éhtiyajliq emesmiz. Shunisi éniqki, bu jehettiki Türkiye menpe’etliri, Türkiyining urushqaq döletlerge munasiwetlik asasi siyasi pozitsiyilirini bizning paydimizgha özgerteligidek küchke ige emes.

Shundaq bolghachqa, bu mesililer heqqide ular bilen körüshüp yürmeslikingizni, eger Türkiyilikler özliri bu heqtiki mesililerni otturgha qoyghidek bolsa imkaniyetning bariche éhtiyatchanliq bilen jawap bérishke tirishishingizni ütünimen.

Bu boyruq, papénning Sowétlerdiki Türki rayonlirigha munasiwetlik

pa’aliyetlirini toxtitishqa sewep bolghan. Eslide, ribintrop bu mesililerning Türkiye tashqi siyasitige körsitidighan tesiri üstide qilghan tehlilliri heqiqetenmu toghra idi. Türkiye hökümiti Némislarning Türk rayonlirida yolgha qoymaqchi boliwatqan siyasetlirige qarap özining siyasi pozitsiyisini özgertipmu ketmeytti. Démisimu Türkiye hökümitining asasliq siyasiti, nimila bolsa bolsun özlirining bitereplik siyasitide ching turush hemde bu urushqa qatnashmasliq pirinsipi asasigha qurulghan idi. Türkiyide turiwatqan En’giliye bash elchixanisi teripidin teyyarlan’ghan, foréygn ofisning jenobi ishxana mes’uli g. L. Kluttun tehlil qilip chiqqan 1942-yili 22-iyun künidiki «Türkiyining zémin telepliri» mawzuluq doklatida, Türkiye hökümitining bu heqtiki siyasetlirini nahayiti ixcham xulasilap chiqqan:

Türkiyide turanchiliq bekla omumlashqan bolup, bu idiyige eng

yéqin kishiler Iran bilen Sowétler ittipaqida bu qarashni kéngeyish rohida yitishtürülmekte. Emma bu heriket asasi jehettin yer’asti pa’aliyet tüsini alghan bolup, mexsus da’irilerning yardemge érishelmigendek körünidu. Shuninggha qarimay yenila hökümet bu heriketni bésiqturush üchün toluq tirishchanliq körsetmeywatqanliqi éniq.

Türkiye hökümet da’iriliri, tashqi siyasette bolghinidek ichki

siyasetliridimu motIdil siyaset yürgizishke tirishqan bolup, chékidin ashqan siyaset qollinishqa yol qoymay kelmekte idi. Mesilen,

Türkistan Üchün Küreshler 574

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Némisperesliki bilen tonulghan Türkiyining Gérmaniyide turushluq bash elchisi xusraw gerede, 1942-yilining 23-afril künisi Türkler klobida ötküzülgen bir qétimliq yighilishta Sowétler ittipaqini közde tutqan halda Türklerning wehshi tarixi düshminining aqiwette meghlobiyetke yüz tutiwatqanliqini ipadileydighan bir nutuq sözleydu. Uning bu bahasigha hökümet terep qattiq naraziliqini ipadileydu. Yeni Türkiye-Gérmaniye munasiwetliride shunche muweppeqiyetlik déplomatiye yolgha qoyup kéliwatqan geredeni wezipisidin élip tashlap, uning ornigha saffet ériqan (ariqan) ni bash elchi qilip teyinlishidu. Eslide Türkiye da’iriliri Sowétler ittipaqining meghlobiyitidin ichidin xoshal bolup yürgen bolsimu, buningdek héssiyatlirini yoshurun tutup kelmekte idi. Yene bir tereptin Türkiyini urushqa sörep kélish jehettiki Némislarning bésimini yenggillitish, Sowétlerdin kéyin hujum qilish nöwitining Türkiyige kélishi éhtialini eng azgha chüshürüsh üchünmu Némislarni küshkürtmeydighan bir siyaset yürgüzüshke tirishchanliq körsetmekte idi. Türkiye tashqi siyasetlirIdila emes, belki ichki siyasetliridimu urushning tereqqiyatigha ching baghlinip heriket qéliwatqan idi.

Weli Qéyumxanning Türkiye ziyariti Weli Qéyumxan, 1942-yilining dékabir éyida Gérmaniyining

Türkiyide turushluq bash elchisi fon papénning teliwige bina’en Türkiyige kélidu. U yillarda Némis qoshunliri don wadisi bilen shimali kapkaziyini ishghal qilip, Groziye bilen Ezerbeyjan chégrisigha kélip taqashqan idi. Némislar nöwette, Ezerbeyjan néfit menbelirini qolgha keltürüshni meqset qilmaqta idi. Fon papén, Weli Qéyumxandin Türkiye mes’ulliri bilen körüshüp chiqishini hemde ulargha m t b k bilen léyjyonlar heqqide melumat bérishini telep qilmaqta idi. Emma Weli Qéyumxan bolsa, Türkiye yitekchiliri bilen bolghan munasiwetlerni öz meqsidi üchün paydilinish niyitide idi. U yene Türkiyidiki t m b ezaliri we bashqa tashqi Türk qewimliri bilen munasiwet tikleshnimu meqset qilmaqta idi. Weli Qéyumxan, shu waqittiki Türkiye ziyariti üstide toxtilip kélip mundaq deydu:

Türkistan Üchün Küreshler 575

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Istanbulgha kélip awal milli bixeterlik teshkilat mes’ulliri bilen körüshtüm. Némislar puxrache kéyin’gen milli léjyon eskerlirini Türkiye arqiliq kapkaziye tereplerge kirgüziwétishni niyet qilishiwatqanliqini éyttim. Emma bundaq bir ishqa Türkiye mes’ulliri bek qiziqmaydighandek qilatti. Ularning déyishiche, bu ish ashkarilinip qalsa Türkiye urushqa qatnishish xewipi tughulidighanliqidin ensireydiken. Emma men Némis qoshunlirining sherq urush sépide, bolupmu stalin’grad aldida toxtap qalghanliqigha qarap Némislar bu urushta yéngilip qalarmu qandaq dep ensireshke bashlighan idim. U waqitlarda léjyonda 100 mingdin artuq Türkistanliq esker, 70 mingdek ishchi bar idi. Men eslide, Némislar bu urushta yéngilip qalghidek bolsam bu esker we ishchilarni Türkiyige keltüriwélish imkaniyitining bar-yoqliqini bilmekchi idim. Men ular bilen körüshüsh jeryanida Türkiye da’irilirining bundaq bir ishqa qandaq qaraydighanliqini bilishke tirishtim. Bu ishqa Türkiye da’iriliri éniq bir nime dimey gep yorghilitip turiwélishti. Yene bir ishnimu ulargha uchuq éyttim: eger Némislar Türkiyige qarshi biwaste urush qilmaqchi bolidiken, Türkistanliq eskerler hergiz Gérmaniye teripide turup urush qilmaydu.

Türkiye mes’ulliri nime üchündu Ukra’ina teshkilatliri bilen

alaqilishish teliwini otturgha qoyushti. Bu telepke bina’en menmu derhal Gérmaniyige télépon qilip stéchkoni Türkiyige iwertinglar dep telep qildim. Stéchko bilen général béndéré chet’elde Ukra’ina milli hökümitini qurup chiqishqan idi. Stéchko Istanbulgha yétip kélishi bilen teng, derhal uni Enqerege élip bardim. Enqerege béripla stéchkoni milli bixeterlik teshkilatigha apirip mudir ishxanisigha kirgüzüp qoyup chiqip kettim. Ular nimiler déyishkenlikini bilmidim. Kéyin stéchkodin nime heqqide sözleshkenlikinimu sorimidim. Türkiye, birinchi dunya urushidin kéyin qurulghan Ukra’ina hökümitini birinchi bolup étrap qilghan dölet bolghachqa, ular bekla asan dostane shekilde söhbetke kiriship ketkenidi. Fon papén bizning bu türdiki munasiwetlirimiz heqqide bek zighirlap sorap yürmidi. Bizning dégenlirimizni toluq qobul qilip, bek chuqchilap yürmidi. Perizimche, papén Türkiyining urushqa qatnishishini bek xalap ketmeydighandek qilatti. …

Istanbulda Türkistanliq ziyaliylar bilenmu körüshtüm. Ular bilen nuri

pashaning öyide körüshkenidim. U yerde Zeki Welidi, Osman ghoja

Türkistan Üchün Küreshler 576

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

oghli, heyderbeg, Exmetjan okay, tahir chaghatay, abdulwahap oktay qatarliq kishiler bar idi. Ular, sabiq t m b chilar siyasi merkizi Türkiyide turiwersun, bu heriketning yadrusini biz teshkil qilayli dep telep qilishti. Men ulargha bundaq bir imkaniyetning yoqliqini éyttim. … bir-ikki kün ötkendin kéyin «Türki medeniyetler ittipaqi» dégen bir yerde yighin échilidighan bolup, yighinda mendin bir notuq sözlep bérishni telep qilishti. Nuri pashagha “men pan Türkisizm dégendek qarashlarni qollimaymen” diwidim, “undaq bolsa u yighin’gha sen qatnashmisangmu bolghidek” dédi.

Weli Qéyumxan, Türkiyidiki resmi yaki gheyri resmi körüshüshlerde

kütken meqsidige yitelmey Gérmaniyige qaytip kétidu. Qéyumxan, Türkiyidiki körüshüshlerde t m b guruppisidikiler bilen yolgha quyulidighan stiratigiyiler mesiliside bir pikirge kilelmigen bolsimu, ular bilen dawamliq munasiwet qilip turushni niyet qilghan idi. Dégendek, kéyinki waqitlarda «milli Türkistan» jornilida élan qilghan bezi maqaliliri we özining biwaste éytip bergenliridin qarighanda, kona t m b chilar bilen bolghan alaqisini ta urush tügigiche üzmigen. Uning üchün m t b k basturghan gézit-zhornallarning Türkiyidiki Türkistanliqlar ottursida tonushturulushi, tarqitilishi bek muhim ehmiyetke ige hésaplinatti. Weli Qéyumxan bu jehette t m b chilarning körsetken yardemliri bilen munasiwetlerni toxtitip qoymay dawamlashturghanliqini tonushturup kélip mundaq deydu:

M t b k teripidin neshri qilduriliwatqan «milli Türkistan» bilen

qalghan zhornallar Gérmaniye déplomatiyilik pasolkiliri bilen birge Türkiyige iwertiletti. U yerde bu zhornallarni abduwahap oktay tapshuriwélip tarqitatti.

Weli Qéyumxan, t m b ezaliridin abduwahap oktay wapat

bolghinida «milli Türkistan» jornilida élan qilghan bir maqalisida mundaq dep yazidu:

Urush mezgilliridimu munasiwetlirimiz intayin semimi idi we zich

alaqe qilip turattuq. … rehmetlik urush dewrliride Bérlin’gha kélip musteqilliq yolida birge pa’aliyet qilishni bekla arzu qilghan idi. Hetta uning bilen tahir chaghatay ikkisining resmiyetlirini ötep bu ishni

Türkistan Üchün Küreshler 577

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

emelge ashurushni pilanlashqaniduq. Nimishqidu ular Bérlin’ge kélip pa’aliyet qilishqa purset chiqiralmidi.

Sabiq t m b chilardin Ibrahim yarqin bolsa, bu ishlarni pütünley

bashqiche bir shekilde bayan qilidu. Weli Qéyumxan bilen ottursidiki kilishelmeslikler pirinsipal mesililer üstide roy bergen bolup, urush axirlashqan künlergiche bundaq kilishelmeslikler dawam qilip kelgenlikini éytidu:

Weli Qéyumxan Türkiyige kelginide biz bilen körüshüp, biznmu milli

heriketlerge qatnishishimizni telep qildi. Emma biz we tahir chaghatay qataridiki t m b ezaliri, Gérmaniyining Sowét tesir da’irisi astida turghan Türki qewimlar yashaydighan jaylar heqqidiki siyasetlirini toghra körmigen iduq. U waqitlarda Gérmaniye Qirimni tartip alghini bilen u yerdiki Türkilerge musteqilliqini bermigen idi. Ukra’inani, baltiq ellirininimu tartip élip u yerlernimu özining mustemlikisige aylanduriwélishqanidi. Tahir bularni otturgha qoyiwidi Qéyumxan Némislarning Türkistan’gha azatliq (erkinlik) béridighanliqini, buning üchün Némislar wede bérishkenlikini éytti. Démisimu uning qolida Némislar Türkistanni musteqil dölet dep tonighanliqi heqqide, bilmidim qaysi birsi teripidin imzalan’ghan bir qeghizimu bardek qilatti. Shundaqtimu biz yenila qayil bolmiduq. Qéyumxanning bu teliwini qobul qilishmiduq. Zeki Welidi bu ishlargha bekla hewes qilghan idi. Emma sewibini bilmidim, uning bu arzusi ishqa ashmidi (Ibrahim yarqin bilen ötküzülgen shexsi söhbettin. − aptorning izahati).

Weli Qéyumxanmu, Zeki Welidi Toghan bu ishqa heqiqetenmu

bekla qiziqqanliqini éytidu: Zeki Welidi m t b k bilen léjyon mesilisige bekla qiziqqanidi.

Türkistan mesiliside biz bilen birlikte pa’aliyet qilishni arzu qilatti. Men Gérmaniyige qaytqinimdin kéyin, yeni 1943-yilisi, Welidimu nuri pashaning yardimi bilen Bérlin’ge keldi. Bu arida ittipaqdash küchlirining bombardimani bashlinip ketkenidi. Weziyet bekla xeterlik idi. Shunga uzun turmayla qaytip kétishke mejbur bolidu. Urush tügigende méning bilen birge heriket qilishni teklip qilghanidi. Emma men unimidim. Méning bilen hemkarlishish ishi pütmigechke, axiri

Türkistan Üchün Küreshler 578

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bizdin ayrilip Türk éli dégen guruppidiki qanatbay bilen qayghunlarning pa’aliyetlirige yardemchi boldi.

Eslide, Zeki Welidi Toghan esirlerge yardem qilish jemiyitini qurush

ishigha ruxset qilinmighan peytlerde, yeni 1941-yilisi, Gérmaniyige bériwélish üchün tiriship körgen bolsimu munasiwetlik orunlarning maqulliqini alalmighan idi. Uningdin kéyin, yeni 1943-yilisi, Gérmaniyige bérish pursitige irishidu. Gérmaniye bash elchisi fon papén bilen nuri qillighil pasha ikkisining yardimige tayinip qolgha keltürgen ziyaret pursiti bilen sahipxanliqni tashqi ishlar ministirliki Rusiye shöbisi östige alghan idi. Méhman kütiwalghuchisi yenila shu fon xénting dégen kishi idi. Bu heqte Toghan özining eslimiliride, pütünley bashqa bir seweptin Natsitlarning méhmini bolup Bérlin’ge barghanliqini éytidu:

Urushtin kéyin, Bérlinde adlon méhmanxanisida Natsitlarning

méhmini bolup turiwatqinimda nerse-kéreklirim bilen yazghan nersilirimning yataqtin chiqip ketken waqitlirimda axturulghanliqini sezdim. Shunga barliq hüjjetlirimni shu waqitlarda Bérlinda turushluq bash elchimiz bolghan saffet ériqan ependige tapshurup, “bu nersilerni Istanbulgha özeng yolgha séliwitersen” dep tashlap ketken idim.

Welidi yene özining eslimiliride bu dölet heqqide hemde

Gérmaniyidiki uchrushushlargha munasiwetlik bashqa héchqandaq melumat bermigen. Welidi bu qétimqi ziyariti jeryanida, Weli Qéyumxan bilen qaytidin uchrashqan bolsimu, ular yenila birer pikir birlikige kilelmigechke Türkiyige qaytip kétishke mejbur bolghaniken.

Qéyumxan Türkiyige kelgen waqitlarda Türkistan milli ittipaq (t m b)

ezaliri 10-dikabir künide Istanbulda yighilip, Mustapa Choqay oghlining wapatidin kéyinki rehberlik guruppisini qaytidin teshkillep chiqishqan. Abduwahap oktay, Choqay oghlining wapati we uningdin kéyinki weziyetni Choqay oghlining repiqisige yazghan bir parche xétide tüwendikidek bayan qilidu:

Mustapa ependining wapati resmi yollardin sel kéchikip bolsimu

bizge yétip keldi. Bu shum xewerni anglighandin kéyin barliq t m b

Türkistan Üchün Küreshler 579

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ezalirini chaqirdim. Shu waqitlarning Türkiyisidiki nazuk weziyetke qarimay 3 kün ichide Istanbulgha yighilip bolduq. Hemmimizni qattiq chüchitiwetken we éghir qayghugha chömdürgen bu shum xewer, shu künlerde intayin muhim bir aparatsiye üstide yatqan mejdidin ependidinla sir tutulghanidi. Bu teziye xewiri bir mezgil bu yerdiki Türkistanliqlarghimu uxturulmighinidek, metbu’atqimu élan bérilmidi. …

1942-yilining 10-dikabir künisi échilghan omumiy yighinda Mustapa

Choqayning wapati sewibidin otturgha chiqqan boshluq muzakire qilinip, axirida merhumning ong qoli hésaplinidighan doktor tahir chaghatayning riyasetchilikide besh kishilik merkizi hey’et saylandi. Shuningdek, bundin kéyin ishlar burunqi yoli boyiche dawamlashturulidighanliqi qarar qilindi.

1943-yilining yaniwar éyida, uzun yil t m b bash sékirtarliq

wezipisini ötep kéliwatqan mejdidin delil, dawaliniwatqan heybeli arili sanatoriyiside wapat bolidu. Mustapa Choqay oghlining wapatidin kéyin iradilik, küresh shija’iti urghup turghan bu kishidinmu ayrilip qélish netijiside, t m b pa’aliyetliri zor derijide aqsashqa bashlap, teshkilatmu jim-jitliq ichige chöküp qalidu.

Türk medeniyetler ittipaqidin émin’önü xelq hujrisighiche Türkistan Türk yashlar ittipaqining Türk medeniyet jemiyitige

özgertilish ishliri, hökümetning yéngi chiqarghan jemiyet qurush qanunigha muwapiqlashturulup 1940-yilining yaz aylirida püttürilidu. 7-iyolda chaqirilghan qurultayda t t y i ning eng axirqi bashliqi Exmetjan oqay, Gérmaniyidin Türkiyige qaytip kelgen t m b guruppisidikiler bilen qattiq zitliship qalidu. Bu yerde, AtaTürkning wapatidin kéyin Türkiyige qaytip kelgen Zeki Welidi Toghan bu qurultay esnasida uzundin buyan özi qarshi turup kéliwatqan t m b guruppisidikiler bilen birlikte heriket qilghini qiziq ish idi. Ikki terep ottursida yüz bergen qattiq tAlash-tartishlar netijiside, saylam élip bérish toxtutulup, qurultaymu kéyin’ge qaldurulidu.

Türkistan Üchün Küreshler 580

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

21-iyul künisi ötküzülgen ikkinchi qétimliq yighinda, tahir chaghatay bilen Zeki Welidi Toghan ikkisi himaye qilghan gurup yéngilip, t t y i ning sabiq bashliqi Exmetjan oqay Türk medeniyet jemiyitige bashliq bolup saylinidu. Ijra’iye komititi ilham alghu, muhiddin sart, Exmet paxta we Exmet ichmekli qataridiki kishilerdin teshkil tapidu. Qurultaydin 5 ay waqit ötkendin kéyin Exmet ichmeklining istipa bérishi sewebidin boshighan orun’gha toluqlap saylindighan namzatlardin mejdidin delil bilen yaqup elbék ikkisi bu wezipini qobul qilishtin bash tartidu. Bu ehwal, t b m chilar bilen Türkistan Türk yashlar ittipaqi ichidiki munasiwetlerning kéyinki waqitlarda éghir derijide buzulghanliqini körsetmekte idi. Bu qurultay bilen bir qatarda 1927-yilidin buyan mewjutluqini saqlap kéliwatqan t t y i ning qanuni mewjutluqighimu xatime bérilgen hésaplandi.

Yéngidin qurulghan Türk medeniyet ittipaqining 43 maddiliq

nizamnamisida jemiyetning meqsetliri töwendikiche belgilen’gen idi: (resim orni) Türk medeniyet ittipaqining 1940-yilqi qurultiyidin kéyin tartilghan

resim. Soldin birinchi kishi mejdidin delil, tötinchi kishi Zeki Welidi Toghan we uning yénidikisi Exmetjan oqay.

Istanbul 1940. 07. 07 Türki irqidin bolghan, yIraq wilayetliridin kelgen, yardemge muhtaj

bolghan bekla namrat, yétim we késelchan kishilerge, oqughuchi we shuninggha oxshighanlargha maddi we meniwi yardem qilishni kapaletke ige qilish bilen birge, büyük Türk medeniyitining kéngeytilishi we tereqqiyati üchün pa’aliyet körsitidu. (2-madda) … ittipaq ichide milli hemkarliq we xeyrxahliq asas qilinidu. (3-madda) … ittipaq qet’i türde siyasi ishlargha arilashmaydu we siyasetke waste bolmaydu. (4-madda) 5-maddida, Türk irqidin bolghan, a’ile ezalirining birersi héchqandaq bir rewishte yat irqtikiler bilen baghlanmighan 18 yéshini toldurghan herqaysi Türk qewimidin bolghan kishi bu ittipaqqa eza bolalaydu dep körsitip ötken. Döletning qattiq tekshürüshidin ötken nizamnamining bu maddisi shu künlerdiki dölet hakimiyitining irqlar mesilisidiki inchikilikini eks ettürgen déyishkimu bolatti. U waqitlarda, ittipaq xuddi burunqidek medeni xaraktérdiki pa’aliyetlirini qanat yaydurup kélidu. Bu türdiki ishlen’gen

Türkistan Üchün Küreshler 581

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pa’aliyetlerdin peqet birla hüjjet bar bolup, doktor abdulla zihni soysal teripidin «xanliq dewride Qirim Türk medeniyiti» dégen témidiki ilmiy doklat yighinida tarqitilghan broshordin ibaret idi. Burun, t t y i merkizi bolghan Sultan Exmet Buxara tekke binasida pa’aliyet qilip kelgen ittipaq, 1941-yili 30-noyabir künisi ikkinchi nöwetlik qurultiyini chaqirghan bolup, Exmetjan oqay qaytidin re’islikke saylinidu.

1942-yilisi Türk medeniyetler ittipaqi teshkilide yéngidin özgirishler

bolidu. Türk dunyasigha munasiwetlik barliq kishiler bilen organlar Türk medeniyetler ittipaqi etirapigha toplinishi netijiside, bu ittipaq bir menide bir pütün merkezi organ haligha özgertilgen idi. Shundaqtimu bundaq birlishish rastinla chin yürektin teshkil qilin’ghan bir birlishish ikenlikige bir nime démek qiyin. Idil-Ural herikiti yitekchiliridin bolghan eli éqish, Türk medeniyetler ittipaqi heqqide tüwendikidek melumatlarni bermekte:

1927-yilisi Istanbulda qurulghan Türkistan Türk yashlar ittipaqi

teshkilati, hökümetning agahlandurushigha asasen 1940-yili chaqirghan qurultiyining namini «Türk medeniyetler ittipaqi» dégen’ge özgertidu. Jemiyetning tüzülmisi ittipaqdash teshkilat sheklide bolup, Idil Ural, Türkistan, kapkaziye ittipaqi, Ezerbeyjan we Qirim jemiyetlirining birleshtürülishidin shekillen’gen bu merkez, biz yashlarning milli roh bilen ytishtürülüshimizge alahide zor tohpisi bolghanidi. Bu merkezde her yili 3 qétim chong kechlik pa’aliyiti uyushturulup, her türlük ilmi doklat we yighinlar ötküzülüp turatti. Ayaz isaqi bu merkez qurulmisi astida üch ay muddet ichide her qétim 75 minottin 9 qétim ilmi doklat bergen idi.

Türk dunyasidin kelgen kishiler bilen ulardin teshkillen’gen

organlarning birla merkezge qaraydighan halda bashqurulushi, hökümet terepning herqaysi guruppidiki kishilerni tézginlishini bekla asanlashturup bermekte idi. Enwer pashaning inisi nuri pasha (qillighil) ning tirishchanliq körsitishi netijiside, chaghal’oghli dégen yerdiki kona bir méhmansaray Türk medeniyetler ittipaqigha bérilgen bolup, uning her bir hujrisigha birdin jemiyetni orunlashturush sheklide jaylashturulghan idi. Uningdin kéyinki yili, ittipaq merkizi t t y i ning burunqi binasigha, yeni Sultan Exmet jamisi yénidiki Buxara tekkesige köchürülidu.

Türkistan Üchün Küreshler 582

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türk medeniyetler ittipaqi, 1942-yilining iyul éyidin bashlap «Türk ghayisi» namida bir ayliq zhornal chiqirishqa bashlaydu. Mes’ul muherrirlikige dangliq alim Exmet jappar oghli teyinlen’gen bu zhornalning kirish sözide «Türk ghayisi» ning eng chong wezipiliridin birsi, her türlük rayonlargha bölün’gen barliq irqdashlarni öz’ara tonushturush we öz ara tonushushtin ibaret bolishi kérek dep yézilghan idi. Profissor fu’at köprülü (köwrüklük −t), Exmet jafer oghli (jappar oghli), muherrem feyzi toghay, qadirjan qafli qataridiki Türk dunyasining dangliq kishiliri bu zhornalda maqalilar élan qilmaqta idi. Kündilik siyasi weziyetke qilche yéqin yolimay, pütünley ilmi xaraktéridiki maqalilar bésilip turatti. Her sanigha Türk dunyasining herqaysi rayonlirigha munasiwetlik bir parche maqale bésilidighan shekilde retke sélin’ghan idi. Shundaq qilip Türk dunyasining medeniyetler ittipaqi közqarishigha tayan’ghan neshriyatchiliq qa’idisi otturgha quyulghanidi. Yeni bir menide isma’il gaspirallining “tilda, pikirde, ishta birlik” dégen dangliq shu’arining pikir birliki sahesi emelge ashurulghan hésaplinatti.

Epsuski, Türk medeniyetler ittipaqining bu tür pa’aliyetlirining ümri

uzun’gha baralmaydu. Urushta Sowétler ittipaqining kücheygenliki sewebidin, Türkiye hökümitining Türkchilik gézit-zhornallirigha, Türkchilik teshkilatlirigha we bu türdiki éqimlargha bolghan közqarishimu özgirishke, bu türdiki pa’aliyetlerge bolghan qizghinliqimu aziiyishqa bashlaydu. Bir mezgil waqit ötkendin kéyin, hökümet tereptin biwaste shekillen’gen Türkchilik-turanchiliq heriketliri bilen bir qatarda Türk medeniyetliri ittipaqimu tarqitiwétilidu. Ittipaqning tarqitiwétilishi heqqide eli aqish eslimiliride mundaq dep yazidu:

U waqitlarda, bizning Türk medeniyetler ittipaqi merkizimizde

Türkistan we Idil-Ural shöbilirining bekla aktip pa’aliyet qilip ketkenliki seweblik, Enqerediki Sowét bash elchixanisidikilerning diqqitini özige jelip qiliwalidu. Netijide may éyida dewrning jumhur re’isi Ismet Inönüge qaritilghan bésimlarning küchiyishi netijiside pichetliwétildi. Shundaq qilip, 3 yil jeryanida aktip pa’aliyet körsitip kéliwatqan ittipaqdashliq tüsini alghan merkizimizdin mehrum bolup qalduq. U dewrlerde Zeki Welidinimu öz ichige alghan türanchilar qolgha élindi.

Türkistan Üchün Küreshler 583

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Tarqitiwétilgen Türk medeniyetler ittipaqining barliq mal-mülki émInönü xelq hujrisigha ötküzüp bérilidu. Shundaq qilip, Türk medeniyetler ittipaqi gewdisini teshkil qilghan Türkiyidiki Türkistanliqlarning milli pa’aliyetliride intayin muhim rol oynap kéliwatqan Türkistan Türk yashlar ittipaqimu mewjutluqigha resmi xatime béridu.

Türkiye ichki siyasitidiki özgirishler we Türkchilik zhornallirining pichetlinishi

1942-yilining axirliridin itibaren Gérmaniye qoshunlirining Sowét

ittipaqi tewesidiki heriketliri asasen bir izda toxtap qalghan weziyet shekillinip, Némis qoshunliri stalin’grad aldida intayin éghir meghlobiyetke uchraydu. Urushning Sowétler ittipaqigha paydiliq bolup özgirish isharetliri körülüshke bashlishi bilen teng, shu künlergiche milletchi éqimdikilerge qarita nisbeten yol qoyush pozitsiyiside bolup kéliwatqan Türkiye hökümiti bu pozitsiyisini asta-asta özgertishke bashlaydu. 1943-yilining yaniwar éyida, sel awal hasan ferit jansüyer mes’olliqida qaytidin bésilishqa bashlan’ghan «Türk yurti» dégen zhornal pichetlinidu. Uning keynidinla pichetlinish nöwiti Türk medeniyetler ittipaqining organ jornili bolghan «Türk ghayisi» jorniligha kélidu. Türkchilik éqimining dangliq yitekchiliridin biri bolghan nihal atsizning «Türk sazliri» dégen sinaq jornili téxi endila ikki san chiqirilishi bilen pichetlinishke düch kélidu. Yene bir Türkchi zhornal «kök böri» mu pichetlinish aqiwitige muptala bolidu. Riza nur teripidin 1942-yilining may éyida neshri qilinishqa bashlan’ghan «tengri tagh» jornili bolsa, nurning sintebir éyida wapat bolishi bilen teng özlikidin metbu’at sahesidin chékin’gen hésaplandi. Shundaq qilip, 1941-yilining awghust éyidin béri Orxan Seyfi Orxun teripidin heptilik neshri qiliniwatqan «chinar tüwide» dégen jornilidin bashqa barliq Türkchilik zhornalliri pichetlen’gen hésaplandi.

Yüz bergen bu weqelerge qarimay, Sowétler ittipaqi Türkiye

hökümitining Türkchilik metbu’atliri bilen Türkchilik éqimlirigha qarshi bu türdiki pozitsiyisini intayin xoshalliq bilen qarshi élip kelgen bolsimu, bu jehettiki her bir weqeni resmi we gheyri resmi yollardin

Türkistan Üchün Küreshler 584

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

paydilinip naraziliq bildürüshnimu hergiz toxtatmaydu. Sowétler ittipaqining qarishiche, pan turanchiliq xaraktirini alghan bu türdiki barliq pa’aliyetler ulargha qarshi pa’aliyet hésaplinidiken, bu türdiki heriketlerge Némis hökümiti biwaste yaki wastiliq shekilde yardem qilip kelmektimishken. Sowétler ittipaqi qiyin ehwalgha chüshüp qélishi bilen bu türdiki agahlandurushlar Türkiye da’irilirighimu tesir qilishqa bashlighan idi. Idil-Ural milli merkizining yitekchiliridin eli éqishning eslimiliride xatirlen’gen tüwendiki sözler Sowétler ittipaqidin kéliwatqan naraziliq we bu naraziliqlargha munasiwetlik Türkiye da’irilirining ipadiliri heqqide körsitishke bolidighan tipik misal bolup hésaplinidu:

Türk medeniyetler ittipaqi pichetlinishtin bir qanche ay awal, bir

qétimliq tansa kéchiliki orunlashturmaqchi bolghan iduq. Bir partiye hakimiyet üstide bolup turghanliqi üchün, saqchi idarisidin ruxset élish ornigha partiye mupettishliridin ruxset élishqa mejbur iduq. Bir Dostum bilen birge xelq partiyisi mupettishi su’at xeyri ügüpluning yénigha kirduq. Umu bu tansa kéchilikige ruxset qilmidi. Buninggha “Rusiye bash elchisi bizni chaqirip azarlaydiken, bundaq bir xewipke köz yumalmaymen, biz ulardin éhtiyat qilishimiz kérek” dep bahane körsetti.

Urushning aqiwiti Sowétlerning paydisigha bolup netijilinidighanliqi

körülüshke bashlishi bilen, Türkiyidiki solchilar janlinishqa bashlaydu. Iyul aylirida Istanbul uniwérsitétining oqughuchiliri ottursida «eng chong xeter» mawzuluq bir biroshur tarqilidu. Bu broshurda pan Türkchilik éqimliri tenqit qilin’ghan bolup, bu éqimdikilerning keynide chet’el küchliri barliqi yézilghan idi. Bu broshurda yézilishiche, pan Türkchilik éqimining wekilliri Türkiyini ishghal qilishqa teyyarlan’ghan Némis fashistliri bilen hemkarliq ornatqanmish; En’giliye-Sowét rusiyisige qarshi siyaset yürgüzmektimish; Ularning gherizi Türkiyining bitereplikige buzghunchiliq qilish, Türkiyini Gérmaniye teripide turup urushqa sörep kirish ikenmish. Broshurda yene, bu tür heriketlerning bashlamchiliri dep qaralghan Zeki Welidi Toghan, ayaz isaqi, memtimin résulzade, muherrem feyzi toghay we Exmet jappar oghli qartarliq tashqi Türk lidérliri bashlighan pa’aliyetler netijiside Türkiye tashqi siyasiti ziyan’gha uchrap kéliwatqanmish. Broshurda, bu tür heriketlerni qollap quwetlep kelgen eli ihsan sabis bilen hüseyin

Türkistan Üchün Küreshler 585

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hüsnü erkilet qataridiki yashlar, méyami safa, nihal atsiz, yüsüf ziya Ortach we Orxan Seyfi Orxun qataridiki Türkchilik yazghuchilirimu tenqitlen’gen. Bu yazghuchilar teripidin chiqiriliwatqan «Bozqurt», «Kök Böri», «Chinar Tüwide» qataridiki zhornallar ziyanliq metbu’atlar dep tonushturulghan.

Siyasi saqchilar, uzun’gha qalmay «eng chong xeter» mawzuluq bu

broshurning aptorini tépip chiqqan. Bu broshurni Istanbul sheherlik hökümitining kadirliridin faris erkmen yézip tarqatqanliqi heqqide gepler tarqilidu. Bu weqe xélila küchlük dawrang peyda qiliwétidu. Bolupmu bu broshurning uruschigha terjime qilinip Sowétler ittipaqining resmi organ géziti «prawda» gézitida bésilishi, bu weqening xaraktirini xéli zor derijide özgertiwétidu. Netijide bir qeder shiddetlik munazirilerning qozghulishigha sewepchi bolidu. Bu broshur bilen, uningda yézilghan mezmunlar t b m m (Türkiye büyük millet mejlisi, yeni Türkiye ali xelq qurultiyi − t) diki muzakirilerdimu otturgha chüshidu. J x p (jumhuriyet xelq partiyisi − t) bash sékritari jewat kérim injedayi, qurultay sehniside bu broshurda tilgha élin’ghan qarashlarni qattiq tenqitlep kélip, hökümet azaliridin bu déyilgen xeter emeliyette barmu-yoq dep soraydu.

Hökümetke wakaleten bu su’algha jawap bérish üchün sehnige

chiqqan tashqi ishlar ministiri numan menemenchi oghli, Türkchilikning Türkiye jumhuriyitining hazirqi chégraliri sirtida yashaydighan Türklerge peqet bexit we parawanliq tilesh bilenla cheklinidighanliqini tekitlep körsitidu. Türkiyede pan Türkist deydighan bir éqim mewjut emeslikinimu tilgha alghan menemenchi oghli, bash ministir saraj oghlining éytqinidek, biz Türklerdinmiz, Türkchilerdinmiz dégen sözler bilen nutqini tamamlaydu.

Shöbihsizki, bu tür hadisiler Türkiyidiki chet’ellik déplomatlarningmu

alahide diqqitini jelip qilghan idi. Türkchilik éqimlar we faris erkmen teripidin bésip tarqitilghan broshurgha qarita eyni waqtidiki a q sh ning Türkiyide turushluq bash elchisi lawérins stéynxard weziyetni xéli éniq ekis ettürgen bahada bolidu:

Pan Türkisizm bilen chékidin ashqan Natsitizm heriketlirining

yitekchiliri zorawanchiliq közqarashlirigha jahilliq bilen ching turup

Türkistan Üchün Küreshler 586

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ishinidighan oq merkizi küchlirining himayichiliri hésaplinidu. Emma ularning tesirinimu unchiwala bek mubalighe qiliwétishningmu hajiti yoq. Chunki Türkiye jama’etchiliki arisida bashqa ellerde yashawatqan Türkiy irqidin bolghanlargha qarita norimal bir hewes bardek qilghini bilen, meyli hökümet teweside bolsun yaki jama’etchilik arisida bolsun, kingeymichilik qarashlirini himaye qilidighan ehwallarni uchratqili bolmaydu. Sirtta yashaydighan Türkilerning xalisa Türkiyige kéliwélip Türkiye wetendashliqigha ötiwélishini qollap kelgen bolsimu, bular chégralirini kingeytish türidiki bir istekning ipadisi hésaplanmaydu.

Enqerede hökümet bilen teshwiqat saheliride shunchiwala küchlük

naraziliq qozghighan, hetta tashqi ishlar ministirining qurultay sehnisige chiqip sözlishige seweb bolghan bu broshur, solchi tereplerdin, bolupmu ular teripidin iqtisadi yardem qilinmighan dep qaralghandimu, bu tür bir broshurni Sowét da’iriliri teripidin yazghuzghanliqi heqqidiki gepler otturluqta tarqilip yürmekte. Buning ispati qilip bu kitapchining rawan bir tilda uruschigha terjime qilinip prawda gézitige köchürüp bésilghanliqini delil qilip körsitishmekte. Metbu’at tehriratidiki bir mes’ul kishining pikirige asaslan’ghinimizda, bu broshurning aptori bahAlashlarda körsitilginidek zekériya sert’el bolmastin, belki, yene shu kishining qabiliyetlik we solchilargha téximu yéqin bolghan xanimi sebixe sert’el (qattiqqol − t) ikenliki melum. Shuni eslitip ötüsh zörürki, bu broshurni keng da’iride tarqitip jama’etchilikning diqqitini qozghighan orun, eslide sert’el xanim neshri qilip kéliwatqan «tang» gézitidur.

Bu weqelerning aqiwitide faris erkmen qolgha élinidu, Türkchiler

bilen komunizm tereptarliri ottursida kelgüside bashlinidighan keng kölemlik küreshning deslepki isharetliridin biri bolup qalidighan bu hadise, shuningdin kéyin bir bulunggha tashlap qoyulidu (faris erkmen, 1946-yiliy t k p bash sékritari doktor shefiq hüsnü deghmer bilen birge qaytidin qolgha élinip 3 yilliq qamaq jazasigha hküm qilinidu. − aptorning izahati).

1944-yiligha kelginide, Némislarning urushta meghlop bolidighanliqi

éniqliship qalghan, téximu muhimi urushtin kéyinki küch sélishturmisida Sowétlerning eng muhim hel qilghuch küch bolup

Türkistan Üchün Küreshler 587

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qalidighanliqi körülüshke bashlighan idi. Shundaq bolghachqa, urush jeryanida tashqi küch tengpongluq weziyitige muwapiq yol tallap kelgen, shuninggha mas ichki siyaset belgeilep kéliwatqan Türkiye hökümiti üchün, munasiwet jehette yéngi mesililerning otturgha chiqishidin saqlinalishi mumkin emes idi. Shunga, hökümet, urush qaysi yüzlinishke qarap kétiwatqanliqi belgilinip bolghan 1943-yilining axirliridin bashlap tashqi Türklerge munasiwetlik teshkilatlar pa’aliyetlirini cheklesh we Türkchilik zhornallirini piychetleshke tutush qilidu. Shundaqtimu, urush yéngi bashlan’ghan waqitlardiki Gérmaniyige yéqinchiliq qilghanliq siyasetlirining izlirini toluq süpürüp tashliyalishi üchün keskin burulush yasap, nurghun xizmet ishlishige toghra kiletti.

3-may weqesi, Zeki Welidi Toghanning qolgha élinishi 1944-yilining mart éyida, nihal atsizning «Orxun» jornilida bash

ministir saraj oghligha qaritip yézilghan bir parche xéti wastisida bashlighan bir qatar hadisiler, atsiz we sabahidin elining shexsiyitige munasiwetlik milletchiler-komunistlar zidiyiti haligha özgirip kétidu. Sabahidin eli, atsizni sotqa erz qilidu, 3-may küni sot küni qilip békitilgen bolsimu, sottin burun komunizmgha qarshi namayishlar bolup ötidu. Buning keynidinla qolgha élinish bashlinidu. Qolgha élin’ghanlar ichide Zeki Welidi Toghanmu bar idi. 14-may künisi Zeki Welidining öyige kelgen 1-shöbe mudiri Zeki ependi bilen amanliq ishlar mes’uli xemit ozan, Zeki Welididin bir kilishimnamining orginalini tapshurushni telep qilip turiwalidu. Bundaq bir kilishimnamidin xewiri yoqliqini bildürgen Zeki Welidining öyi axturulidu. Saqchilar uning öyidin héchnerse tapalmighanliqigha qarimay, Welidini yenila qolgha élishidu. Ularning diyishiche, Türkchilerning dangliq kishiliri öz ichide bir kilishim tüzüshkenmish.

Bu qétimqi qolgha élinishning da’irisi bilen bu qolgha élinishning xaraktirini, hasan eli yüjel re’islikidiki bir komissiye qarar qilishqan idi. 3-may hadisiliridin kéyin teshkil qilin’ghan bu komissiye, jama’et tertiwige buzghunchiliq qilish meqset qilin’ghan bu weqeler pan Türkchi idiyisini himaye qilidighan bezi kishiler teripidin küshkürtilgenliki mölcherlen’gen idi. Bu komisiye teripidin

Türkistan Üchün Küreshler 588

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teyyarlarn’ghan mexsus doklatlarda, bu kishiler teripidin chiqirilghan her türlük gézit-zhornallarni pichetlesh, chiqarghuchilarni qolgha élish tekliwi bérilgen idi. Shuningdek yene, qolgha élinishi lazim dep qaralghan 47 kishilik bir tizimlik tüzüp chiqirilghanidi. Bu tizimlikte Zeki Welidi Toghan, jappar siyit Exmet Qirim’er, abduqadir inan, Exmet jappar oghli qataridiki tashqi Türk irqidin bolghan alimlar, nihal atsiz, peyami safa, qadirjan kapliq, Orxan shayiq kökyay, remzi oghuz erq, rexa oghuz Türkqan, hüseyin namiq orqun, hasan ferit jansewer, nurulla barimen, muzapper erish, seyit bilgich qataridiki dangliq Türkchiler, hüsnü erkilet, alparslan Türkesh, fethi tewet oghli qataridiki pinsiyige chiqqan yaki wezipe üstidiki eskerlermu bar idi. Bu doklat ichki ishlar ministirliki teripidin Istanbul herbi halet qumandanliqigha iwertilgen bolup, bu tizimlikte ismi yézilghanlardin 23 nepiri qolgha élinidu. Uningdin kéyinki yillarda hasan eli yüjel re’islikide Enqere walisi newzat tangdoghan, fatix rifqi atay we we yene bezi dölet kadirliri teripidin teyyarlan’ghan tizimliktiki 47 neper kishining hemmisiningla qolgha élinmasliqida, jumhuriyet xelq partiyisining bash sékritari Mexmut shewket esendalning körsetken tirishchanliqliri rol oynighanliqi melum bolidu. Bu mesilide semet agha oghli munularni yazidu:

Nihal atsizning maqaliliri bilen bashlan’ghan 19-may tinitishliri

heqiqetenmu térrorluq tüsini yaratqan idi. Shu dewrning sodiyiliri “bu kishilerning esli ghayisi bizni aghdurup tashlash” dep qariship, az-tula milletchi dep tonulghan hemme ademni türmige qamash niyitige kelgen küni, esendal buninggha qarshi sekrep otturgha chiqidu. “menmu bir milletchimen, qolgha élishni qarar qilishqan bolsanglar awal méni qolgha élinglar” deydu. Uning derwishlerche mijezidin, rohani mingisidin, tejribilik bolup piship ketken temtirimeslikidin bundaq sekrep chiqidighanliqini perez qilishmighanlar desliwide heyran qélishqan, andin aqiwiti weten menpe’eti üchünla emes belki özliri üchünmu ziyanliq bolidighan bu türdiki qararliridin yéniwélishqan.

Shundaq qilip, birdin bir ortaq alahIdiliki, Türkchi zhornallargha

maqale yazghanliq, Türk tarixi bilen Türk medeniyiti saheside ilmi doklatlar bergenlik we bu heqte kitaplar yazghanliqi üchünla qolgha élinmaqchi bolghan abduqadir inan, peymi safa, semet agha oghli,

Türkistan Üchün Küreshler 589

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Exmet jappar oghli, muherrem feyzi toghay, nighmet aqdes qur’at, ziyayidin fexri findik oghli, nihat semi banarli, Osman turan, mukrimin xélil yinanch qatarliq alim we edebiyatchilar esendalning qarshiliq körsitishi netijiside qolgha élinishtin qutulup qalidu. Tizimlikte ismi yoqliqigha qarimay qolgha élin’ghanlarmu bar idi. Mesilen, pinsiyige chiqqan général eli ihsan sabisni hökümetning tashqi siyasitini tenqit qilish xaraktirdiki imzasiz xetlerni iwertken bir gurup ofitsérlarning wakaletchisi dep körsitiship, hökümetni tenqitligichiler qatarida qolgha élishqan idi.

(resim orni) Irqchiliq we turanchiliq qildi dégen jinayetler bilen qolgha

élin’ghanliq xewiri bésilghan 1944-yili 19-may künki «jumhuriyet» gézitidin bir bet

(«hüriyet» 1944-yili 19-may bash bet padwal üsti serlewhe: «shehirimizde otturgha chiqirilghan mexpi jemiyet» «irqchiliq we turanchiliq ghayisi üchün tüzümge xilap heriketler

bilen shoghullan’ghanlar: nihal atsiz, Zeki Welidi, doktor hasan ferid jansewerler bilen rexa oghuzning Istanbuldiki öyliride tépilghan hüjjetler, bu wetende ziyanliq pa’aliyetlerning esli mahiyitini otturgha chiqardi»

(bu bette Zeki Welidi, nihal atsiz we doktor ferid jansewerning ayrim-ayrim resimliriimu bésilghan −t)

18-may küni neshri qilin’ghan hökümet uqturushida, hökümetning

hasan eli yüjel re’islikide teyyarlan’ghan doklatqa pütünley qoshulidighanliqini, 3-may weqelirini adettiki bir namayish dep hésaplimaydighanliqini, buning del eksiche bu namayishlarning döletni aghdurup tashlashni meqset qilghan bir buzghunchiliq xaraktiridiki heriket dep bahAlashni telep qilidighanliqini otturgha qoyghan:

Nihal atsizni himaye qilip otturgha chiqqan qalaymaqanchiliqlar

sewebidin nazaret astigha élinishi zörür bezi kishiler üstide chiqirilghan matériyallar peyda qilghan gumanlar sewebidin, nihal atsiz, rexa oghuz Türkqan we Zeki Welidi bilen doktor hasan ferit jansöyerning Istanbuldiki öyi, hemde bir qisim yéqin dostliriningmu

Türkistan Üchün Küreshler 590

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

öyliri Istanbul örfi idare qumandanliqi teripidin axturlghan bolup, qolgha chüshken hüjjetler tekshürüshtin ötküzüldi.

Bu hüjjetlerning tekshürülishi netijisi we pakitlardin qarighanda

teshkilati asasiye qanunimizda belgilen’gen asaslargha xilap halda, irqchiliq we turanchiliq ghayilirini ümid qilishqanliqi; Kéyinki waqitlarda bu jehettiki pa’aliyetlirini jiddileshtürgenliki, bu yolda teshkilatlan’ghanliqi, shertnamilar imzAlashqanliqi ispatlan’ghan bu kishilerning teshkilati asasiye qanuni bilen mu’esses bügünki tüzümimizge we yurtdashlirimizning heqiqi milletchilik tuyghulirigha xilap umdeleri we bu umdelerge érishish üchün mexpi jemiyetler, pa’aliyet programmiliri, teshkilat we teshwiqat organliri, hetta heriketlirini mexpi tutushqa mexsus shifir we parollirimu chiqqan.

Emma heqiqi zerbe, etisi küni ijra qilinidu. Milli ghojayin (Türkiye

millitining mustebiti, birdin-bir ghojayini dégen’ge yéqin menilerde − t) Inönü bu mesilini özi biwaste qolgha élip xulase chiqarmaqchi bolidu. Inönü, 19-may bayrimi munasiwiti bilen sözligen nutqini asasen dégidek turanchiliq mesilisi üstige merkezleshtürgenidi. U nutqini “biz bir Türk milletchisi bolsaqmu, wetenimiz teweside irqchiliq pirinsiplirigha düshmen hésaplinimiz” dégen sözler bilen bashlaydu. Andin, burun ziyan keltürgen bir qanche weqelerni misal qilip kélip, jumhuriyetke wetenperwer grajdan yétishtürüp chiqish pirinsipliri üstide toxtilidu. Nutqining otturlirida yene turanchiliq mesilisige qaytip, uni Sowétler ittipaqi bilen bolghan munasiwetlerge baghlap bekla qiziq bir munasiwet qurup chiqidu:

Turanchiliq qarashlarmu kéyinki waqitlarda otturgha chiqqan

ziyanliq we késellik alametlirining bir ipadisi hésaplinidu. Bu jehettin jumhuriyitimizni yaxshi chüshinishimizge toghra kelmekte. Milli azatliq herikitimiz axirlashqan künlerde, biz peqet Sowétler ittipaqi bilenla dost iduq. U künlerde barliq qoshnilirimiz burunqi düshmenlik xatirlirining héchqaysini peqetla ésidin chiqirishmighan idi. Qoshnilirimizning hemmisi dégidek, eger Türkiye azIraqla küchliniwalghidek bolsa jahankezdi, urush-majirachi siyaset ichige pétip qalidu dégen qarashni eqlidin zadila chiqarmighan idi. … impiriyidin axirqi dewrlerde bölünüp chiqqan qoshnilirimiz bilen

Türkistan Üchün Küreshler 591

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

dostane we semimi qoshnidarchiliq shertlirige kapaletlik qilishimiz, xelqimizning bexit-sa’aditining zörüri sherti déyishke bolidu.

Shunisi éniqki, milli siyasitimiz weten sirtida tewekkülchilik sayahet

yollirini axturush xiyalidin pütünley yIraqta. Esli muhim bolghinimu bundaq bir siyaset mejburiyet asasida barliqqa kelgen bir siyaset bolmastin, belki bu bir chüshenche, bir itiqat dep tonulishi lazim. …

Turanchilar, Türkiye xelqini barliq qoshniliri bilen qutulghusiz

düshmenleshtürüshning bir tilsimi haligha kélishti. Shunga, bunche eqilsiz, bunche wijdansiz pitnichilarning tezwirlirige Türkiye xelqining muqeddiratini tartquzup qoymasliq üchün eliwettiki jumhuriyetning barliq tedbirlirini ishqa sélishimizqa mejburmiz.

Shundaq qilip, Ismet Inönü Türkiye chégraliri sirtidiki Türkilerning

mewjutluqigha qiziqmaydighanliqini, bu jaylargha munasiwetlik izdinishlerning turanchilar peyda qiliwatqan ishlar ikenlikini körsitip ötüsh bilen birge, Türkiye-Sowét ittipaqi munasiwitige buzghunchiliq qilishni meqset qilishqan Türkchi-turanchililarni qet’i tazilash iradisigha kelgenlikini tekitlimekte idi. Nutqining kéyinki qisimliri bolsa, Türkiye jama’etchilikige qaritilghanidi. Turanchilar, Türkiye jumhuriyitini aghdurup tashlash üchün teshkillen’genliki we buning üchün süyiqest pilanlighanliqliri heqqidiki perezlerni otturgha qoyup ötidu:

Endi men wetendashlirimdin mundaq ikki mesile üstide eqilliride

jawap teyyarlishini telep qilimen: irqchilar bilen turanchilar mexpi pilan we mexpi teshkilatlirigha tayinip heriket qilmaqchi bolghan. Nime üchün? Qan qérindashliri ottursida hilimikir pilanlash xiyalliri wetinimiz teweside ishqa asharmu? Yene kélip sherq we gherptiki döletlerni yushurun turan jemiyetlirining küchige tayinip tarmar keltürelishi mumkinmu? Bundaq ishlar peqet döletning qanunliri, asasi organliri depsende qilin’ghandin kéyinla andin bashlinidighan ishlardur. Mana hazir, biz shirin sözler bilen niqaplan’ghan qarashlar astida biwaste jumhuriyitimiz, ali xelq qurultiyimizning mewjudluqigha qarshi teshebbuslar otturgha chiqiriliwatqanliqini körmektimiz.

Türkistan Üchün Küreshler 592

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Wetendashlardin sorighan ikkinchi su’aligha bérilgen jawabta, turanchilar bilen tashqi gheyri küchler arisida munasiwet barliqini körsitip ötken bolup, turanchilar bilen bir qatarda pütün sepler boyiche yimiriliwatqan Gérmaniyini wastiliq bir shekilde bu ishning jawapkari dep körsetmekte:

Wetendashlirimdin ikkinchi su’alimni soraymen: dunyadiki

hadisilerning bügünki ehwalidin qarighinimizda, Türkiyining irqchi we turanchi bolishi kérek dep dawa qilidighanlar qaysi milletke payda keltürmekchi, kimlerning meqsidige paydiliq? Türkiye xelqige bala-qaza we apet tériydighan bu türdiki qarashlarning emelge ashurulishini ümid qilghanlar Türkiye xelqige qilche payda keltürmeydighanliqi éniq. Bundaq heriketler peqet chet’elliklergila payda keltürelishi mumkin. Süyiqestchiler chet’elliklerge bilip turup xizmet qilip bériwatamdu-qandaq? Chet’ellikler bu suyiqestchilerni tizginlesh üchün ular bilen yéqin munasiwet tikligenmu qandaq? Bu su’allargha bügünche éniq jawap bérelmeymiz.

Milli ghojayin, nutqini sot mehkimilirini bashquridighan sodiye we

pirkratorlargha bergen uchur hésawidiki sözler bilen axirlashturidu. Chet döletler bilen munasiwiti barliqini ispatlash imkaniyiti bolmighandimu, bu kishiler beribir ziyanliq kishiler, sotlinip jazagha tartilishqa tigishlik kishiler dep jinayetchi qatarida aldin höküm chiqirilghan idi:

Emma chet’ellik üchün xizmet körsitish gherizi we bu heqtiki

chet’elliklerge yéqinliqini hergiz pash qilalmighinimizdimu, ularning qilmaqchi bolghan heriketlirining Türkiye xelqige, Türkiye dölitige ziyan keltüridighanliqi, buningdin peqet chet’elliklerla paydilinalaydighanliqining özila qilche pakit telep qilmaydighan bir heqiqettur. … shuninggha qet’i ishininglarki, wetinimiz bundaq yéngi suyiqestchilerge qarshi özini toluq mudapiye qilalaydighan küchke ige.

Milli ghojayin peyda qilghan bu türdiki siyasi kélimat tüpeylidin,

qolgha élin’ghanlar xéli uzun mezgilgiche soraqqa tartilip, nechche aylap qiyin-qistaqqa élindi. Saqchilar élip barghan soraqlarda “tawutluq” jaza usulidin paydilan’ghanliqi budewrdiki jazalashlarning

Türkistan Üchün Küreshler 593

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tipik bir misali bolup tarixqa yézilghan idi. Bu jeryanda Inönüning nutqida ipadilen’gen qarashlar barliq dölet organlirigha resmi matériyal süpitide tarqitilghan. Bu matériyallarni 1944~1945-yilidin itiwaren mekteplerning ders programmilirighimu kirgüzülüsh telep qilin’ghan idi. Bu hadisiler yüz bergendin kéyin, gumandarlar pütün jemiyet aldida sotqa bérilmey turupla jinayetchiler qatarida mu’amilige uchraydu.

Türkchilik-turanchiliq üchün échilghan sotlar Soraq ishliri sintebir éyighiche dawamliship, gumandarlar 7-sintebir

künisi tunji qétimliq sotqa chiqirilidu. Teyyarlan’ghan délo, Zeki Welidi Toghanni gumandarlar arisida birinchi nomurluq jinayet bilen sotlinidighan bu déloning achquchluq unsuri qilip körsitilgenidi. Gumandarlardin Zeki Welidi Toghan bilen rexa oghuz Türkqan ikkisi hökümetni aghdurush üchün süyiqest pilanlighuchilar qatarida eyiplinidu. Qarilighuchining déyishiche Welidi Türkiye qanunida terip bérilgen, chégraliri belgilen’gen millet uqumi bilen milletchilik éniqlimisini ret qilmaqta iken. 1941-yili bashlan’ghan Rusiye-Gérmaniye urushi jeryanida chékidin ashqan qizghinliqtin eqlini yoqatqan we öz mewqesinimu ésidin chiqirip Gérmaniyige bérip pa’aliyetlirini bashlash üchün kéreklik ruxsetni qolgha keltürüsh meqsitide Enqerege barghan bolsimu, uning bu pa’aliyiti ret qilin’ghan. Bundaq bir ehwalgha düch kelgendin kéyin Exmet qarataghliq we ayali nuriman qarataghliqlar bilen uchrashqan, bu shikayetnamida ular shu chaghda mundaq ishlarni qilghan dep yézilghan:

Gérmaniye bilen birlikte rusiyige qarshi derhal hujumgha atlanmay,

ulugh Türk ittipaqining qurulushi üchün xizmet qilidighan tarixi pursetni qoldin bérip qoydi dep tenqitleshken hökümitimizni aghdurup tashlash meqsitide mexpi jemiyettin birni qurush qarari élishqan. Nuriman qarataghliqning teqsim (taksim, Istanbuldiki bir awat meydan, tarixta sheher ichige su texsimlesh noqtisi bolghachqa shu isim bérilgen bir yer − t) diki a’ililik binasida re’is profissor Zeki Welidi Toghan, Exmet qarataghliq, nuriman qarataghliq, rexa oghuz

Türkistan Üchün Küreshler 594

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkqan, jihat sawashwer, nurulla barimen we heywitullalar bilen yighin échip, yaman gherezlik ghayilirini yoquriqida otturgha qoyulghan Türk ittipaqigha tosalghuluq qildi, tarixi pursetni qoldin bérip qoydi dep bahAlashqan hökümitimizni aghdurup tashlash üchün birleshkenliki, eng axirqi bir adimi qalghiche bu ghayisi üchün küresh qilishqa da’ir Zeki Welidi Toghan aldida Türkistan bayriqi, Türkiye bayriqi, qur’an we tapancha tutup qesem bérishkenliki, … melum boldi. Mexpi jemiyetning tunji pa’aliyet esiri süpitide emeliyette Gérmaniyidiki Türkistanliq urush esirlirini teshkillesh, pa’aliyetke atlandurush ishliridin ulargha xewer yetküzüsh meqsitide, zahiren Istanbulda Türkistanliqlargha yardem jemiyiti namida bir jemiyet qurushni qarar qilishqan, bu meqsetler üchün mute’etadit nurghun qétim yighin achqanliqi ispatlandi.

Qarilighuchi qazim alöch, bu shikayetler bilen razi bolup qalmay,

sot mehkimisining birinchi sot künIdila biz bularni sotqa xa’inlar we qatillar dep sunmaqtimiz diyeligidek aldin höküm chiqirish derijisigiche barghan. Dölet re’isi biwaste bashlap bergen bu éghir bésim qilish siyasetlirining yolgha qoyulishigha qarimay Zeki Welidi Toghanmu héchqandaq bir bésim uni bash egdürelmeydu dep ochuq otturgha qoyghidek jasaritini namayen qilmaqta idi. Qarilighuji teripidin otturgha qoyuliwatqan barliq eyiplesh we suraqlirigha qarita tarixi kishiligi we salahitige uyghun jawaplarni béridu:

Men, Sowét ittipaqi bilen Xitay jahan’girlikining changgilidin qutulup

chiqip Türkiyige panaliq tilep kelgen tashqi Türk qewim kishiliri arisida ortaq bir pikir birliki tiklenmigenlikini uzundin béri küzitip kelgenidim. Beziler hezer déngizining nérisidin tartip seddichin sépiligiche bolghan jaylardiki Türki qérindashlirimizni qebile perqige qarimastin qoghdap kelmektimiz déyishse, yene beziler Urallarda, kapkazlarda we Ezerbeyjanda yashaydighan irqdashlirimizghila étiwar bilen qarishimiz kérek dep qarimaqta. Uning üstige u jaylargha munasiwetlik yurtwazliqtek bir bölgünchilikmu éniq bash kötürüp chiqmaqta. Men bu türdiki közqarashlarning ziyanliq ikenlikini chüshendürüshke tirishchanliq körsitip keldim.

Yene bir küni shu nuriman xanimning yoldishi we baliliri turiwatqan

saray öyliridin biride tuyuqsiz u yerge kélip qalghan rexa oghuz

Türkistan Üchün Küreshler 595

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkqan, nurulla barimen we dostlirining qéshida yene bu gepler tishildi. Bu héchqachan mexpi jemiyet yighini emes idi. Herda’im narazi bolup kéliwatqan pikirlirimizni muzakire qilip olturattuq. Biz hemmimiz Sowétler bilen Xitaylarning changgilida qalghan irqdashlirimiz ottursida birlik eqidisi peyda bolsiken dep arzu qilishattuq.

Bu arzuyumni hemmila yerde sözlep yürdüm. Eger xalisingiz

sizgimu bu heqtiki arzulirimni qayta sözlep bérey. Bundaq gepler üchün mes’uliyetni üstümge élishtin men hergizmu qorqmaymen. Üstümge chüshken bu mes’oliyetni bija keltürüshümge héchkim tosalghuluq qilalmaydu. Méning muqeddes étiqatlirimdin birsimu del shu Türk ittipaqliqini qurup chiqishtur. Bu mesililerde men peqet xelqimning epkaridinla qorqimen. Men qarilighuchi éytqandek undaq mexpi pa’aliyetlerge héchqachan yéqin yolimidim. … Gérmaniyidiki Türkistanliqlargha yardem qilish ghayimizdinmu walining xewiri bar. Bu ishtimu héchqandaq yaman niyitimiz yoq.

Biz Türkistanliq esir Türk qérindashlirimizgha yardem bérish

wedisini bergeniduq. Hökümitimizni qiyin ehwalgha chüshürüp qoymasliq üchün meqsitimizni yoquri derijilik orun mes’ullirigha ochuq éytqaniduq. Bu qilghanlirimizning neri mexpi heriket qilghanliq bolidiken? Dölet bilen hökümetni aghdurup tashlashqa niyet qilghan diyildi. Bu tür bohtanlarning hemmisini qet’i ret qilimen.

Sot, 1945-yili 29-martqiche dawam qildi. Netijide profissor Zeki

Welidi Toghan bilen yazghuchi nihal atsiz ikkisini 10 yildin qamaq jazasigha höküm qilishti. Qalghan qolgha élin’ghan kishilermu her xil yillar boyiche qamaq jazasigha höküm qilindi. Jawapkarlar ichidin peqet Zeki Welidi Toghan’ghila hökümetni aghdurush suyqesti bilen shoghullan’ghan dégen jinayet artilghanidi. Qalghan jawapkarlar bolsa mexpi teshkilat qurughan (rexa oghuz Türkqan bilen yéqinliri), weyranchiliq peyda qilghan teshwiqatlar bilen shoghullan’ghan (nihal atsiz we yéqinliri) hemde 3-may weqesige qatnashqan dégendek jinayetler artilidu. Bu guruptikilerdin bashqilargha, yeni shuninggha oxshash jinayettin qarilinip qolgha élin’ghan pinsyonér général eli ihsan sabisqimu ikki yil sekkiz ayliq qamaq jazasi bérildi. Sotqa

Türkistan Üchün Küreshler 596

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tartilghan jawapkarlar hökümnamigha naraziliq bildürgenliki üchün, délo herbi sotqa ötküzüp bérildi.

Orgénéral (Türkiye déngiz-hawa armiyiside bir yultuzluq généralni

tugh général, bizdiki général mayor, shawjang; Ikki yultuzluq généralni tüm général, yeni tümen générali, yaki diwiziye générali, général litinant, jongjang; Üch yultuzluqini korgénéral, yeni kol’ordu générali, yaki korpus générali, général polkownik, shangjang; Töt yultuzluqini orgénéral, yeni ordu yaki armiye générali, dajang dep ataydu. Déngiz armiyiside barliq général ismi adMiralgha özgireydu. Uningdin kéyinkilerde, albay − alay komandirliq derijisi, yeni polkownik, shangshaw; Yarbay − yardemchi polkownik meniside, podpolkownik, jongshaw; Mingbashi − mingbéshi, mayor, shawshaw −t) eli fu’at erden re’islikidiki herbi sot mehkimisi, 1-nomurluq herbi halet sot mehkimisi biterep bolmidi dep qarap hökümni ret qilip, 2-herbi halet sot mehkimisi bu déloni qaytidin körüp chiqsun dep qarar chiqiridu. Bu jeryanda ikkinchi dunya urushi tügigen bolup, shu kün’giche qamaqta turiwatqan jawapkarlar 1945-yili 26-noyabirda, yeni texminen 15 aydin kéyin qoyup bérilidu.

1946-yili qaytidin bashlighan sot, 8 aydin kéyin qarilashlar asassiz

dep höküm chiqiridu. Sot mehkimiliri meyli Welidining yaki Türkistan ziyinigha ishlen’gen qarilashlarni ispatlaydighan héchqandaq bir delil yoqliqi, Welidining pa’aliyetliri Sowétlerning yimirilishi we Türki xelqlerning musteqil bolghinida ulargha qaysi jehetlerde yardem bérilishi kéreklikini tetqiq qilish bilen cheklen’gen dep höküm chiqirilghanidi. Iriqchiliq bilen shoghullandi dep qarilan’ghan qalghan jawapkarlargha bolsa ularning bu heqtiki ipadiliri asasi qanunda belgilen’gen wetendashliq uqumlirigha zit kelmeydu dégen höküm chiqirildi. Mundaqsigha éytqanda, sot mehkimisi qarilan’ghuchilar sotlinish jeryanida ching turup özini aqlashliri, Türkchilik bilen shoghullinishning asasi qanun’gha zit kelmeydighanliqi, Türkchilik üchün tirishchanliq körsitishliri künsayin küchiyip kétiwatqan komunizm xewipige qarshi bir ipade dep özini aqlashliri himaye qilin’ghan hésaplandi. Sot mehkimisining hökümidiki tüwendiki jümliler heqiqetenmu qiziq idi:

Türkistan Üchün Küreshler 597

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Uzun’gha sozulghan tehlillerdin kéyin, özini aqlashta déyilginidek hökümetni aghdurup tashlash niyetlirining yoqliqi, mentiqi jehettinmu bundaq bir imkaniyetning yoqliqi heqqidiki pakitlar, wali doktor lutpi qirdarnimu öz ichige alghan shahitlarning ispat sözliridin we mektuplardin melum bolidu. Shundaq qilip, milli ghaye üchün küresh qilin’ghan dégendek mujmel sewepler körsitilip Zeki Welidi bilen uning dostlirini qoyup bérish hökümi chiqirildi.

Shundaq qilip, biwaste hökümet terep mexsus sehnige élip chiqqan

bu oyun meghlobiyet bilen axirlashqan hésaplandi. Siyasi tariximizda Türkchilik-turanchiliq délosi dep nam bérilgen bu

weqede, tarixta tunji qétim bir dölet öz milliti heqqidiki bir közqarashni sotqa bérip jazalashqa urun’ghan idi. «Türkchilik» dégen bu uqumni bir matériyal ornida paydilinishqa urunmighan bolsa idi, belki bu délo adettiki bir weqe qataridin orun alghan, belki héchqandaq bir iz qaldurmastin tézla untulup kétilishi mumkin idi. Emma milli ghojayin rehberliki, Sowétlerning könglige yéqishni meqset qilip ichki jehette yalghan gunahkar peyda qilish oyuni wastisida Türkchilik uqumidin paydilan’ghan, shuningdek bu tür délolar xelqaraliq tüske keltürülgen, téximu muhimi, jawapkarlar bilen birge Türkchilik uqumlirinimu qoshup sotlap jazalimaqchi bolun’ghan idi. Türkchilikni sotlashtin kélip chiqqan bu délo sewebidin, Türkiyidiki ijtima’i uqum we éniqlimilarmu éghir tesirge uchraydu. Bu tür siyasi we idiyiwi késellikning tesiride Türkiye ziyaliliri, Türkiye dölet kadirliri we yéngidin yitiliwatqan ewlatlar bu késelliktin uzun’ghiche qutulalmaydu. Hetta (komunizmning − t) sherqi lagiri tarqilip ketken künlergichimu Türk milletchiliki bilen Türk irqchiliqi teng menidiki uqum dep qaraldi.

Yene bir tereptin, bu ishning eng échinishliq teripi, belkim Sowéttin

ürküsh tesirlirini azaytish meqsitide milli ghojayin teripidin siyasiyleshtürülgen bu délo netijiside, Sowétler, Türkiyige bolghan mu’amiliside azIraq bolsimu yumshaq mu’amilide bolmighanliqi bolsa kérek. Eslidinla Sowét teshwiqat orunliri ta bashtin tartipla Türkchilik-turanchiliq dawalirini pütünley köz boyamchiliq dep bahAlashqanidi. Tashqi ishlar ministiri molotop, 1945-yili 19-mart künisi 1925-yilqi Türkiye-Sowét shertnamisining ijra qilinish waqtini qayta uzartmaydighanliqini éytqan idi. 3 aydek waqit ötkendin kéyin, yeni

Türkistan Üchün Küreshler 598

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1945-yili 7-iyun künisi sélim sarper bilen körüshken molotop, éghizche bir nota tapshuridu. Bu nota bilen Sowét ittipaqi qarsh bilen ardaxanni (Türkiyining sherqi shimalidiki ikki wilayiti − t) özlirige tashlap bérilishini telep qilghan bolup, Türkiye boghazlirini Türkiyilikler öz aldigha mudapiye qilip kételmeydighanliqini bahane qilip, boghazlarda ortaq herbi baza qurushnimu telep qilidu. Milli ghojayin biwaste rol alghan Türkchilerge zerbe bérish jehette oynalghan bu oyun, epsuski, Sowétlerge qilchimu kar qilmighan idi. Netijide, Türklük-turanchiliq délosi arqiliq Türkchiler bilen ularning tereptarliri hemde Türkchilik qarashlar, Türkiye jumhuriyiti bilen chong küchler ottursidiki küch tengpungliqi oyunida bozek ornida oynitilghan hésaplandi. Bir menide, ular qilche bedelsiz qurbanliq qilip rosiyiliklerge tutup bérilgen hésaplinatti.

Sowétler ittipaqigha ötküzüp bérilgen siyasi musapirlar Ismet Inönü dewridiki tashqi Türk siyasitidiki özgirishler téxi

axirlashmighan bir waqitlar idi. 1945-yilining iyon éyida hökümet alghan bir qarargha asasen, urush jeryanida her türlük yollar bilen Türkiyige panaliq tilep kelgen 195 neper orta Asiyaliq musapir Türk Sowétler ittipaqigha tapshurup bérilidu. Bu paji’ening hésawini sorash meqsitide tékirtagh xelq wekili shawket mojan 1951-yilisi eyni waqtidiki bash ministérdin éghizche tepsili chüshendürüshni telep qilip yighin’gha sun’ghan teklip layihisi, Türkiye ali xelq qurultiyida otturda oqup ötülgen hemde resmi yighin xatirsidimu xatirlen’gen. Shawket ependining bash ministirge qaritip sorighan “Türkiyige panaliq tilep kirgen Türk irqidin bolghan musapirlar Sowétlerge tapshurup bérilgenmu-bérilmigen? Eger tapshurup bérilgen bolsa bu weqe qandaq shara’it astida yüz bergen?” dep sorighan su’aligha, öz waqtidiki adalet ministiri ruqneddin nasu oghli mundaq dep jawap bergen:

Ikkinchi dunya urushining bashlinishidin tartip wetinimizge her

qaysi dölet muhajirliridin teshkil tapqan herbiler panaliq tilep kelgen, biterep dölet bolghanliqimiz üchün bu eskerler urush axirlashqan’gha qeder yozghatta qurulghan lagirda tutup turulghanidi.

Türkistan Üchün Küreshler 599

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1945-yili 23-fiwral küni Gérmaniye bilen yaponiyge qarshi urush

élan qilishimiz sewebidin, ittipaqdashlirimizdin biri bolghan Sowét rosiyisi öz teWelikidin bolghan bu esker musapirlarni qayturup bérishimizni telep qildi. Shu seweptin tashqi ishlar ministirliki bash ministirlikke yazghan 1945.05.22 künki tezkiriside Gérmaniye bilen yaponiyige qarshi urush élan qilghanliqimizdin kéyin wetinimizge panaliq tilep kelgen ittipaqdashlirimiz teWelikidiki eskerler nazaret astida qayturulushi muwapiq bolidighanliqini teklip qildi. Bu ehwal ministirlikimiz teripidin tekshürülüp, ittixaz bolghan 1945-yili may we 3-2563 nomurluq qarari boyiche “Gérmaniye yaki Yaponiye we yaki her ikkisi bilen urush qiliwatqan döletler grajdani bolghan, wetinimizde turiwatqan musarpirlardin peqet herbi bolghan kishiler küzitish asitida qayturup bérilishi kérek” liki qarar qilindi. Bu qarar boyiche, Enqerediki Sowét bash elchixanisi bilen birge közdin kechürülgendin kéyin tapshurulghan bir nota boyiche, 237 Sowét herbi musapiri ichidin 195 nepiri tunji qétimda 1945.08.06 künisi tixmis éghizidin swétlerge qayturup bérilgen idi. Emma Sowét ittipaqi terep, rusiyige panaliq tilep barghan bir ofissérimiz bilen ikki neper eskirimizni, nedilikini tapalmiduq dégen bahane bilen qayturup bermigenliki, shu seweptin shertnamigha xilapliq qilghanliqi sewebidin yolgha sélin’ghan birinchi Türküm eskerlerning yolda qéchip ketken bir qanchisinimu qoshup qalghanlarni qayturup bérish pilanidin waz kechken iduq.

Shundin kéyin bash ministirlikning tensibi bilen tashqi ishlar

ministiri, ichki ishlar we milli mudapiye ministirlikining wekilliridin teshkil qilin’ghan komisiyide teyyarlan’ghan doklat, ministirlar mehkimisining 1947.09.01 künki yighinida muzakire qilinip, komisiye dokilatigha asasen ish qilish muwapiq dep körüldi. Shundaq qilip yozghat lagirini tarqitiwétip, panaliq tiligüchilerning wetinimizde turup qélishni telep qilghanlardin Türki irqidin bolghanlarni wetendashliqqa ötküzüsh pirinsipi maqul körüldi.

Kéyin, Enwer anar (Enwer qaziyéw) bilen qadir basharghan (adem

qérindashbeyli) namidiki qizil armiye sabiq ofitsirliridin ikkisiningmu Sowét rosiyisige qayturup bérilgen yoqurida déyilgen 195 kishilik tizimlikte barliqi melum bolidu.

Türkistan Üchün Küreshler 600

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Adalet ministiri bergen bu hökümet terep jawabi, su’al sorughuchi

xelq wekilini toluq qayil qilalmaydu. Tékirtagh xelq wekili mojan qurultayda söz élip qilghan sözide, bu weqening bashqa tereplirinimu otturigha qoyidu:

Hörmetlik dostlar, men huzurungizlarda otturgha qoyghan bu

weqeler waqti ötken adettiki ishlardin emes. Ziyini bügün’giche dawam qilip kéliwatqan tarixiy mes’oliyetlirimizdin biri bolghan bu ishni 9-nöwetlik xelq qurultiyi huzurida otturgha qoymisaq bekla éghir jinayet ishligen hésaplinimiz. Shunga bu mesilini bu yerde otturigha qoymaqtimen. Epsuski, u qétimqi weqe héchqachan adalet ministiri yoqurida bayan qilghinidek undaq yüz bergen emes. Méni bekla epsuslandurghan noqtimu del shu idi. …

Ular hergizmu yoqurida bayan qilin’ghinidek undaq nazaret astida

tutuliwatqan eskerlerdin emes idi. Biz bu noqtigha yene bir qétim köz yügürtüp chiqishimiz zörür dep telep qilimen: u kishiler herbimidi, nazaret astida tutuliwatqan kishilermidi yaki siyasi musapirmidi? Bizning bilishimizche herbi musapir dégen’ge ayrupilanliri buzulup qélip dölitimiz tewesige qon’ghan yaki birer musademede chégralirimiz ichige kirishke mejbur bolghan, herbi orunlirimiz teripidin nazaret astigha élin’ghan kishilernila herbi musapir dep qaraymiz. Emma birer eqide sewebidin jénini élip qéchip chégrayimizgha kélip panaliq tiligen kishilerni bolsa siyasi musapir dep qarishimiz lazim idi.

Bu kishiler arisida dölitimiz bilen qilche munasiwiti bolmighan,

Fransiyidiki lagirlardin paraxotqa qachilinip élip méngilghan, arnawut köyi (Istanbul boghizi boyidiki heshemetlik bir mehele, alban kenti dégen menide − t) udulidin ötüp kétiwatqinida jénini tikip paraxottin sekrigendin kéyin béliqchilirimiz teripidin qutquziwélin’ghan, andin bizdin panaliq tiligen kishilermu bar idi. Bu kishiler siyasi musapir bolmay nime?

Hörmetlik Dostum sözide, Enwer bilen adem dégen ikki neper ezeri

ziyalisini tilgha élip ötti. U ikkisi eslide bizge yaxshi tonush bolghan Konya (Türkiyining kichik asya qit’esining otturlirigha jaylashqan bir sheher − t) xelq wekili ziyat ependining qérindashliri idi. Xéli burunqi

Türkistan Üchün Küreshler 601

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

waqitlarda Rusiye armiyiside ofissér bolup xizmet qilghan bolsimu, emma u ikkisi öz xelqini ésidin chiqarmighan, komunizm eqidisini qobul qilishmay Gérmaniyige qéchip ketken, Gérmaniyige bérip u yerde uzun yil turup qélishqan. Kéyin dölitimizge kélip yurtluqlirining yénigha, yeni ziyat ependining öyi etirapigha bérip panalan’ghan kishiler idi. Emma nomus qilin’ghidek bir weqe, ular bir küni turiwatqan öyliridin qolgha élinip, silerni Enqerege apirimiz dep aldap saqchi mes’oli eli riza chégra boyigha yalap apirip, roslargha qurbanliq qilip tutup bergen.

Bu xelqning tarixida, peqet birla musapir qayturulghan. Shiwitsiye

padishasi sharl üchün jeng qilghan shereplik bir qehriman weqesidek hadisiler bekla köp. Emma siyasi musapirlarni bir qushxanigha yollighandek tapshurup béridighan nomus qilinarliq, köngül yérim qilidighan numusluq hadise zadila körülüp baqmighan idi (barikalla! dégen sadalar yangridi).

Ibni se’ud boy egmigen, musapirlarni bermigen idi. Emma bizdiki

bir dewr kishiler tariximizgha bu daghni qaldurdi. Bizningkiler musapirlarni tapshurup bérishti yoldashlar (toghra déding! dégen sadalar yangridi).

Milli ghojayin hökümmiti Sowétler terepke tapshurup bergen Türki

irqidiki musapirlarning aqiwetliri, Gérmaniyide ittipaqdash küchler teripidin Sowétlerge tapshurup bergen kishilerning teghdiridin qilche perqsiz idi.

Yene Afghanistanda

Afghanistandiki Sowétke qarshi pa’aliyetler Gérmaniye-Rusiye urushi bashlan’ghan barbarossa herikitining

deslepki basquchlirida, roslarning keyni-keynidin meghlob bolup keynige chékiniwatqanliqi Afghanistandiki Türkistanliqlarni qattiq xoshal qiliwetken idi. Ulardiki kömülüp qalghan ümidler qaytidin janlinip, Sowétler choqum yimirilidighan boldi, Türkistan

Türkistan Üchün Küreshler 602

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

musteqilliqining éhtimali qaytidin tughulidighan boldi dep oylimaqta idi. Desliwide shirmuhemmedbeg qartaridiki Basmichilar yitekchiliri shimali Afghanistanning herqaysi sheheirliride qishliq uyqisigha kirip qalghan teshkilatlarni qaytidin uyghutushqa kirishidu. U yilliri özbek muhajirliri Afghanistanning her qaysi sheherlirige chéchilip ketken idi.

Türkmenler bolsa köpünche chong-chong guruppilar boyiche birge turatti. Kabolda turushluq Gérmaniye ottura derijilik elchisi pilgérning melumatliridin qarighanda, shimali Afghanistanning Türkmenler turghan yerliride 11 mingdek qUralliq Türkmen barliqi melum. Héch bir hökümet tézginliyelmey kéliwatqan Pamir rayonida qanchilik Türkistanliq yashawatqanliqini éniqlash imkaniyiti yoq idi.

Barbarossa herikiti bashlinip 6 heptidek waqit ötkendin kéyin, Bérlin

da’iriliri Kaboldiki Gérmaniyining ottura derijilik elchisi pilgérge Sowétke qarshi guruppilar bilen munasiwet baghlash wezipisini tapshuridu. Eslide Kabolda turushluq Gérmaniye déplomatik emeldari, elchixana herbi mutexessisi mayor (ming béshi) shchénk, 1936-yilidin buyan shimali Afghanistandiki guruppilar bilen munasiwitini saqlap kéliwatqan idi. Bolupmu Sowét-Afghanistan chégrasigha yéqin jaylarda turiwatqan Türkmenler, özbekler we bir qisim aq uruslar arisida pa’aliyet qilip kéliwatqanidi. U yilliri, Afghanistanda Sowétke qarshi gurup dep asasliqi Türkistanliq guruppilar közde tutulatti.

Türkiye bilen yaponiyining déplomatik emeldarliri Türkistanliq

guruppilar bilen bekla qoyuq munasiwet ornitishqan idi. Pilgér, 1941-yilining awghust éyida Bérlin’gha yollighan bir doklatida, eMir tereppazliri, Basmichilar yitekchiliri hemde bir qisim sodigerler yushurun teshkilliniwatqanliqi, bu türdiki guruppilar Sowétler ittipaqi teweside yüz bergen qalaymaqanchiliqlardin paydilinip Türkistan tewesining musteqilliqi üchün küresh qiliwatqanliqi bayan qilin’ghan bolup, Gérmaniyining beshinchi qol pa’aliyetliri üchün bu türdiki guruppilar bilen munasiwet baghlash paydiliq bolidighanliqi üstide toxtalghan idi. Pilgér tekitlep ötken yene bir ish, bu jaylarda pa’aliyet qiliwatqan guruppilarning Türkiyidiki Sowétke qarshi sahelerge béqinmastin pa’aliyet qilip kéliwatqanliqi heqqidiki melumatliri idi. Shundaq qilip, ular Kaboldiki Türkistanliqlar bilen munasiwet ornitish yollirini axturushqa kirishkenidi.

Türkistan Üchün Küreshler 603

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Eslide, Gérmaniye bilen Yaponiye, Italiye ottursida imzalan’ghan 1940-yil 27-sintebir künki Bérlin shertnamisigha asasen, Gérmaniye bilen Italiye ikkisi sherqi Asiyadiki ishlarda her türlük pa’aliyetlerge Yaponiye mes’ul bolidu dep békitishkenidi. Buning üchün yaponiyimu Yawrupadiki ishlarni bu ikki dölet öz üstige alidighanliqigha maqul kelgen idi. Bu shertnamigha asasen barliq Asiya elliri teweside 3 oq merkizi döletliri ottursida bir axbarat hemkarliqi ishqa ashurulidighan bolghanidi. Shuninggha qarimay, shertname imzalinip aridin bir yilmu waqit ötmestin, yeni 1941-yilining apiril éyida Yaponiye terep Sowétler ittipaqi bilen bitereplik shertnamisini imzalighanliqi Bérlin da’irilirini qattiq renjitkenidi. Endi yaponiyini alaqzade qilish nöwiti hitlérda idi. Barbarossa herikitini yaponlar zadila kütmigen bolup, bundin kéyin Sowétler ittipaqi bilen tüzüshken shertnamigha sadiq qélish-qalmasliq mesilide yaponlar uzun’ghiche ikkilinip qalidu. Hökümet teshkil qilghan konoyé kabinti sibiriye pilanini bir chetke qayrip qoyup, jenobi Asiyagha yürüsh qilish qararini alidu. Netijide, oq merkizi döletler ottursidiki ittipaqliqmu asta-asta aji*zlishishqa bashlayidu.

Shundaq bolghachqa, Afghanistandiki Gérmaniye déplomatiye

emeldarlirining yaponiyilikler achqan yolda méngishni xalimasliqinimu chüshinish qiyin emes idi. Uningdin bashqa yene, bu ikki döletning bu etrapta pilanlighan pilanlirimu bir-birsidin perqlinishqa bashlighan idi. Yaponiyilikler sherqi Türkistan weziyitige bekirek qiziqmaqta idi. Manjuriyide qurghan qorchaq manchu ku döliti (manjuriye dölitini démekchi −t) ni mudapiye qélish arqiliq Xitaygha yürgüziwatqan bésimlarni kücheytish niyitide idi. Buning eksiche, Gérmaniye hökümitining qiziqidighini mundaq ikki yünülüshke qaritilghanidi: jenubiy Afghanistan chégra boyliridiki qebililerni teshkillep En’giliye-Hindistan hakimiyitige qarshi topilang qozghashni meqset qilghan idi; Shimali Afghanistan teweside bolsa asasliq nishan amu deryasining nérisida, yeni Türkistanda qalaymaqanchiliq peyda qilip Sowétler küchining bir qismini bu tereplerge qaydurushni meqset qilish idi. Gérmaniyining ishghaliyet pilanigha asaslan’ghanda, kapkaziye bilen Qirimgha oxshaydighan Türki irqigha tewe rayonlarni toluq türde Gérmaniyining bashqurushi astigha élip, u jaylarni Gérmaniye mustemlikisige aylandurushni meqset qilmaqta idi.

Türkistan Üchün Küreshler 604

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shu seweptin, Gérmaniye üchün Türkistan tewesi unche bek muhim hésaplanmaytti. Shundaq bolghachqa, Gérmaniye hökümitining meyli Türkistan teweside yaki etraptiki jaylarda Türkistan musteqilliqi üchün pa’aliyet qiliwatqan guruppilargha yardem qilish mesiliside héchqandaq bir pilani yoq idi. Undin bashqa yene Gérmaniye da’iriliri kelgüside Sowétler ittipaqining ichki qisimlirida buzghunchiliq heriket teshkilleshni meqset qiliwatqanliqi üchün, bundaq ishlar üchün bu tür guruppilar bilen munasiwet qilishta Türkiye yaki Yaponiye qatarliqlarning teyyar imkaniyetliridin paydilinishnimu xalimay kelgen bolup, öz aldigha ayrim yol tutushni eng bixeter yol dep qarishatti.

Pilgérning doklatidin qarighanda, shimali Afghanistanni asas

qilidighan pa’aliyetlerde mundaq asasliq ikki qiyinchiliq bar idi: uning birsi, 1930-yilliridin buyanqi on yil mabeynide chégraning Sowét teripi qattiq tézginlinilgenliki idi. Bu ehwal, Sowétler terepke singip kirish ishini bekla qiyinlashturiwitetti. Yene bir qiyin mesile, Afghanistan hökümiti peyda qilghan müshkülchilikler idi. Afghanistan da’iriliri chégra boyliridin tartip barliq sheherlerdiki Sowétke qarshi pa’aliyetlerni izchil nazaret astigha élip kelmekte idi. Eslide buninggha oxshap kétidighan ishlar En’giliyige qarshi küchlerni tézginlesh jehettimu körülmekte idi. Afghanistan hökümiti özini meyli Sowét ittipaqi bilen bolsun yaki En’giliye bilen bolsun zitlashturup qoyushqa sewep bolidighan herqandaq bir heriketning peyda bolishigha yol qoymasliq üchün qolidin kélidighan pütün charilarni ishqa sélish iradisige kelgen idi. Pilgér, shimali Afghanistan tewesidiki weziyetning téximu nazuk ikenlikini, bu jaylardiki Türkiler ottursida Afghanistandin bölünüp chiqish arzulirini küshkürtüshke yaraydighan éqimlar otturgha chiqqinIdila andin ulardin ümit kütüshke bolidighanliqini otturgha qoyghan. 18-iyul künisi yollighan doklatida Afghanistanda yashaydighan Türkiler (özbek we Türkmenler) ning Afghanistan saqchiliri teripidin qattiq nazaret astigha élin’ghanliqini alahide tekitlep ötken.

Türkistan Üchün Küreshler 605

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sowét ishpiyoni Ayqarli yene sehnide Afghanistanda Gérmaniye elchixana mes’ulliri birinchi bolup

munasiwet baghlighan kishisi yene shu Mexmut Ayqarli idi. Ayqarli eslimiliride, uning bilen Gérmaniye elchixanisi namidin tunji qétim munasiwet baghlighan kishi in’gé berke dégen birsi idi dep yazidu. In’gé berkening yoldishi Kabol uniwérsititide baktriyologiye mutexessisi bolghan zühtü berké isimlik bir profissor Türk doxturi idi; Bu wastichi arqiliq tunji qétimliq munasiwet baghlan’ghinidin kéyin, resmi alaqilishish üchün Hindistanda turushluq Gérmaniye elchixanisida 20 yildek déplomatiye emeldari bolup ishligen stérn isimlik bir herbi déplomat bilen yüz béshi (kapitan, shangwiy) déytz dégen yene bir mes’ul kishimu otturgha chiqti, dep yazidu. Gérmaniye ottura derijilik elchi pilgérning doklati bilen Mexmut Ayqarlining eslimilirini öz’ara sélishturghinimizda, ming béshi (mayor, shawshaw) shchénk bilen stérn namidiki ofissérlarning eslide bir kishi ikenliki otturgha chiqidu. Shchénk, wezipisining mexpiyitetliki üchün özige stérn dep at qoyiwalghan.

1941-yili sintebirde Ayqarli bilen Gérmaniye elchixanisi ottursidiki munasiwetler resmi bashlinidu. Ayqarlining herqaysi sheherlerde turidighan munasiwet baghlughuchi kishiliridin teshkil tapqan bir teshkilati bar bolup, Gérmaniye elchixanisigha Sowét ittipaqi, shimali Afghanistan we sherqi Türkistan heqqide melumatlar bilen teminleshni üstige alghan idi. Buning hésawigha Gérmaniye elchixanisi Ayqarlini Afghanistan saqchiliridin qoghdash we maddi yardem qilidighan’gha kélishidu. Shundaq qilip, Sowét ishpiyoni bolghan Ayqarli hitlér Gérmaniyisining Afghanistandiki eng küchlük we eng ishenchilik ishpiyoni boliwalidu. Emma, aridin birer aydek waqit ötkendin kéyin bezi ishlarda Gérmaniye elchixanisining pa’aliyetliri éghir qiyinchiliqlargha düch kélishke bashlaydu.

1941-yilining küz waqitlirida En’giliye bilen Sowétler ittipaqi Iranni

ikki tereptin bésip kirip ishghal qiliwalidu. Netijide, ittipaqdash küchler biwaste xoshna halgha kéliwalidu. Bu ikki ittipaqdash dölet, Afghanistanda Gérmaniye bilen Italiyining tesirini toluq süpürüp tashlashqa bel baghlaydu. Chunki u waqitlarda ularning her ikkisila bashqa-bashqa frontlarda Némislar bilen urushiwatqan döletler

Türkistan Üchün Küreshler 606

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolghachqa, Sowét ittipaqi Türkistanda, En’giliyilikler bolsa Hindistanda birer mesile peayda bolishini hergizmu xalimaytti. Shundaq bolghachqa, ular 1941-yili 11-öktebir künisi ortaq bir qarar qobul qilip oq merkizi döletlirining Afghanistanda turiwatqan déplomatik emeldarlardin bashqa barliq grajdanlirini Afghanistandin derhal chiqip kétishlirini, bolmisa tégishlik tedbir qollinidighanliqini élan qilidu. Afghanistan hökümiti bolsa, en’eniwi bitereplikide qet’i ching turush niyitide idi. Shundaq bolghachqa, etisi Afghanistan ministirlar kabiniti yighin échip bu heqtiki mesililerni muzakire qilishidu. Yighinda élin’ghan hökümet qarari 18-öktebir künisi élan qilinidu. Netijide, Afghanistan hökümiti Gérmaniye bilen Italiyidek yIraqtiki doslirini xosh qilish ornigha, En’giliye bilen Sowét ittipaqidek küchlük tamxoshnilirini razi qilishning Afghanistan menpe’etlirige téximu uyghun bolidighanliqini ipadiligenidi. Shundaq qilip, elchixana xadimliridin bashqa barliq Némis we Italiyan meslihetchiliri, téxnik xadimliri we oqutquchilar ikki hepte ichide Afghanistandin chiqip ketsun dep uqturush qilidu. Bundaq bir qarar élin’ghandin kéyin, Afghanistan teweside elchixanida ishleydighan 10 neper ademdin bashqa birmu Gérmaniyilik qalmaydu. Buninggha qarimay, Gérmaniye bilen Italiye déplomatik emeldarliri urush weziyiti oq merkizi döletlerge paydisiz bolup özgiriwatqanliqi muqimliship qalghan waqitlarghiche Afghanistandiki Sowét bilen En’giliyige qarshi pa’aliyetlirini bir künmu toxtatmay dawamlashturidu.

Mexmut Ayqarli, 1942-yilining etiyaz aylirighiche Gérmaniye

elchixanisidikilerge Sowétler ittipaqi bilen sherqi Türkistan’gha munasiwetlik melumatlarni bérip turidu. Emma bu waqitqa kelgende, Gérmaniye elchixanisidikiler Ayqarlining özliri üchünla ishleydighan birsi emes, belki yene Türkiye bilen Sowétlergimu xizmet qilip yüridighan birsi ikenlikidin guman qilishqa bashlighan idi. Shunga, 1942-yilining may éyidin bashlap bashqa munasiwet baghlash yolliri üstide izdinishke kirishidu. Del shu peytlerde, yeni shu yilining iyun éyida Mexmut Ayqarli Afghanistan da’iriliri teripidin yene bir qétim qolgha élinidu. Afghan hökümiti, Ayqarlini Türkiye bilen Gérmaniye üchün jasusluq pa’aliyetliri bilen shoghullan’ghan dégen jinayet bilen qolgha alidu. Emma Sowét ittipaqi terepning Ayqarlini qolgha élinishtin qutquzup qélish heqqide héchqandaq heriket qilmay jim turiwalghanliqi qiziq idi. Bolmisa eyni shu Ayqarli 1936-yili tunji qétim

Türkistan Üchün Küreshler 607

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qolgha élin’ghinida, bolshéwiklar Afghanistan hökümiti terkiwidiki Sowétperes kishilerni heriketke keltürüp, Ayqarli xata qolgha élinip qalghan dégen bir hökümet bayanati élan qilip qoyup bérilishige kapaletlik qilishqanidi. Emma bu qétimqisida Sowétler ittipaqi qiziq bir taktik ishlitip, özining jasusi bolghan Ayqarlini bashqa döletler üchün jasusluq pa’aliyetliri bilen shoghullan’ghan dep qolgha élinishigha we sotlinip qamaq jazesigha mehküm qilinishigha qarita qilche heriket qilmay jim yétiwalidu. Shundaq qilip, Ayqarli urush axirlashqan künigiche Afghanistan türmiside urush tügigende qaytidin Sowét hökümiti üchün jasusluq qilish pursitini kütüp yushurnup yatidu.

Mexpi heriket paroli – xansa Barbarossa herikiti bashlan’ghan deslepki waqitlarda Gérmaniye

armiyisining keyni-keynidin ghelibe qilip algha ilgirlishi, barliq Sowét frontlirining téz sür’et bilen yimirilishi Afghanistandiki Türkistanliq yitekchiler arisida Sowét ittipaqining parchilinip kétidighanliqigha bolghan ishenchilirini kücheytiwetkenidi. Bundaq weziyet, Türkistanning pat yéqinda musteqilliqini qolgha keltüreleydu deydighan ümidni peyda qilghanidi. Bolupmu mubeshshirxan tarazi, tézlikte bir siyasi teshkilatqa uyushup derhal pa’aliyet bashlashni telep qilidu. 1941-yilining axirlirigha yéqin, mubeshshirxan yitekchilikide Basmichilar yitekchiliri bilen eMir tereptarliri bir yerge kélip mexpi bir siyasi teshkilat qurup chiqish qararini élishidu. Bu teshkilatqa «la merkeziyet’i hökümet’i Türkistan» dégen nam bérilidu. Bir hökümet teshkil qilishni meqset qilghan bu teshkilatqa axirqi Buxara eMiri bolghan se’id alimxanning oghli shahzade ömerxan re’is qilip teyinlinidu. Wezirlik orni mubeshshirxan tarazining oghli, sabiq Buxara eMirining küyoghli nesirullaxan’gha bérilidu. Sabiq Basmichilar yitekchisi bolghan shir muhemmetbeg bolsa, herbi ishlargha mes’ul qilip békitilidu. Maliye wezirlik wezipisi ekrem qarigha, ma’arip nazariti bolsa hebibullaxan törege tapshurilidu. Bu teshkilatning esli qurghuchisi bolghan mubeshshirxan tarazi Afghanistan hökümiti teweside ishlewatqan birsi bolghanliqi üchün, héchqandaq bir wezipige teyinlenmey perde arqisida turup yitekchilik qilish yuolini tutidu. Hökümet terkiwide taghaxan, qudritullaxan

Türkistan Üchün Küreshler 608

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qataridiki tonulghan kishilermu bar idi. Dangliq Basmichilar yitekchisi Ibrahim laqayning orunbasari shemshidin wekilmu rehberlik guruppisi terkiwidin orun alghan idi. Pamirdiki qirghiz Türklirining yitekchisi qamchabeg, Pamir tewesining mes’uli qilip teyinlen’genidi. Shimali Afghanistan Türkmenlirining re’isi qizil’ayaq xelipimu bu teshkilat terkiwide wezipe alghanidi. Mazari sherip bashchiliqidiki endixoy, xanabat, Qunduz we baghlan qataridiki shimali Afghanistan sheherliride tézlikte teshkillinishke bashlighan bu teshkilat, kona Basmichilarning qaytidin bash kötürüp chiqishigha sewep bolidu. Shundaq qilip, Afghanistanda t m b din bashqa barliq Türkistanliq guruptikiler bir yerge jem bolup, bir siyasi teshkilat astida birlikke kelgen idi.

Ayqarli qolgha élin’ghandin kéyin, Némislar Afghanistan bash

wezirlikte ishleydighan se’it mubeshshirxan tarazi bilen munasiwet baghlaydu. Körüshüsh jeryanida shimali Afghanistanning herqaysi sheherliride qaytidin janlan’ghan teshkilatlargha yardem mesiliside öz’ara kélishidu. Mubeshshirxan tarazi yitekchilikidiki bu heriket, «xansa» dégen parol bilen bashlitilmaqchi bolidu. Némislar Türkistan’gha munasiwetlik ikki tereplime pilan ijra qilishni meqset qilmaqta idi. Buning birinchisi Gérmaniyini asas qilidighan heriket bolup, Türkistan léjyonliri arisidin tallinip jasusluqqa qarshi teshkilatta yétishtürülgen jasuslar parashot bilen Türkistanning ichki qisimlirigha tashlinish meqsitide teyyarliq qilinatti. Némislar pilanining yene bir qismi bolsa Afghanistandiki Türkistanliqlarni teshkillep Türkistan ichki qismidiki guruppilar bilen bolghan munasiwetlerni saqlash arqiliq, arqa seplerde her türlük qozghilanglarni chiqirip Sowétlerning arqa sépini qalaymaqan qilish idi. Gérmaniye ottura derijilik elchisi xans pilgér, bu meqsetler üchün mubeshshirxan tarazi re’islikidiki teshkilatning heqiqi da’irisini biliwélish üchün alahide tiriship köridu. Bu ottura derijilik elchining doklatidin qarighanda, bu teshkilatning yalghuz baghlandiki shöbisIdila 800 atliq we yérimi qUrallan’ghan 1000 dek jengchisi barliqi melum. Qalghan sheherlerdiki teshkilat tézginlep turiwatqan adem sani heqqide éniq bir melumat bolmisimu, u yerlerdiki adem saniningmu 15~10 mingdin kam emesliki körsitilgen. Chégra tekshürüsh ishliri bekla qiyin bolghan Pamir rayonidimu dunya urushi sewebidin qayta janlinishqa bashlighan nurghunlighan qUralliq guruppilar mewjut idi.

Türkistan Üchün Küreshler 609

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bérlindikiler, Türkistan teshkilati qol astida nurghun sanda qUralliq qoshunlirining barliqini Gérmaniye elchixanisidikiler teripidin biwaste tekshürüp ispatlap chiqqinidin kéyin, pilgérge lazimliq maddi yardemlerni bérip, u yerde keng da’iride bir pa’aliyet bashlitish üchün ruxset béridu. Tarazi bilen uning teshkilati Némislardin kichik radyolar bilen qUral telep qilidu. Pulla bolidiken, Afghanistanda qUral sétiwélishta birer qiyinchiliq bolmaytti. Shundaq qilip, «la merkeziye Türkistan» teshkilati desliwide chégra boylirida öz’ara alaqe baghliwélish, andin ushshaq qoshunlar boyiche qUralliq küchlerni Sowétler ittipaqi terepke yoshurun mangdurush üchün pa’aliyetlerge kirishidu. Merkezning herbi mes’oli shir muhemmetbeg bir tereptin yaponlar bilen munasiwet qilishqa kiriship ularningmu yardimidin paydilinishni arzu qilmaqta idi. Bu pa’aliyetlerdin Türkiye bash elchisining xewersiz qélishi mumkin emes idi. Dégendek, Türkiye bash elchisi Kamal köprülü teshkilatning béshiki yitekchiliri bilen körüshüp, Gérmaniyining yardimige tayinip qanat yayduriliwatqan pa’aliyetlerni muwapiq dep qarimaydighanliqini, bu türdiki urunushlargha tayinip yiterlik netijige érishish mumkin emeslikini, bu urushta Gérmaniyining tesiri künsayin aji*zlap kétiwatqanliqini chüshendürüsh arqiliq ularni agahlandurup kelmekte idi (abduxemit kucha, Türkiye bash elchixanisida mu’awin bolghanliqini perez qilidighan emma ismi ésidin kötürülüp ketken bir kishining Türkistanliq yitekchiler bilen munasiwet qilip turghanliqini körsitip ötken. − aptorning izahati) . Bu jeryanda, Gérmaniyilik mes’ul xadimlar Gérmaniye urush ayroplanlirining uzun’gha qalmay Afghanistan’gha yétip kélidighanliqini, keng kölemlik parashotchilar qisimining herikiti arqiliq Türkistan tewesige nurghunlighan parashotchilar tashlinidighanliqi heqqide teshwiqatlarni keng kölemde tarqitishqa kirishidu. Bu tür ishlardin kéyin, 1941~1942-yilliri ichide nurghunlighan adem Türkistan tewesige kirgüziwétilgenidi. Epsuski, Sowétler tewesige kirgüziwétilgen bu tür kishilerning sani, nime ishlarni qilghanliqi we qandaq aqiwetlerge duchar bolghanliqi heqqide kochidiki her türlük quruq geplerdin bashqa héchqandaq bir melumat tépilmidi.

Stalin’grat aldidiki jengde Gérmaniye armiyisining yéngilishi,

Afghanistandiki Türkistanliqlar teshkilatliri üchünmu zawalliqqa yüzlinishning ségnali bolup qalidu. Yoqurida körsitilginidek, shimali

Türkistan Üchün Küreshler 610

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Afghanistan tewesidiki Türkler zich (özbekler bilen Türkmenler) olturaqlashqanliqi sewebidin, bu yerdiki pa’aliyetlerni afghan da’iriliri qattiq nazaret astigha élip tizginlep turmaqta idi. Bolupmu amu deryasining nériqi qirghiqidin kelgen muhajir Türkistanliqlar mesilisi üstide hökümet da’iriliri bekla sezgür bolup, ularning yitekchilirini her da’im nazaret astida tutup küzitip kelmekte idi. Gérmaniyining stalin’grat meghlobiyiti Afghanistan hökümitining keskin bir qarargha kélishi üchün türtke bolidu. Hökümet terep awal mubeshshirxan tarazi, shirmuhemmetbeg we qudritullaxan töre qataridiki barliq teshkilat yitekchilirini birla künde qolgha alidu. Afghan Türkistanining qalghan sheherliride turiwatqan teshkilat rehberliri chemberches zinjirlinip üsti ochuq qaramashinilarda sazayi qilinip élip kélinidu. Keng kölemlik bu qolgha élish herikiti jeryanida 700 din artuq Türkistanliq qolgha élinip, Kabolning dangliq demazang türmisining kaMirlirigha qamiwétilidu. Türkistan nami astida qanat yaydurulghan bir heriket, yene bir qétim nurghunlighan Türkistanliqning hayatidin ayrilishigha, sürgün qilinishigha we türmilerge qamilishigha sewep bolup axirlishidu. Soraq qilip sotqa tartilghandin kéyin, qolgha élin’ghanlarning mutleq köp qismigha höküm élan qilinip, ta urush tügigen yillarghiche türmilerge qamiwétilidu.

Tötinchi bab

Idiyologiyilik soghuq urush yillirida

Komunizm changgili astidiki bichare xelq azat qilinmighiche,

roslarmu kona chégralirigha chékinip özining burunqi inige kirip xewip keltüridighan hali özgermigiche, amérika bilen dunya hergiz xatirjem bolalmaydu.

− a q sh prizdénti eyzinxawyér

Türkistan Üchün Küreshler 611

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Soghuq urush yilliri

Weli Qéyumxan, urush tügigendin kéyinki ikki yil boyiche qamaqta

yatidu. Andin ittipaqdash döletler teripidin nyurénbérg shehiride qurulghan xelqara urush jinayetchiliri sot mehkimiside sotqa tartilidu. Qarilighuchilar Weli Qéyumxan üstide Natsitlar partiyisi bilen natsyunal sotsiyalizm qarashliri ottursida birer munasiwetning bar-yoqliqini noqtiliq halda tekshüridu. Shuningdek yene m t b k ning we Türkistan léjyonining yehudi irqi qirghinchiliqigha qarita tutqan pozitsiyisining qandaqliqi, bu organning urush jeryanidiki ishlirining mahiyiti qandaq idi dégendek mesililer tekshürülmekte idi. Sowétler ittipaqigha wakaliten sotqa qatnashqan qarilighuchi rodénko, birinchi künisIdila Weli Qéyumxan bir urush jinayetchisi, shunga uni Sowétler ittipaqigha qayturup bérish kérek dep telep qilidu. Rodéénkoning diyishiche, Weli Qéyumxan “özbek, tajik, qazaq we Türkmen deydighan milletler yoq, ularning hemmisi Türkistan xelqidur” dep kishilerni aldap kelgenmish. U özining rezil mepkorisi üchün m t b k bilen Türkistan léjyonini qurup chiqip, ittipaqdash küchlerge qarshi heriket qilip kelgenmish. Weli Qéyumxan sot üstidiki barliq soraqlargha jawap berginide, m t b k bilen Türkistan léjyoni urush qa’idisige qattiq emel qilghan asasta Türkistan musteqilliqi üchün bolshéwiklarghila qarshi jeng qilghanliqini; Bu ikki organning héchqaysisi urush jinayiti bilen munasiwetlik héchqandaq bir ishqa arilashmighanliqini, hetta pat-pat Némislarning bundaq heriketlirige qarshi turup kelgenlikini iytidu. Tekshürüp tetqiq qilish arqiliq, uning Natsitlar partiyisi ezasi emesliki ispatlinidu. Esirler lagirining shara’itlirini yaxshilash toghriliq yazghan doklatimu tépilghan, puxralargha qarita térrorluq heriketler bilen shoghullan’ghan és-éschilar yitekchilirige qarshi qanat yaydurghan küreshler bilen és-éschilar teripidin uninggha süyiqest pilanlap ishlen’genliklirimu éniqlinip ispatlinidu. Buxara yehudiliridin bolghan ikki ademning pütün urush jeryanida m t b k teweside ashpez we shopur qilip ishlitip kélin’genliki melum bolghinidin kéyin, Weli Qéyumxan’gha munasiwetlik qarilinishlar asasi jehettin ret qilinidu. Weli Qéyumxan, gherplik rehberlerni qattiq tesirlendürgen bir qétimliq sot jeryanini mundaq bayan qilidu:

Türkistan Üchün Küreshler 612

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Amérikiliq herbi qarilighuchilardin birsi: “urush jeryanida général

wlasow bilen birge pa’aliyet qilishni ret qilghanikensiz. Buning sewebini éytip birelemsiz?” dep soridi. Mehkime zalida her türlük millet wekilliridin bolup nurghun kishiler bar idi.

Wlasow dégen bir milli xa’in. Chunki u öz millitige, yeni urus xelqige

qarshi urush qildi. Emma men öz xelqimge hergiz qarshi chiqmidim, del eksiche öz xelqimning, Türkistanning azatliqi üchün, wetinimni mustemlike qiliwalghan Sowétler ittipaqigha we bolshéwiklerge qarshi jeng qildim, dep jawap berdim. Shu küni axshimi amérikiliqlar kélip méni türmidin chiqirip, shara’iti téximu yaxshi bashqa bir yerge yötkep qoyushti. Bir heptidin kéyin sot mehkimisining qarari bilen gunasiz dep qoyup bérildim.

Komititning qalghan ezaliri Gérmaniye ichige tarqilip kétip izini

yoqutup yoshurunup yüridu. Ular, urushtin kéyinki qalaymaqanchiliq weziyet qismen tinjighan bir waqitlarda, yeni 1945-yilining axirlirida milli komititning teghdirini belgilesh meqsitide qayta yighilishidu. 26-dékabir küni 16 eza qatnashqan yighilishta pa’aliyet guruppiliri qaytidin retke sélinip, waqitliq rehberlik guruppisi teshkil qilinidu. Weli Qéyumxan qoyup bérilgendin kéyin, yeni 1947-yilining awghust éyida komitit ezaliri üch kün dawamlashqan omumi yighin chaqirishidu. Bu yighinning teyyarliq ishliri kétiwatghan künlerde burunqi köngülsizliklerni toluq unutup, barliq ezalar milli komitit astida qaytidin birliship heriket qilishi kérekliki muzakire qilinidu. Shunga, urush tügeydighan’gha bir ay qalghan waqitta m t b k din ayrilip Türkistan shurasini qurup chiqqan, andin wlasow komititigha qoshulup ketken qares qanatbayéw bilen uning hemralirimu bu yighin’gha qatnishidu. Shundaqtimu bu tür yarishish muhiti aran birer aydekla dawam qilalighan bolup, undin kéyin qanatbayéw milli Türkistan ittipaqida birlikte pa’aliyet qilalmaydighanliqini bildürüp ittipaqtin yene chiqip kétidu.

1948-yilisi Türkiye jumhuriyti hökümiti Gérmaniye qataridiki

Yawrupa elliride musapir bolup turiwatqan Musulman Türki qewimdikiler xalisa Türkiyige kélip olturaqlashsa bolidu deydighan bir qarar qobul qilidu. Bundaq bir weziyette, iyul éyida myunxén

Türkistan Üchün Küreshler 613

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

shehiride Weli Qéyumxan re’islikide 300 kishilik bir yighin chaqirilidu. Qéyumxan, Türkistanliqlar bu pursetni qoldin bermesliki kérek dep ipade bildüridu. Netijide 1948-yili ichide yüzligen sabiq urush esir Türkistanliq Türkiyige kétiwalidu.

Amérikining sehnige chiqishi Urushtin kéyinki dewrlerde dunya xeritisi qaytidin siziliwatqan idi.

Yawrupa bilen Asiyada intayin éghir küch tengpungsizliqliri otturgha chiqqan idi. Urushtin küchlinip chiqqan Sowétler ittipaqining aldida, menbelirini urushta xoritip tügetken En’giliye bilen Fransiyidek döletler küch tengpongluqini saqliyalighidek hali yoq idi. Ikkila dunya urushida öz qit’esidin sirtqa chiqmasliqqa tiriship baqqan a q sh, en’eniwi bitereplik siyasitini bir chetke chörüp tashlash-tashlimasliqi téxi éniq emes idi. Bundaq bir küch boshluqining otturgha chiqishini aldin perez qilghan Sowétler ittipaqi yalta yighinida zörür bolghan asasqa érishiwalghan bolghachqa, tarix bergen bu pursetni ching tutup üch tereptin hujumgha ötüshke kirishkenidi.

Sowétler ittipaqi Yawrupada ishghal qiliwalghan Polsha,

Chéxslowakiye, majaristan (win’giriye − t) , rominiye we bolghariye qataridiki ellerde komunistik partiyilerni tézlikte qurup chiqip, waqitliq hökümetlerning pa’al heriket qilish shara’itini yaritiwalidu. Shuningdek yene gritsiyide bashlan’ghan ichki urushta komunist partizanlirighimu Sowétler ittipaqi yardem qilip kelmekte idi. Sowétlerning kéyinki nishani ottura sherq idi. Bundaq bir siyasetni urushning deslepki yillirida En’giliye bilen birlikte ishghal qiliwalghan Iranda yürgüzgenidi. Ishghal qiliwalghan jenubi Ezerbeyjan teweside (shimali Iranda) özlirining siziqidin chiqmaydighan qorchaq hökümettin birni qurup chiqish üchün heriket qilishqa kirishidu. Bu jeryanda Türkiyigimu bésim ishlitip yürüp Türkiye boghuzlirida herbi baza qurush hoquqi bilen birge yene qars, ardaxanlarni telep qilmaqta idi. Sowétlerning Asiyadiki nishani Xitay bolup, maw tsé tung (maw zeydungni démekchi −t) rehberlikidiki komunistlarni Xitayda hakimiyet üstige chiqirish üchün herbiy we siyasiy jehetlerde yardem qilip kelmekte idi. Sowétler ittipaqi sherqi Yawrupa, ottura sherq we Asiya teWeliride

Türkistan Üchün Küreshler 614

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yolgha qoyiwatqan bunche keng da’irilik heriketliri amérikini arilashmay jim turiwélish siyasiti yürgüzüshtin waz kechtürüp, Sowétler ittipaqigha qarita küch tengpongluqi siyasiti yürgüzmise bolmaydighanliqini hés qilduridu. A q sh da’iriliri 1947-yilining mart éyida, Sowétler ittipaqining tehditige düch kéliwatqan döletlerge qarita «truman telimati» ni otturgha qoyidu. Shu yil iyolda Yawrupa ellirini iqtisadi jehette tereqqi qildurushni meqset qilghan «marshal plani» nini ishqa kirishtüridu. Buninggha taqabil turush üchün Sowétler ittipaqimu yugslawiye, bolghariye, rominiye, Chéxslowakiye, Fransiye we Italiye kompartiye dahilirini Polshaning sizklarska poréba shehirige chaqirip, 1947-yili 5-öktebirde «kominform» (komunistik axbarat biyrusi, kommunist information béru) ni qurup chiqidu. Urushtin burun qurulghan komunistik intérnatsyonal (komintérn) ning dawami hésawidiki bu teshkilat alghan qararlarda, ishchilar sinipining birdin-bir wetini Sowétler ittipaqidur; Amérika qoshma sh*tatliri wekillikidiki jahan’girlikke qarshi eng axirghiche küresh qilip, kelgüside pütün dunyani bir pütün Sowétler döliti qilip qurup chiqishni özining ghayisi qilidu dep belgiligen idi.

Yene bir tereptin, a q sh hökümiti Sowétler ittipaqining

kingeymichilik siyasitini chekleshte qet’i iradige kelgen idi. A q sh, 1947-yili 22-öktebirde élan qilghan bir bayanati arqiliq Iranning zémin pütünlikige kapaletlik qilidighanliqini élan qilidu. Shundaq qilip, éran’gha qilinidighan herqandaq bir mudaxilini urush élan qilghanliq dep qaraydighanliqini ochuq élan qilghan hésaplandi. Bu jeryanda partilighan Bérlin kirizi bu ikki chong küchning bir-birsidin keskin ayrilghanliqini éniq otturgha qoyghan bolup, bu ikki küch etirapida siyasi we iqtisadi qutuplinish meydan’gha kelgenlikini körsetmekte idi. Shundaq qilip ikki qutup éniq bir-biridin ayrilghan halet shekillen’gen bolup, soghuq urush téz sür’et bilen bashlinip kétidu. Pirizdént ézixawér éytqandek, komunizm changgili astidiki izilgen xelqler azatliqqa érishtürülmigiche, roslar burunqi chégraliri ichige we öz inige qaryturulup apet menbesi bolushtin qaldurulmighiche amérika bilen dunya xelqige amanliq bolmaytti. Shundaq bolghachqa, amérika hökümiti, rusiyiliklerni ishghal qiliwalghan hemde tizginlep turiwatqan ellerdin qoghlap chiqirishni meqset qilip bozek qiliniwatqan ellerge her türlük yardem qilishni pilanlaydu. Shundaq qilip, élan qilinmighan, qanunliri yézilmighan hemde chégraliri éniq belgilenmigen bir urush

Türkistan Üchün Küreshler 615

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bashlan’ghan hésaplinidu. Bu urushning terepliri hemme sahede dégidek qolidin kélidighan pütün imkaniyetlerni toluq ishqa sélip düshmini aldida üstünlükke érishishke jan-jehli bilen urunishidu. Bu urush − soghuq urush dep ataldi.

Amérikiliqlar künsayin küchiyip kétiwatqan kommunizm tehditige

qarita estayIdilliq bilen omumiy yüzlük tedbir élish niyitige kélidu. Sowétler ittipaqi lagiri ichide qalghan milletlerning tashqi alemdiki öktichi küchlirini teshkillep bir sep haligha keltürüsh pikiri, bu türdiki tedbirlerdin biri hésaplinatti. Tarix yene bir qétim tekrarlanmaqta idi. 1920-yillarda marishal Pilsudski Sowétler ittipaqigha qarshi Sowét qolliri haligha keltürülgen millitlerning xadimlirini bir yerge jem qilip Promété sépini teshkil qilghanidi. Gérmaniye-Sowét ittipaqdashliqidin kéyin Promété sépini yoqatqan Gérmaniye, ikkinchi dunya urushi jeryanida ularmu shuninggha oxshaydighan bir sep teshkil qilip, Sowétlerge qarshi milli léjyunlarni qurup chiqishqanidi. Soghuq urushning deslepki yillirida bolsa, bu ishlarni qilish nöwiti amérikigha kélidu. Bu qétimqisida, a q sh Sowét ittipaqigha qarshi ortaq sep teshkil qilish üchün tirishchanliq körsitidu. Amérikiliqlar millet, medeniyet we joghrapiye alahIdiliklirige qarimastin Sowétke qarshi barliq küchlerni bir noqtigha toplashni niyet qilmaqta idi. Bu waqitlarda washin’gtondin anglitish bériwatqan «amérika awazi» radi’osi Sowétler qulida qalghan milletlerning tilida anglitishni bashliwétidu. Amérikiliqlar 1948-yilining otturlirida bu milletlerning chet’ellerdiki yitekchiliri bilen körüshüshke kirishidu. M t b k ge wakaliten Weli Qéyumxan bilen munasiwet baghlaydu. Weli Qéyumxan, u künlerni mundaq bayan qilidu:

1947-yilining otturlirida komitit pa’aliyitini eslige keltüriwalghaniduq.

Bu chaghda amérikiliqlar bizning bilen körüshkili keldi. Démisimu, nyurénbérg sotidin kéyin ular bilen yéqin alaqiliship turattuq. Amérikiliqlar kommunizmge qarshi bir sep teshkil qilishni telep qilishti. Ular, bu türdiki bir septe turup pa’aliyet qilidighan muhim teshkilatlargha yardem qilidighanliqini éytishti. Men ulargha, Türkistan musteqilliqini étrap qilish, m t b k ni uning birdin bir wakaletchisi dep qobul qilishqa maqul bolghininglardila siler bilen birlikte pa’aliyet qilishimiz mumkin dep éyttim. Ular, bu pikirimizni awal bir muzaklire qilip chiqidighanliqini, emma buninggha waqit jiq kétidighanliqini

Türkistan Üchün Küreshler 616

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qoshup qoydi. Shundaq qilip, ular bilen birer yildek birge pa’aliyet qilishtuq. Amérikiliqlar Yawrupadiki küch tengpongluqi bilen Sowét ittipaqining ichki tüzülmisini yaxshi bilip ketmeytti. Kéyin ular manga bergen jawabida shu waqittiki xelqaraliq küch tengpongluqi noqtisidin teliwimni qobul qilalmaydighanliqini éytishti. Netijide, ular bilen bolghan hemkarliqimizgha xatime berduq.

1949-yilining sintebiridin bashlap «milli Türkistan» jornili chiqishqa

bashlaydu. Desliwide birla xil til bilen bésilghan bu zhornal, 1950-yilidin bashlap én’gilizche bilen özbek Türkchisi bolup ikki xil tilda bésilishqa bashlaydu. Bir yildin kéyin erep elliride yashawatqan Türkistanliqlargha qaritilghan erepche bilen erep heripliridiki Türkche bolup üchinchi xil yéziqtikisimu qoshup bésilishqa bashlaydu.

Rusiye xelq azatliq komititining qurulushi Amérika hökümiti Sowétke qarshi küchlerni bir noqtigha toplash

pilanini ishqa ashurush meqsitide «rosiye xelqlirini azat qilish üchün amérika komititi» namida bir teshkilat qurup chiqidu. Bu komitit, Sowétler ittipaqi terkiwidiki barliq milletlerning musapirlirini bir noqtigha yighip keng da’iriliq birliksep teshkillesh ishida achquchluq rol élish pilanlan’ghan idi. Teshkil qilinidighan bu lagirgha mes’ul qilip teyinlinidighan namzatliqqa, 1917-yili öktebir inqilawi dewride rosiyige rehber bolghan sotsyal démokratlar dahisi kréniski eng muwapiq namzat qilip tallap élinidu. Némislarning urush shara’iti astida général wlasow wastisigha tayinip emelge ashurmaqchi bolghan pa’aliyetlerni bu nöwet amérikiliqlar, shuningdek ténch shara’it astida krénski bilen qanat yaydurushni pilanlimaqta idi.

Krénski, birinchi qedemde Yawrupada komunizmgha qarshi

pa’aliyet qilip kéliwatqan ros teshkilatlirini rus xelqini azat qilish komititi namidiki bir teshkilat yitekchilikide bir noqtigha yighishqa kirishidu. Bu teshkilat, mélgunow guruppisi (rosiye erkinliki üchün küresh ittipaqi), baydalakow guruppisi (milli emgekchiler ittipaqi), krénski guruppisi (xelq erkinliki üchün küresh jemiyiti), yakowlow guruppisi (rosiye xelq azatliqi üchün küresh ittipaqi) we wlasowning

Türkistan Üchün Küreshler 617

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ikkinchi dunya urushi jeryanida qanat yaydurghan kürishining dawami bolghan wlasowchilar guruppisi qatarliq 5 guruppidin teshkil tapmaqta idi. Bu komitit, birinchi qétimliq yighilishida qanat yaydurulidighan heriketning pirinsiplirigha munasiwetlik bir qisim qararlarnimu qobul qilishidu. Élin’ghan bu qararlar bilen buning keynidin barliqqa kelgen weziyet musapir Türki qewim metbu’atlirida tüwendikiche ekis ettürüldi:

Besh xil urus teshkilati birliship qobul qilishqan qararlargha

asasen, milletlerning öz teghdirini özliri belgilesh hoquqini étrap qilish bilen birge, “rusiyining bölünishi bu milletlerning menpe’etlirige muwapiq emes dep qaralghanliqi üchün, fidratsiye we milli medeniy aptonomiyeni asas qilip qurulidighan Rusiye milletliri ittipaqini saqlap qélishta ching turghanliqi” otturgha qoyulghan. Shtutgart layihisige asaslan’ghanda, bir türlük ochuq parlamént mahiyitidiki «Rusiye xelqlirini qutuldurush shurasi» atmish neper wekildin teshkil tapidiken. Uruslar bilen urustin bashqa milletler 20 din wekil chiqirishidiken, qalghan 20 neper wekilni millet ayrimastin ilmi we sen’et xadimliri teshkil qilidiken. …

Goya ötken 35 yil mabeynide héchqandaq bir weqe yüz

bermigendek, urus siyasi teshkilatlirining ortaq pa’aliyetlirige “rusiyide 1917-yilqi fiwral inqilawi élan qilghan xelq hakimiyitining teshkillinish pirinsipliridin − yeni krénskichiliktin − ish bashlashni teklip qilishqanliqi intayin muhim ehmiyetke ige” ikenmish. Ular, inqilap jeryanida sabiq charRusiye tértoriyisi üstide qurulghan bir qatar döletlerni, bu jeryanda 1918-yilining may éyida musteqilliqini élan qilghan, ikki yildin kéyin Sowét hökümiti teripidin bésiwélin’ghan Ezerbeyjan, Ermeniye, Groziye we shimali kapkaziyini qilche közge ilishmighan. Ular yene kapkaziyide musteqilliq üchün qozghalghan qozghilanglarda aqqan derya-derya qanlarnimu qilche küzde tutmighan.

Dégendek, bu urus guruppilirining yighinda qobul qilin’ghan

qararlardin birside pilan qilin’ghan birleshme sep asasen ishliyelmes halgha keltürülgen:

Rosiyidiki 1917-yilqi fiwral inqilawi (krénski yitekchilikide barliqqa

kelgen sotsyal démokratchilar inqilawi közde tutulmaqta. Yene shu

Türkistan Üchün Küreshler 618

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yilining öktebir éyida bolshéwiklar inqilawimu yüz bergen idi. − aptorning izahati) teripidin élan qilin’ghinigha oxshash, bu qétimmu xelq hakimiyiti tiklinip rosiyining barliq xelqlirige teng-barawerlik hoquq bérilidu, bu hoquqlardin paydilinip barliq millet xelqi erkin awaz bérish asasida öz teghdirlirini özliri belgileydu. Emma rosiyining bölünishi, yeni “balkanizatsiye” rosiyini apet déngizige paturiwétidighanliqi muqerrer.

Hökümet, bu qarargha asasen Sowétler ittipaqini teshkil qilghan

urustin bashqa milletlerning bu ittipaqtin bölünüp chiqishini bir apet dep bahalighan. Bundaq bir bölünüp chiqish qarari peqet omumi qurultay testiqi arqiliqla mumkin bolidighanliqi belgilen’gen. Netijide, herqaysi milletlerning öz teghdirini özliri belgilesh hoquqi bolshéwiklarning yolgha qoyup kelginige oxshash qeghez üstide qélishqa mehküm qilin’ghan idi. Bu türdiki bir komitit, öz musteqilliqi üchün küresh qiliwatqan urus bolmighan milletlerning wekilliri teripidin qobul qilinishini qiyas qilish esla mumkin emes idi. Dégendek, komitit qararlirining élan qilinishidin kéyin m t b k teripidin élan qilin’ghan bayanatta tüwendikidek qarashlar otturgha qoyulidu:

Krénskining 1951-yili 20-awghust künisi qurup chiqqan «urus

xelqining azatliq shurasi» teshkilati bilen «milli Türkistan ittipaq komititi» ning (m t b k) héchqandaq munasiwiti yoq. Komititimiz bundaq bir teshkilatni étirap qilmaydu. Bu teshkilat peqet uruslarghila munasiwetlik bir teshkilat bolup, ularning Türkistanliqlar heqqide pikir bayan qilish hoquqi yoq. Türkistan xelqi urus emes. Krénskining ghayisi urus jahan’girlikini qurup chiqishni meqset qilmaqta. Bizning meqsidimiz bolsa, bir milli Türkistan dölitini qurup chiqishtur.

Qarshi inkas bildürgenler yalghuz milli Türkistan ittipaq komititi

bilenla cheklinip qalmaydu. Urush axirlashqandin kéyin Ukra’inaliq milletchiler qurup chiqqan a b n (anti bolshéwik natsyons) teshkilatimu buninggha oxshap kétidighan bir naraziliq bayanatini élan qilidu. Emma amérikiliqlar Sowétke qarshi milletlerning bu ishlargha alahide diqqet qilidighanliqigha qolaq salmayla qalmay, bundaq naraziliqlargha bek ehmiyet béripmu kétishmeydu. Amérikiliqlargha nisbeten rusiyidiki asasliq mesile tüzüm mesilisi bolup, yoqutulushqa tigishlik bolghan düshmen bolshéwiklarla bolishi

Türkistan Üchün Küreshler 619

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kérekmish; Amérikiliqlarning neziride, rosiye bilen uruslarning changgili astidiki milletler ottursidiki zidiyetlerni bolshéwiklar aghdurulghandin kéyin hel qilsimu bolidighan mesililer hésaplinatti. Amérika komititi, u waqitlarda élan qilghan analizlirida bu tür qarashlirini ochuq ipadileshkenidi:

Amérika komititi bügünki künde Sowétler ittipaqini teshkil qiliwatqan

zéminlerdiki dölet shekli bilen musteqbel dölet tüzülüsh mesililirini erkin saylam ötküzüsh imkaniyitini qolgha keltürginidin kéyinla andin bu zéminlarning puxraliri teripidin hel qilalaydighanliqigha ishinidu; Shundaq bolghachqa, her qaysi gurup yaki bir qism muhajirlar teklip qilishqan hel qilish usullirini qollap quwetlesh meydanida turmaydu.

«Türkler éli komititi» ning qurulushi A q sh da’iriliri otturluqtiki shunche naraziliqlargha qarimay,

mesililerni öz xahishi buyiche hel qilishta ching turmaqta idi. Otturluqta mewjut teshkilatlar amérika pilanigha qarshi turiwatqan bir ehwalda, krénski yitekchilikide qurulghan bu teshkilatqa qoshulidighan yéngi teshkilatlarni qurup chiqishtin bashqa chare yoq idi. Shundaq qilip, uroslardin bashqa milletlerning yitekchiliri arisidiki öktichi kishiliri bilen munasiwet tiklinip, ulargha yardem qilish kapaliti bilen ayrim teshkil qurushigha qiziqturulidu.

A q sh ning bu tür teshwiqati netijiside, barliq milli teshkilatlarda

körülginidek m t b k ichidimu bölünüshler kélip chiqishqa bashlaydu. Amérika yardimige tayan’ghan qares qanatbay re’islikidiki bir gurup sabiq m t b k ezaliri bashqa bir teshkilat qurushqa kirishidu. A. Berdimurat, tajimurat we Weli zunun qataridiki bir qisim komitit ezalirimu bu gurupqa qoshulup kétidu. Netijide, 1951-yilisi «Türk éli komititi» namida bir teshkilat qurulidu. Bu yéngi teshkilatning qurghuchiliri bu heriketning otturgha chiqishini mundaq tonushturidu:

Bu yerde biz shuni körsitip ötimizki, Türkistan milli azadliq komititi −

Türk éli − teshkilatining barliqqa kélishi, amérikan komititi wastisida

Türkistan Üchün Küreshler 620

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

we yurtdashlirimizdin bekla az qismining teshebbusi asasida otturigha chiqqan.

Bu guruppining shekillinishide amérikan komititi bilen bir qatarda

Zeki Welidi Toghanmu küchlük tesir körsetkenidi. Welidi, Türk éli qurghuchilirining 1950-yili 18-sintebir künisi Gérmaniyining myunxén shehiride chaqirghan teyyarliq yighinigha qatniship ularni qollap quwetleydighanliqini bildüridu. Zeki Welidi Toghan, shu chüghda yazghan «Türkistanliqlarning birleshme dawaliri» mawzuluq bir parche maqalisida Türk éli bilen m t b k heqqidiki qarashliri, shuningdek shu qétimqi bölünüshning esli sewepliri üstide tüwendikiche yip uchilirini bérip ötidu:

Bügünki künde birla büyük Türkistan sheklide birlishishni arzu

qilidighan sherqi Türk qewimliri ottursida bir terepte özbekler, yene bir terepte Qazan Türkiy qewimliri (Idil-Ural Türki qewimlirini közde tutidu − aptor) öz’ara qazaq-qirghiz teWelirini öz tesir da’irisige tewe yerler dep ikkige ayrish arzusi yatmaqta. …

Özi bir qazaq bolghan Mustapa Choqay oghli hayat bolsa idi,

rosiye-Gérmaniye urushi jeryanida Türkistanliqlar bek inaq ittipaqliq ichide yashighan bolar idi. Emma rosiye mehkümi Musulmanlarning ichki ehwalidin toluq xewiri bolmighan Némislar esirge chüshken Türki urughliri (qewimi) ottursida özbekler bilen Qazanliqlarni rehberlik ornigha chiqirish, yeni qebililer ottursidin bu ikkisini mexsus talliwélishtek xata siyaset yürgüzgenidi. Shundaq qilip bular ottursida riqabet peyda boldi. Özbek rehberlikige razi bolmighan qazaqlar yaki bolmisa tatar rehberlikini xalimighan bashqirtlar qarshi tereptikiler teripidin bolshéwik déyilishi netijiside, hitlér hökümitining ularning péyigha chüshiwélishini keltürüp chiqarghanidi. …

Bügünki künde miyunxéndiki qazaq, qirghiz, özbek we Türkmen

shiwiliride Türk éli mejmu’esini chiqiriwatqan qares qanatbaygha qarshi milli Türkistan jornilini chiqiriwatqan Weli qéyum, qarshi terepni “aq urus” dep maqalilar élan qilmaqtiki, bularning hemmisi eslide kona adawetlirining dawamidin bashqa nerse emes.

Türkistan Üchün Küreshler 621

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Shundaq qilip, Zeki Welidi Toghan «Türk éli komititi» wastisi arqiliq qaytidin siyasi sehnige chiqqan déyishke bolatti. Bu qétim uning siyasiy sehnige chiqqan yéri Gérmaniye bolup, düch kelgen siyasiy reqibi m t b k bilen uning re’isi bolghan Weli Qéyumxan idi. Herqandaq bir sewep körsitilishidin qet’i nezer, Türk éli teshkilatining qurulishi netijiside, 1920-yillardin béri Yawrupada qanat yaydurulghan Türkistan milli herikiti tunji qétim éghir bölünüsh halitige düch kelmekte idi.

Qanatbay yitekchilikidiki bu guruppa 1951-yilining sintebir éyidin

bashlap “Türkistan azatliq komititi” nami bilen qurulup, «Türk éli» dégen bir neshriyat epkarinimu chiqirishqa kirishidu. Ikki format chongliqidiki bu zhornal, Türkche we urusche ikki xil tilda bésilmaqta idi. Bu zhornalda, Türkistan jumhuriyetliride ishlitilidighan barliq Türki shiwilerde maqalilar élan qilinishigha alahide tirishchanliq körsitilgen idi. Zhornalda, siyasi we ilmi xaraktirdiki maqalilargha qoshumche qilinip yene bir edebi bölüm bilen xewer bölümimu bar idi.

Yene bir tereptin Türk éli komititining krénski re’islikidiki urus

muhajir teshkilatliri bilen birlikte pa’aliyet qilish heqqidiki tirishchanliqliri, m t b k bashchiliqidiki Türkistan diyasporasi teripidin qattiq tenqitlenmekte idi. Tenqitte ulargha xa’inliq we bölgünchilik qildi dégen guna artilghan idi. Bu tenqitlerge qarita Türk éli komititi özini munu gepler bilen aqlimaqta idi:

Bügün barliq muhajirlar arisidiki démokratik küchler

bolshéwikchilikke qarshi küreshte bir merkezge yighilishi, siyasi muhajirlarning eng muhim wezipiliridin biri hésaplinidu. … Türkistanda bolshéwiklar hökmüranliqi bolmighan musteqil bir milli hökümet qurup chiqish üchün chaqiriq chiqarghan Türk éli komititi, amérikan komititi re’isi don léwinning siyasi muhajirlar ichidiki barliq démokratik küchlerni bir noqtigha yighish jehettiki tirishchanliqigha yardem qilalaydu. …

Buninggha oxshash, shtutgart shehiride chaqirilghan qurultayda

birlikke kelgen 5 urus teshkilatining milli mesilige munasiwetlik qararlirini Türkistan komititi toluq qobul qilmighan bolsimu,

Türkistan Üchün Küreshler 622

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolshéwikchilikke qarshi birleshken küch teshkil qilghanliqi üchün Türk éli komititi ularni qollaydu.

Kréniski rehberlikide qurulghan rosiye milletlirini azat qilish shurasi,

tunji qétimliq omumiy yighinini 1951-yilining 3~7-noyabir künliri wiyésbadénde chaqiridu. Bu yighinda beshi urus, jem’iy 11 bolshéwikchilikke qarshi muhajir guruppiliri bar idi. Bu yighin’gha Türkistan’gha wakaliten Türk éli − azatliq komititining re’isi qares qanatbay bilen dölet taghiberli qatnashqanidi. Yighin jeryanida urus guruppisidikiler öz közqarashlirini urus bolmighan muhajir guruppisidikilerge qobul qildurush üchün xéli bek tirkishidu. Ularning bu türdiki küchlük bésimliri démokratik teshkilatlar bilen birlikte pa’aliyet qilishqa razi ikenlikini her noqtida ipadilep kéliwatqan Türk éli wekillirinimu qattiq renjitkenidi:

Wyésbadén qurultiyida urus teshkilatliri (n t s, natsyunalni

trodowoy, soyuz, mélgunow bilen krénski guruppisidikiler) öz pirinsiplirini qobul qildurush üchün pütün charilarni ishqa salghanidi. … Türk éli komititi héchqachan bashqa birsining yaki bashqa birer teshkilatning qoyruqi bolushni xalimaydu hemde xalishimu mumkin emes. … Türk éli komititi héch bir waqit krénski ependining, mélgunowning yaki bolmisa solidaritéchi n t s ependilirining yol körsitishi astida heriket qilishni xalimay kelmekte. … biz bolshéwikchilikke qarshi ittipaqdashliq teshkil qilish qarishini qollash bilen birge, rosiye namini bizgimu téngishqa urun’ghan urus jahan’girlikini qobul qilalmaymiz. … Türkistan, héchqachan rosiyining bir parchisi bolmaydu, héchqachan bolup baqqan emes. … bizning komititimiz kelgüside qurulidighan ortaq hemkarliq merkezige qatnishishqa teyyar bolsimu, emma bizning ishlirimizgha uruslarning arilishiwalmasliqini telep qilimiz.

Qurultay dawam qiliwatqan künlerde, krénskining hemkarliq

merkizige qatnashmighan, amérikiliqlarning bu jehettiki tirishchanliqlirini muwapiq körmigen bashqa guruptikiler birlikte bir parche bayanat élan qilip, amérikan rehberliki bilen krénskige bolghan naraziliqini ipadileshti. Xéli köp milletlerning wekilliri birliship qol qoyghan bu doklatqa m t b k namida Weli Qéyumxan, Ezerbeyjan

Türkistan Üchün Küreshler 623

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

milli teshkilatliri namida bolsa mehemmet imin rosulzade qol qoyghanidi.

M t b k bilen Türk élining bölünüshi Bu türdiki munaziriler dawam qiliwatqan bir waqitlarda, Türk éli

komititi 1952-yilining 29~30-awghust künliri miyunxén shehiride «Türkistan muhajirliri birinchi qurultiyi» dégen namda bir yighin chaqiridu. 70 tek Türkistanliq qatnashqan bu yighinda Türkistan milli azatliq komititi − Türk élining nizamnamisi qobul qilinip, kelgüsi toghriliq bir munche qararlar qobul qilinidu we rehberlik hey’etliri saylap chiqilidu.

Nizamnamining birinchi maddisida komititning nami “Türkistan milli

azatliq komititi − Türk éli” dep atilidighanliqi, bu teshkilatning meqsidi Türkistanni bolshéwik-komunistlar zulumidin azat qilish, Türkistanda milli ittipaqliq asasida musteqil bir dölet qurup chiqish dep körsitilgen. Shuningdek yene bu teshkilat Türkistanda yashaydighan her qewmdin 3 neperdin wekil qatnashturulghan bir komitit teripidin bashqurulidighanliqimu belgilen’gen. Bu komitit bir neper re’is we 6 neper bölüm bashliqi teyinlep wezipige teyinleydighanliqini belgiligen. Saylam netijiside re’islikke qarés qanat bay, mu’awinliqqa o. Exmetjan, bölüm bashliqlirigha bolsa a. Ko (siyasi ishlar mes’oli), k. Qoshoy (metbu’atchiliq ishliri mes’uli), aqbergen (herbi ishlar mes’uli), m. Erkin (maliye ishliri mes’uli) we doktor a. Keskin (ilmi ishlar mes’uli) qatarliq kishiler teyinlen’gen. Qurultay jeryanida Türkistanliq muhajirlarning Türk éli komititi etrapida ittipaqlishishigha kapaletlik qilish, bolshéwikchilikke qarshi küreshni démokratik küchler bilen birlikte qanat yaydurush, urushtin kéyin Gérmaniyide turup qalalighan Türkistanliqlar arisida teshkillinishni ishqa ashurush we bir mezgil latin we islawyan heripliri bilen chiqiriliwatqan Türk éli jornilini erep heripliri bilenmu chiqirish qataridiki qararlar qobul qilin’ghan idi. Qurultay jeryanida sözlen’gen nutuqlarda tashqi dunyadiki siyasi klüreshlerning asasi simowuli qilip Mustapa Choqay oghli teriplep körsitilgenidi. Komitit ezasi doktor keskinning nutuqidiki bezi qisimlar bundaq bir ipadini éniq körsitip turatti:

Türkistan Üchün Küreshler 624

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistanning teghdirini meyli Qéyumxan yaki qanat bayning

héchqaysi belgiliyelmeydu. Türkistan teghdirini belgileydighan kishiler bu qurultayda olturghanlardur. Eger biz bügün Türkistanning siyasi dahisini tilgha almaqchi bolidikenmiz, uning üchün peqet birla Türkistanliqni dahimiz qatarida xatirlishimiz mumkin: u kishi − merhum Mustapa Choqay oghlidin bashqa birsi emes. Bizning tutqan yolimiz Choqay yolidur. U yol − bölünmes, parchilanmas birla Türkistan qurush yolidur. Eger bu yolda méngishni xalimaydighan birsi arimizda bar bolsa, weten-xelq namida undaq ademni arimizdin qoghlap chiqirishimiz kérek. Türk éli komititi Choqay bizge qaldurup ketken milli yolida méngiwatqan, Türkistanni jahan’girlardin qutquzushning musteqilliq kürishini qanat yayduridighan bir komitittur. Shunga bu komititni Choqay komititi dep ataymiz. Shundaq bolghachqa, Choqayning kona düshmenliri bizge qarshi her türlük qarilash teshwiqatliri bilen shoghullinip kelgen idi. Biz undaqlarni arimizdin tazilap chiqarduq.

Shundaq qilip, Qéyumxan bashchiliqidiki we m t b k nimu öz ichige

alghan Türk éli komititigha qarshi heriket qilidighan bashqa gurohtiki kishiler buzghunchiliq salghuchilar dep qaraldi.

Qurultaydin kéyin qares qanatbay Türkiyige bérip u yerdiki

Türkistanliq muhajirlar bilen uchrushidu. Türkiyidiki Türkistanliq ziyalilar ichidin Türk éli komititigha eng muhim yardem Zeki Welidi Toghan bilen uning yéqinliridin kélidu. Buning eksiche tahir chaghatay bashchiliqidiki sabiq m t b ezaliri Gérmaniyide pa’aliyet qiliwatqan her ikkila komititqa qarshi chiqmaqta idi. Shu seweptin ularda Türk éli komititini himaye qilish deydighan bir xiyal yoq idi. Bu waqitta Türk éli komititi bilen Weli Qéyumxan ottursidiki küresh shiddet bilen dewam qilidu. Türk éli rehberliki Weli Qéyumxanni Türkistan mesililirini öz qolida tutush, özi otturigha qoyghan qarashlardin bashqa otturgha chiqqan idiyiwi heriketlerni buzghunchiliq heriketliri dep bahAlashmaqta idi. Türk élichilarning qarishi boyiche urush jeryanida qanat yaydurulghan küreshler eslide Türkistan üchün qanat yaydurulghan küresh hésaplanmaydiken. Chunki, musteqilliqni asas qilidighan bir küreshke hitlérning peskesh irq deydighan siyasiti hergiz yol qoymaytti. M t b k teripidin qobul qilin’ghan birdin-bir rehber

Türkistan Üchün Küreshler 625

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pirinsipi démokratik dunya shara’iti astida toghra yol tutqanliq hésaplanmaydighanliqini tekitlep körsetken Türk éli gurohidikiler, bundaq bir pirinsipning Türkistan mesilisini tuyuq yolgha bashlap kétidu dep hésaplishatti.

Bu ikki teshkilat arisidiki bu tür sürkilishler tebi’i halda sirttiki

Türkistanliqlarghimu tesir körsitishke bashlighan bolup, bir qatar bölünüshlerning kélip chiqishigha sewep bolmaqta idi. Netijide, se’udi Erebistan, Hindistan we Pakistan qataridiki ellerde yashaydighan bir qisim Türkistanliqlarni krénski komititi bilen uning bilen hemkarliship pa’aliyet qilip kéliwatqan Türk éli komititigha öktichi bolghan «milli Türkistan» jornilida élan qilghan naraziliqlar, bu türdiki bölünüshlerning éniq isharetliri qatarida otturgha chiqqan déyishke bolidu.

Buninggha oxshaydighan emma téximu küchlük küreshler

kapkaziyilik guruppilar ichidimu roy bermekte idi. Elixan qantömürning «kapkaziye » jornilida, krénski gurohi bilen birlikte pa’aliyet qilghanlar, kyuslinglar (kyusling − ikkinchi dunya urushi jeryanida wetinini ishghal qiliwalghan Némis armiyisi bilen hemkarliq ornatqan norwigiye bash ministirining ismi. Bu weqedin kéyin, kyusling dégen bu atalghu, ishaliyetchi küchler bilen hemkarliq ornitidighan siyasetchilerge bérilidighan omumi siyasi leqemge aylinip qaldi. ‹Uyghurche kitaplarda weten xa’inliqini ipadileydighan bu isim “kisling” dep atilip kélin’genliki melum −t› − aptorning izahati) dep atilip, ulargha qarshi keskin küresh qanat yaydurulmaqta idi:

Dönek «swobodniy ka*wkaz» bilen «Ezerbeyjan» zhornalliri asasida

birleshken kapkaziye kyuslingliri hamiylirigha − krénskilerge, melgunowlargha, nikolayiwiskilargha we bashqilirigha − her türlük ishlargha ghalchiliq qilishqa urunmaqta. Bular bilen hemkarliq ornatqanlar we shimali kapkaziye dégenni urus bugdanow nami bilen niqapliwalghan bir qorqunchaqmu, nyo-yorkta chiqidighan «nowoyé ruskoyé slowo» gézitining sehipiliride uruslargha yalaqchiliq qilip yürmekte.

Bu türdiki ependilerning hemmisi ghojayinlirining arzusigha

masliship, kapkaziyiliklerni uruslar teripige ötüshke qayil qilish yolini

Türkistan Üchün Küreshler 626

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tutqan. Bundaqlar bu türdiki urunushlirida aldi bilen mazimizni we gheyri urus milletlirining zulum astida yashawatqanlirini, bügünki Sowétler ittipaqining heqiqi ehwalini inkar qiliship, her türlük yirginishlik charilarni ishqa sélishtinmu bash tartmay kelmekte. Bu türdikilerning Rusiye jahan’girlikige qarshi pozitsiyiliri bekla bir tereplime bolup kelmekte. Rosiyining impiriyisining pütünlükini saqlap qélishqa urun’ghan ependilerning nezeriyilirini biwaste hem toluq tekrarlashta ching turushmaqta.

Bolshéwiklargha qarshi hemkarliq merkizi Sowétler ittipaqi ichidiki milletlerning milli héssiyatlirigha bek étiwar

qilip ketmeydighan amérika qoshma sh*tatliri da’iriliri, tunji teshkilleshni bashlatqan waqtida rosiye milletlirini azat qilish amérikan komititi dégen namni ishletken idi. Yeni bir menide amérikiliqlar rusiyige qul qilin’ghan barliq milletlerni rosiye milletliri dep qobul qilghan hésaplinatti. Sowétler ittipaqini rosiye bilen “teng” menide körüsh, Sowét tewesidiki oxshimighan milletlerni “rosiye xelqi” dep qobul qilish, peqetla amérikiliqlarla sadir qilalaydighan xataliqlardin biri hésaplinatti. Bu milletlerning musteqilliq teleplirinimu közde tutmaydighan a q sh hökümiti, Sowétler ittipaqi yimirilgendin kéyin bu türdiki teleplerni qaytidin oylishidighanliqini, waqti kelgende xelqlerning öz teqdiri heqqidiki qararini özliri béridighanliqini éytip, bir menide mujmel, gépide turmaydighan siyasetni otturgha qoyushqanidi. Bu komitit qurulushi bilen bir waqitta otturgha chiqqan tenqitler bilen naraziliqlar, a q sh da’irilirini bu mesilini qaytidin muhakime qilishqa mejburlaydu. Muhakime arqiliq otturgha qoyulghan hel qilish charisi, charrosiye dewrini eslitidighan rosiye milletliri uqumining ornigha bolshéwikchilik atalghusining dessitilishi, milli musteqilliq kürishini idiyologiyilik asas üstige tiklep körsitishtin bashqa nerse emes idi. Yeni, bolshiwizimge qarshi idiyini bir künlük qilip paydilinishni meqset qilishtin bashqa nerse emes idi. Shundaq qilip, amérika komititining namimu “bolshéwikchiliktin qutulush üchün amérikan komititi” dep özgertilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 627

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1952-yili ötebirning 16-künisi urus partiyilirining wéysbadénda awal chaqirghan qurultiyidin perqlendürüsh üchün “wéysbadénchilar” dep nam bérilgen 5 gheyri urus guruppisi yighilip bir qétim qurultay chaqirishidu. Ukra’ina bilen bélirosiyelik guruppilar bu yighin’gha qatnashmaydighanliqlirini uqturidu. Yighindin kéyin qaytidin bir kélishim imzalinip, “bolshéwikchilikke qarshi küresh qilish hemkarliq merkizi” qurulghanliqi élan qilinidu. Hemkarliq merkizining pa’aliyetlirini qanat yaydurush meqsitide profissor mélgunow re’islikidiki 10 kishilik bir merkizi biyro teshkil qilinidu (bu merkizi biyro töwendiki kishilerdin teshkil tapidu: sérgéy pétrowich mélgunow, wasili fyodorowich buténkow, iwan alékséyiwich kurganow, gyorgi il’ich antonow, noy konistantinowich sisadzh ‹Groziye milli shurasidin›, jeyhun hajibeyli ‹Ezerbeyjan milli ittipaq komititidin›, élbért ismayilowich xudarow ‹shimali kapkaziye milli ittipaqidin›, grigori saxaruni ‹Ermeniye ittipaqidin› we qares qanatbay ‹Türk éli komititidin› − aptorning izahati).

Buningdin bashqa 20 neper urus, 20 neper gheyri urus we 20

neper alim bolup jem’i 60 kishilik bir hemkarliq shurasimu teshkil qilinidighan bolidu. Emma rosiye xelqliri komititining ret qilinishigha sewepchi bolghan mesililer öz pitiche saqlinip kelmekte idi. Sowét tewesidiki milletlerning teghdiri mesilisi kelgüside qurulidighan xelq qurultiyining hel qilishigha qaldurulghanidi. Yene bir ish, bolshéwiklar tüzümi aghdurulush jeryanida héchqandaq bir millet musteqilliq élan qilalmaydu dep belgilen’genidi. Bundaq bir hoquq peqetla baltiq elliri üchünla tonulidu dep békitilgenidi.

Milletler mesilisi üstidiki bu tür mujmellikler yéngidin qurulghan bu

hemkarliq komititinimu qattiq tenqit obiktiwigha aylandurup qoyidu. Bu organning sirtida qalghan milli teshkilatlar bu yéngi teshkilatning rosiye pütünlikini qoghdap qalidighan bir organ’gha aylan’ghanliqini, inqilap dewrliride qurulghan musteqil döletlerning heqlirini tartip élishqanliqini, rostin bashqa milletlerning musteqilliqining omumi rosiye qurghuchilar qurultiyi bilen yerlik qurghuchilar qurultay qararlirigha qaldurulghanliqining qobul qilish mumkin bolmaydighan bir ish ikenlikini ipadiliship, bu heqte küchlük naraziliq pa’aliyetlirini bashliwétidu.

Türkistan Üchün Küreshler 628

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bolshéwiklargha qarshi merkez pa’aliyetliri urus milletlirini azat qilish amérikan komititigha oxshash, aridin uzun ötmeyla yar liwige kélip toxtap qalidu. Ikki yildin béri dawam qilip kelgen zidiyetler amérikan komititining ümidlirini yoqqa chiqarghan bolup, herqaysi guruppilargha bérilidighan yardemlermu aziyishqa bashlaydu. Amérika yardimining kamiyishigha egiship, bu yardemlerge tayinip qurulghan teshkilatlarda keyni keynidin yéngi mesililer körülüshke bashlaydu. Dégendek, 1952-yilining axirlirigha kelgende Türk éli komititining eslIdila sani az bolghan xadimliri arisidimu zidiyet we shexsi sürkülüshler bash kötürüshke bashlaydu. Yil axirgha kelginide qares qanatbay re’isliktin we hey’etliktin istipa bérip, uning ornigha dölet taghiberli saylinidu. Emma aridin bir mezgil ötkendin kéyin, umu urnini k. Qudaybergen’ge ötküzüp bérishke mejbur bolidu. 1953-yilining otturlirida a q sh da’iriliri bolshéwikchilikke qarshi küresh siyasitide zor özgirish yasash qararigha kélidu. Bu tür siyasi özgirish, qalghan wéysbadénchilar komititlirige oxshash, Türk éli komititiningmu meghlobiyetlik aqiwitini keltürüp chiqiridu.

Amérikan komititining aqiwiti we yéngi izdinishler Sowétler ittipaqi organlirining ichki pa’aliyetchanliqi bilen uruslargha

qul qilin’ghan milletlerning sotsiyal siyasi tüzülüshlirini toluq közde tutulmay otturgha qoyulghan bolshéwikchilikke qarshi hemkarliq merkizi deydighan bu lahiye, axirida ongushsizliq bilen netijilinidu. Bu merkez oxshimaydighan milletlerge wekillik qilidighan bir merkez bolghanliqi üchün, nurghunlighan saheler boyiche kütken ümidlirini, yetmekchi bolghan nishanlirigha mas kelmigen her türdiki guruppilarni bir septe tutush, ularni pa’aliyetke yiteklesh bekla müshkül bir ish hésaplinatti. Dégendek, bu organ qurulghan deslepki yilisi, hemkarliq merkizining ichidimu bölünüsh körülidu. Bu jeryanda amérikan layihisige qarshi chiqqan sabiq Prométéchi guruppilar yene shu myonxénda yighilip “Parizh bluki” namida bir siyasi teshkilat qurushqa kirishidu (Parizh bluki 1953-yilisi myonxénda Ukra’ina, Ezerbeyjan, Türkistan, Qirim, shimali kapkaziye, Idil-Ural, Ermeniye, blorosiye, Groziye we urus kazakliri milli teshkilatlirining qatnishishi netijiside qurulghanidi. − aptorning izahati). Xuddi Promété herkitide

Türkistan Üchün Küreshler 629

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolghinidek, bu bluktimu Ukra’inaliq milletchiler yitekchi orunda idi. Groziyilikler, Ezerbeyjan milli herikiti, shimali kapkaziyilikler, Idil-Ural milli merkizi, Qirim milli merkizi, tahir chaghatay bashchiliqidiki Türkistan milli ittipaq herikiti qataridikiler bu sepning qalghan hey’etlirini teshkil qilmaqta idi. Parizh biluki yéngi qurulghan waqitlarda a q sh teripidin qismenlikte bolsimu yardem qilinishi bilen birge, bolshéwikchilikke qarshi hemkarliq merkizi da’irisi ichidiki urus guruppilirigha qarshi terepte turup pa’aliyet qilishi sewebidin, bundaq yardemmu bekla cheklik halette qalidu.

1953-yilining otturlirigha kelginide, a q sh da’iriliri bolshéwikchilikke

qarshi hemkarliq merkizi jehettiki ongushsizliqlirini resmi türde étrap qiliship, bu layihe üchün iqtisadi jehettiki yardimini toxtitidighanliqini élan qilishqa mejbur bolidu:

Intayin muhim bir dewr ichide amérikan komititining bu jehettiki

teshebbusliri izchil türde meghlobiyetke düch kélip turghanliqi üchün, amérikan komititi yéqin kelgüside birla muhajir sépining qurulushidin ümid yoqliqini étrap qilishtin bashqa amal yoqliqini qobul qilishqa mejbur boldi. … bügün’giche bolghan ariliqta démokratik küchlerning hemkarliqini asanlashturup bérish meqsidide amérikan komititining qilghan yardemliri 1953-yili 31-awghusttin bashlap pütünley toxtitilidu.

Bu qarar bilen teng, myonxén shehiride hemkarliq merkizi üchün

ayrilghan binaning bikar qilinishi telep qilinidi. Shundaq qilip, pütünley amérika yardimi asasigha qurulghan Türk éli komititinimu öz ichige alghan barliq sun’i milli merkezlerning hemmisi dégidek pa’aliyetlirini toxtitishqa mejbur bolidu. Bolshéwikchilikke qarshi küreshni muhajirdiki guruppilar wastisigha tayinip qanat yaydurush jehette ongushsizliqqa uchrighan amérika da’iriliri, qaytidin bir siyaset belgilep chiqishqan idi. Bundin kéyin küreshni biwaste a q sh da’iriliri bashquridighan qilip teshkillinidighan teshkilatlar wastisi arqiliq qanat yaydurushni pilanlishidu. Bundaq bir özgirish jeryanida, myonxén merkez qilin’ghan halda «erkinlik radi’osi» we «Sowétler ittipaqini öginish tetqiqat yurti» qurulidu. «radi’o libérty» (erkinlik radi’osi) Sowét ishghali astidiki milletler tilida anglitish béridighan, tetqiqat yurti bolsa Sowétler ittipaqigha munasiwetlik ilmi xaraktirdiki pa’aliyetler bilen shoghullinip metbu’atchiliq bilen shoghullinidighan orun bolidu

Türkistan Üchün Küreshler 630

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

(Sowétler ittipaqini ögünüsh tetqiqat yurti − inistitut for dé study of dé u s s r – 1950-yilining 8-iyol künisi myonxénda qurulghan bolishigha qarimay, aktip pa’aliyet qilishqa bashlighan waqti bir qanche yil keynige sörülüp kétidu. Bu tetqiqat yurti qarmiqida amérikiliqlar bilen birge 50 neperdek Sowét musapirimu xizmet qilatti. Bu tetqiqat yurti 1955-yilidin bashlap her üch ayda bir Türkiye Türkchiside zhornal, én’giliz tilida ayliq bir xewerler toplimi chiqirishqa bashlaydu. Zhornal tehrirlikini edige Mustapa Qirimal, xewerler toplimining tehrirlikini bolsa nikolay galay qilip kelmekte idi. Zhornal, Sowétler ittipaqi tewesidiki barliq milletlerge munasiwetlik tetqiqatlarni élan qilip turatti. 1958-yilidin bashlap tömürbek dewletshin riyasetchilikide peqet Türki qewimler rayonigha munasiwetlik én’giliz tilida «dé est Türkis réwiyéw» isimlik bir yilliq zhornal neshri qilinishqa bashlaydu. Uningdin bashqa yene tetqiqat yurti teweside nurghun sanda kitaplar bésilghan bolup, nurghun qétim ilmiy yighinlar uyushturulghan. − aptorning izahati). Bu pa’aliyetlerge qoshumche qilip yene 1942-yilidin béri a q sh paytextide anglitish bériwatqan «amérika awazi» radi’osimu kücheytilgen bolup, urusche, ukra’inche, polekche, wén’girche qataridiki tillargha qoshumche qilip grozinche, tatarche, Ezerbeyjanche we Türkistan shiwiside anglitishlarni bérishke bashlaydu.

Bu jeryanda Gérmaniye da’irilirimu muhajir guruppilirigha

qaritilghan munasiwetlerni tedriji türde bashlimaqta idi. A q sh tézgini astida qanat yayduruliwatqanliqi éhtimal bolghan bu pa’aliyetler, urushtin kéyinki Gérmaniyide qalghan léjyonlarni meqset qilip uyushturulghan yighinlar wastiside bashlan’ghan idi. Bu yighinlarda, urush dewride léjyonlargha qumandanliq qilghan général xéygindorf bilen yene shu waqitlarda bu léjyonlargha munasiwetlik pa’aliyetler bilen shoghullinip kelgen tashqi ishlar ministirliki mes’olliridin biri, déplomat brawtigammu qatniship kelgen idi. Her türlük millettlerge a’it sabiq léjyonchilarning urush mezgilide ijra qilin’ghan ishlar sewebidin Gérmaniye rehberlikini nurghun qétim qattiq tenqitlep kelgenliki sewebidin Gérmaniye hökümitining yardimi bilen yolgha qoyuliwatqan bu pa’aliyetler uzun dawam qilalmighan idi.

Türk éli komititining tarqilip kétishi, «Türk éli» jorniliningmu metbu’at

sahesidin chékinip chiqqinidin kéyin ezalirining bir qismi m t b k gha

Türkistan Üchün Küreshler 631

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qayta kiriwalghan bolsa, yene bezi ezalar amérikiliqlar qurup chiqqan organlarda wezipe öteydu.

M t b k ning sherq ellirige qarap échilishi Milli Türkistan birlik komititi, 1952-yilining 9-afiril künisi bir qétimliq

pewqul’adde qurultay chaqiridu. Siyasi ishlar bilen teshkilat ishlirigha mes’ul re’isi Baymirza Héyti, ilmi ishlar bölüm bashliqi ergesh bulaqbéshi we metbu’at ishliri bölümining bashliqi Weli zunun qatarliq kishiler xizmet doklati bergen bu qurultayda komititning siyasi yoli maqullinip, kelgüsi méngishqa tigishlik bir nishan körsitilgen idi:

Türkistanliq muhajirlar bir bayraq astigha jem bolushqa mejburdur.

… bu komitit hergizmu bir siyasi partiye emes, belki musteqilliq üchün küresh qilidighan bir organdur. Shundaq bolghachqa, Türkistanliqlar ichide ushshaq-ushshaq teshkilatlargha bölüniwélishi milli herikitimizge payda emes ziyan keltüridu. … bu komitit héchqandaq bir döletning ichki-tashqi ishlirigha arilashmighinigha oxshash, héchqandaq bir döletmu Türkistan milli herikitining ichki ishlirigha arilishishini xalimaydu.

(resim orni) Baymirza Héyti, Erebistan ziyariti jeryanida tayif walisi bilen birge.

Sol terep bashtikisi m t b k ning Erebistandiki wakaletchisi zuhiridin Türkistani. Tayif, 1953.

M t b k, yoquriqi qararigha asasen Türkistanliqlar etrapigha jem

bolidighan birdin bir merkez ikenlikini, buningdin bashqa qurulidighan teshkilatlar ret qilinidighanliqini, a q sh qataridiki ellerning milli heriketlerge arilishiwélishini qobul qilishqa bolmaydighanliqini tekitlep körsetken hésaplandi. Doktor Baymirza Héyti, komitit qararigha asasen sherq elliride teshkilatlinishlargha mes’ul qilip belgilinidu.

Doktor Héyti, 1953-yili may éyidin bashlap 5 ay dawam qilidighan

bir sayahetke chiqidu; U nöwet bilen Türkiye, Süriye, iOrdaniye, Misir, Erebistan we Pakistan qataridiki ellerni ziyaret qilip, bu rayonlarda

Türkistan Üchün Küreshler 632

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tarqilip yashawatqan Türkistanliqlar bilen körüshüp chiqidu; U yerlerde uyushturulghan yighinlarda Türkistan jemiyetliri qurulmighan ellerde m t b k shöbilirini achidu; Shöbe échishqa imkaniyet bolmighan yerlerde bolsa wakaletchilerni teyin qilip chiqidu. Shuningdek yene m t b k bilen Türkistan muhajirliri ottursidiki munasiwetlerni tertipke sélish üchün shu ellerde wakaletchilernimu tallap chiqidu. 1953-yilidin bashlap Italiyide m. Se’it kérimi, Türkiyide doktor salih erkinqol, iOrdaniyide mehemmet muratxan, Iraqta muhemmet eli, Erebistanda zuhiridin Türkistani we Pakistanda bolsa Mexmut Ayqarli shu döletlerdiki wakaletchiler qilip tallinip wezipige qoyulghanidi.

Doktor Héytining yene bir wezipisi, Choqay oghli wapatidin kéyin

ezalirining hemmisila dégidek Türkiyide yashaydighan Türkistan milli ittipaqi (t m b) bilen kélishishni ishqa ashurush, shu arqiliq bu ezalarni m t b k gha eza qiliwélish idi. Eslide amérikan komititi pa’aliyitini bashlighan waqitlarda Choqay oghlining ornigha t m b re’isi saylan’ghan profissor tahir chaghatay Gérmaniyige teklip qilin’ghan bolsimu, bu jehette sözlishishler jeryanida kilisheligidek ortaq birer asas tépishalmighan idi. Yene bir mezgil waqit ötkendin kéyin yene bir t m b ezasi bolghan profissor Ibrahim yarqin, m t b k teripidin Gérmaniyige teklip qilinip birer aydek mihman bolup turidu. Eslide uningdin Türkiyidiki t b m ezalirining m t b k gha eza bolush yaki yardimini telep qilishni ümid qilishqan idi. Emma Türkiyidin kelgenler özlirini Mustapa Choqay oghlining Miraschiliri, bu heriketning birdin-bir wekilliri dep qaraydighan bundaq bir gurohning ademliri bilen héch bir pikir birlikige kélishelmeydu. T m b re’isi tahir chaghatay, ular bilen yarishishni ret qilipla qalmay, 1952-yili ichide basturghan «Türkistan’gha da’ir bezi jeriyanlar heqqide közqarashlirimiz» dégen kitawi arqiliq ulardin bir qétimliq hésap élish herikitini bashlitidu.

Yene bir terepte, 1953-yilisi amérikiliqlar teripidin qanat

yayduriliwatqan bolshéwikchilikke qarshi hemkarliq merkizining pa’aliyetliri ongushsizliq bilen axirlishishidin kéyin, bu merkez teripidin yardem toxtighanliqi sewibidin Türk éli komititining tarqilip kétishi netijiside, m t b k mu eng muhim reqiblirining birsidin qutulup qalghanidi. Shundaq qilip, tashqi dunyada Türkistan’gha wakaletlik

Türkistan Üchün Küreshler 633

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qilidighan birdin bir siyasi merkezge aylinish jehette ular téximu ishenchilik weziyetke kéliwalghanidi.

1953-yili m t b k üchün éytqanda bir burulush noqtisi hésaplinatti.

Shu künlerge kelgiche neshriyat we metbu’atchiliq ishlirigha muhim yardemlerde bolup kéliwatqan En’giliye, bu yardimini toxtitish niyitige kélidu. Weli Qéyumxan bu ehwalni amérikan komititining teshkil qiliniwatqan dewrliride hemkarliship pa’aliyet qilish jehette ulargha yéqin yolimighanliqimiz üchün, amérika da’iriliri En’giliyige bésim ishlitip yardemni toxtutushqa sewep boldi dep izahlishigha sewep bolidu (hüseyin ikram, öz eslimiliride bu mesilini “En’giliyilikler ishghal qilish organliridin bir qismidin chékinip chiqish sewebidin bizge yardem qilalmaydighanliqini éytti” dep bayan qilidu. − aptorning izahati).

Shundaq qilip, m t b k teshkilati bundin kéyin öz imkanlirigha tayinip

pa’aliyetlirini qanat yaydurushqa mejbur bolmaqta idi. Bundaq ehwalda, 3 xil tilda ayrim-ayrim zhornal chiqirish imkaniyiti yoq idi. Shu künlerde mindéndiki merkez, düséldorf yénidiki érkrat deydighan kichik bir sheherge köchürülidu. M t b k merkizidiki ezalardin bir qismi myonxéndiki erkinlik radi’osidiki ishqa kiriwalidu. Yene bir qisimlar bolsa bashqa her türlük sahelerde ishlesh meqsitide merkezdin ayrilghanidi. Shu waqittin bashlap, m t b k teripidin chiqiriliwatqan «milli Türkistan» jornili qerelsiz neshri qilishini dawamlashturulup, axiri 1957-yilisi, 134-sani bilen neshri hayatini toxtitidu.

1955-yili afril éyida bandongda chaqirilghan Asiya-afriqa

konfransisigha Weli Qéyumxan teripidin Türkistanning orni, tarixi tereqqiyat jeryani we siyasi weziyiti tonushturulghan bir doklat yollinidu. Uningdin bashqa yene Türkistan léjyon ofissérliridin sabiq m t b k ezasi rozi nezer dégen kishi bu kon’girege qatniship, Türkistan toghrisida bir doklat sunidu. Asiya-afriqa konfransining xulase doklatida mustemlikichilikning herqandiqi eyiplinishi kérekliki toghriliq qarar chiqirilip, qul qilin’ghan ellerge musteqilliq bérilish teliwi otturgha qoyulghan. Bu yighindin kéyin, yeni 1957-yilining etiyaz aylirida Hindinoziyide Türkistan azatliq jemiyitidin birsi qurulidu. Shunisi qiziqki, re’islikini sabiq bash ministirlardin biri bolghan muhemmet nasir bashquriwatqan bu jemiyetning meyli qurghuchiliri arisida

Türkistan Üchün Küreshler 634

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolsun yaki ezaliri arisida bolsun birmu Türkistanliq yoq idi. Bu jemiyetning pa’aliyet meqsidi Hindinoziye bilen malayada tehdit haligha kelgen komunizmge qarshi küresh qilish, Türkistanni Sowét changgilidin qutquzush dep bayan qilin’ghan (bu jemiyetning qurghuchiliri: muhemmet nasir ‹sabiq bash ministir, mesjumi partiyisining re’isi›, Enwer jakro ‹p s i partiyisining yitekchisi, xelq qurultay wekili›, isa enseri ‹xelq qurultay wekili, komunistlargha qarshi front re’isi›, nesirdin latif ‹alim›, raxman sahip ‹sulawési xelq wekili›; Bu jemiyetning deslepte tallan’ghan qurghuchiliri: ghariyip rawof ‹malaya yashlar herikiti re’isi›, ismayil hasan, haji firdews ‹muxpir›, haji e’et, m. Hatalah, anasbay. − aptorning izahati).

Tashqi yardemning üzülishi, m t b k ning aktip pa’aliyet bilen

shoghullinish imkanlirini zor derijide qisiwétidu. Shunga, komitit tashqi dunyadiki Türkistan küchliridin yardem élish üchün derhal pa’aliyet bashlashqa mejbur bolmaqta idi. Bu meqsette Weli Qéyumxan Türkistanliqlar yashaydighan ellerni ziyaret qilip chiqish qararigha kélidu. 1956-yilisi Türkiyige kélip Türkistanliqlar olturaqlashqan sheherlerni ziyaret qilidu.

(resim orni) Weli Qéyumxan (soldin ikkinchisi) se’udi Erebistan ziyariti jeryanida

padisha se’ud bin abdul’eziz bilen birge − mina-Mekke. 1957 Qéyumxan, Türkistan jemiyetliri we amma teripidin qizghin qarshi

élin’ghan bolsimu, Türkiye hökümet da’iriliridin yardem telep qilip élip barghan körüshüshliride kütken netijige érishelmeydu. Aridin birer yil waqit ötkendin kéyin Erebistan’gha qilghan ziyariti bolsa, Türkistanliqlar arisida tesiri nechche yilghiche yoqalmaydighan bezi weqelerning yüz bérishige sewep bolidu. Eslide, Erebistan da’iriliri Qéyumxan’gha ziyariti jeryanida intayin chirayliq mu’amile qilghan bolsimu, ziyaritini tügitip qaytip kétip bir mezgil ötkendin kéyin, m t b k gha munasiwetlik ondek Türkistanliq Erebistan da’iriliri teripidin qolgha élinidu. Medine, tayif we jedde sheherliride qolgha élin’ghan Türkistanliqlar ikki aydek türmide yatidu. M t b k ning Erebistan wakaletchisi bolghanliqi üchün qolgha élin’ghan zuhiridin Türkistani, bu weqe Weli Qéyumxan En’giliye bilen yehudiylar ottursida munasiwet baghlap yürgen deydighan bir erz sewebidin yüz

Türkistan Üchün Küreshler 635

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bergenlikini éytidu. Türkistanining gépidin qarighanda, bu weqe bir qétimliq Sowét aghdurmichiliq herikitining netijisi bolush éhtimal iken. Se’udi hökümiti élip barghan tekshürüshler netijiside, bu erzning emeliyetke uyghun emeslikini ispatliship, qolgha élin’ghan on neper Türkistanliqni qoyup bergen (zuhridin Türkistani bilen ötküzülgen shexsi söhbet xatirisidin. Qolgha élin’ghan Türkistanliqlar zuhirdin Mirza Türkistani, shah ilham tashkendi, ziyawudun qari Enjani, haji sabir Enjani, séyit muzepperxan merghulani, mubarek ghoja qasani, Exmet eli dolqun Türkistani, abduqadirbeg, mewliwi séyit qasim damla we na’im mexdum Türkistani qatarliqlar. − aptorning izahati).

Mesilining bu türde netijilen’genlikige qarimay, qolgha élinishqa nime sewepchi bolghanliqi heqqide éniq bir jawap otturgha chiqmaydu. Soghuq urush shiddetlik qanat yéyiwatqan u yilliri, se’udi Erebistan da’iriliri öz zéminide Sowétlerge qarshi bir teshkilat bolghan m t b k ning teshkilat qurush éhtimalining aldini élish meqsitide bundaq bir oyun oynap chiqqanliqi éhtimalgha bekla yéqin. Sewebi nime bolsa bolsun, se’udi da’irilirining bu türdiki herikiti heqiqetenmu öz tesirini körsetken idi. Bolupmu se’udi Erebistanda yashaydighan Türkistanliqlarni siyasi xaraktirdiki pa’aliyetler sirtida tutush jehette heqiqetenmu küchlük roli boldi déyish mumkin.

Gérmaniyige qaytip ketken Weli Qéyumxan, maddi qiyinchiliqlar

üstidin ghalip kélish, shu arqiliq m t b k ni dawamliq saqlap qélish üchün tirishchanliqini zadila toxtatmaydu. Türk éli weqesi jeryanida komitittin chiqip ketken Weli zunun, berdi murat tachmurat qataridiki kishilerning m t b k gha qaytip kélishimu aktipliqni qozghashqa tüzük paydisi bolmaydu. Bu jeryanda amérikiliqlar m t b k bilen qaytidin munasiwet tikleshke kirishidu. Baymirza Héyti bu heqtiki heriketler heqqide toxtilip kélip mundaq deydu:

1956-yilida Welim Qéyumxan bilen ikkimiz heydelbérgdiki a q sh

herbi qumandanliq sh*tawigha chaqirtilduq. U yerde a q sh din kelgen bir qisim yoquri derijilik mes’ul kishiler bilen herbi emeldarlar chiqip bizni kütiwaldi. Ular bizdin m t b k heqqide melumat bérishimizni telep qilishti. Meqsitimizni soridi. Xéli uzun söhbetleshtuq. Weli Qéyumxan ulargha programmimizni tonushturdi. Shuningdek, eger amérikiliqlar bu programmimizgha qoshulmaydiken, u halda ular bilen hemkarliq

Türkistan Üchün Küreshler 636

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ornitalmaymiz dep tekitlep körsetti. Weli Qéyumxan milli mesililerge bérip taqishidighan mesililerde hergizmu muressechilikke yol qoymaydighan bir kishi idi. Perez qilishimche, ular bizning meqsetimizge qoshulmidi bolghay. Ular Gérmaniyidin Sowétlerge qarshi «ri’as» deydighan bir zhornal chiqirip tarqatmaqta idi. Ular bizdin bu ishqa yardemleshsenglar dep telep qilishti. Bizmu ulargha hüseyin ikram, elijan we qadir Osman qataridiki bezi dostlirimizni tewisiye qilishtuq. Bu pa’aliyet 1959-yillirighiche dawam qildi.

Yene bir jehette, a q sh kon’girisi 1959-yili 17-iyulda a q sh

pirizdéntigha Sowétler qul qilghan milletlerning kelgüsi teghdirige munasiwetlik bir doklat élan qilish hoquqini béridu. Pirizdént éyzinxawiyér bu kon’gire qararigha asasen, 19-iyul künisi bir hüjjet élan qilidu. Bu hüjjetning rohigha asasen, amérika qoshma sh*tatliri xelqi bilen amérika döliti Sowétler bésiwalghan milletlerning azatliq heriketlirige bolghan qiziqish we uninggha heyranliq tonushturulup kélip, iyun éyining 3-heptisini “qul qilin’ghan milletler heptisi” qilip békitip, bu heptide ötküzülidighan eslime murasimliri Sowétke qul bolup qalghan milletler öz teghdirini özliri belgiliyeleydighan künler kelgiche dawam qilip baridighanliqi uxturuldi.

1960-yillarning axirliri m t b k teshkilati uzundin béri eza bolup

kéliwatqan, asasliqi Ukra’ina milletchi xadimliri teripidin yiteklinip kélin’gen a b n (bolshéwikchilikke qarshi milletler − aptorning izahati) teshkilatidinmu chékinip chiqidu. M t b k ning bu teshkilattin nime seweptin chékinip chiqqanliqi éniq emes. 1970-yillargha kelgende, m t b k ning ezaliri asasen tarqilip ketken, köpünche waqitlarda zhornal chiqirishtin bashqa tüzükirek birer pa’aliyet bilen shoghullinalmighidek halgha chüshüp qalidu. Yéngi eza menbelirining yoqliqi teshkilat xadimlirini bekla aji*zlashturiwetkenidi. Xelq bilen bir pütünlükni saqliyalmasliq, maddi menbelerdin mehrum bolush qataridiki sewepler bu teshkilatning tarqilip kétishini keltürüp chiqarghan amillar idi. Türkistan milli herikitide intayin muhim orun’gha ige «milli Türkistan» jornilimu 1975-yilqi eng axirqi sanidin kéyin taqilip qalidu. Shundaq qilip, m t b k mu özining tarixi wezipisini axirlashturup, Weli Qéyumxanning namidiki bir shexsi teshkilat halitige aylinip qalidu.

Türkistan Üchün Küreshler 637

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Idiyiwi soghuq urush dewride Türkistanliqlargha qaritilghan Sowét teshwiqatliri

Soghuq urush yilliri bilen birge, Sowét ittipaqimu tashqi dunyadiki

Türkistanliqlargha qaritilghan axbarat toplash we teshwiqat pa’aliyetlirini zor derijide kücheytidu. Endilikte, urushtin burunqi waqitlardikidek undaq jasus iwertip axbarat toplash, Türkistanliqlar arisigha zidiyet sélish siyasitidin paydilinishnila meqset qilidighan pa’aliyetler ulargha azliq qilmaqta idi. Tashkent bilen Moskwa radi’oliri 1947-yilidin tartip tashqi dunyada yashaydighan Türkistanliqlargha qaritilghan urusche we Türkistan shiwiliride anglitish bérishke kirishidu. Chet döletlerde milli Türkistan kürishi bilen shoghulliniwatqan xadimlargha qarshi qanat yaydurulghan anglitishlarda, urushtin kéyinki dewrde Sowétler ittipaqigha qaytip ketken kishiler sözlitiletti. Urush jeryanida milli Türkistan ittipaq komititi teweside pa’aliyet qilghan, kéyin Sowétler ittipaqigha ötüp ketken sattar almanbétow, Sultanqari, nazir seper, syit qarimow, ghulam abbas qataridiki kishiler, Mexmut Ayqarligha oxshash uzun yil Türkistanliqlar ichide jasusluq pa’aliyetliri bilen shoghullinip kelgen kishiler bilen her türdiki kominist yazghuchilar Tashkent radi’osining da’imliq natiqliri qataridin orun almaqta idi. Bu kishiler, pat-patla Moskwadin anglitish béridighan «golos rodini» wastichiliqida qanat yaydurulghan teshwiqat pa’aliyetlirigimu qatniship turatti.

Milli Türkistan ittipaq komititining pütün urush jeryanida Sowétler

ittipaqigha qarshi qUralliq küresh bilen shoghullinip kelgenliki, urush tügigendin kéyinmu siyasi pa’aliyet usulidin paydilinip kürishini toxtatmay dawam qilip kélishi Sowétler ittipaqi da’irilirige nisbeten bekla éghir mesile hésaplanmaqta idi. Shu seweptin bu türdiki pa’aliyetler yalghuz Türkistan jumhuriyetliri tewesIdila Sowétlerge qarshi héssiyatlarning ulghuyip kétishige sewep bolup qalmastin, tashqi dunyada Sowétler teripidin qanat yayduriliwatqan komunistik teshwiqat pa’aliyetlirini xunükleshtürüsh rolinimu oynimaqta idi. Shu seweptin, Sowétler ittipaqi soghuq urush dewri boyiche barliq amallarni ishqa sélip m t b k ning pa’aliyetlirige tosalghuluq qilishqa, tesir körsitelmes qiliwétishke, komitit ichige zidiyet tériwétip parchilap tashlashqa, Türkistan jama’etchiliki aldida inawitini chüshirishke tiriship kelmekte idi.

Türkistan Üchün Küreshler 638

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sowétlerning bu tür heriketlerge qarita élip barghan teshwiqatliri asasen alghanda radi’o anglitishliri, teshwiqat epkarlirida élan qilin’ghan maqaliler, atalmish ilmi kitaplar, sehne eserliri we shuningdek yalghan xet iwertish dégendek charilarni ishqa sélish wastiliri bilen élip bérilmaqta idi. Weli Qéyumxanning türmidin qoyup bérilishi bilen teng, Sowét Moskwa radi’osi «xa’in Weli Qéyumxan türmidin chiqti» témiliq bir mulahize xewiri anglitidu. Shuningdin kéyin bu türdiki anglitishlar Tashkent radi’osi bashchiliqida Moskwadin anglitish béridighan her türdiki radi’olar wastichiliqida yillar boyiche dawam qilidu. «qizil Özbekistan», «Özbekistan medeniyiti», «Özbekistan komunistliri», «yash léninchilar», «prawda wostowka», «Sowét Türkmenistani», «Qirghizistan komunistliri», «Türkmenistan komunistliri» qatarliq Türkistan jumhuriyetliride chiqidighan gézitlarda pat-pat élan qilinip turidighan maqalilar wastisida chet’eldiki milli heriketler qarilinatti we milletchi xadimlargha munasiwetlik haqaretler bilen tolghan teshwiqatlar qanat yaydurulmaqta idi.

Sowétler ittipaqi da’iriliri, chet’ellerde Türkistan milli musteqilliqi

üchün qanat yayduriliwatqan küreshlerni Türkistan jumhuriyetliride yashaydighan xelq ammisi aldida pes körsitish we tesir körsitelmes halgha keltüriwétish meqsitide, 1950-yillardin itibaren teshwiqat xaraktirda nurghunlighan kitap neshri qildurghanidi. Mesilen, «Türkistan milli heriketliri toghrisida», «murajet», «xitapname», «milli inaqliq we sotsiyalizm», «komunistik intérnatsyonalizm qurushtiki tengdashsiz küch», «Sowét Orta Asiyasi we Qazaqistan Yalghan Tarixini Uydurghuchilargha Jawap», «Orta Asiya Tarixini Burju’aziye Idiyisi Bilen Uydurup Chiqqanlargha Qarshi», «Türkistanni Azat Qilimiz Dégüchilerning Esli Qiyapiti», «Orta Asiyada Milli Mesililer Qandaq Hel Qilindi − Yalghanchilargha Jawaplar» dégendek kitaplar Sowét teshwiqat mashiniliri ishlep chiqarghan atalmish ilmi kitap tizimlikidiki bir qisim kitaplardur (bu kitaplarning esli namliri, aptorliri we neshri qilin’ghan jayliri bilen bésilghan ay-künliri tüwendikiche: «Türkistan Milli Herikiti Toghrisida», aptor ismi körsitilmigen, Tashkent, 1957; «Murajet», Mexmut Ayqarli, Tashkent, 1957; «Xitapnamilar», aptor ismi körsitilmigen, Tashkent, 1957; «Xelqler Dostluqi Bilen Sotsiyalistik Intérnatsyonalizm − Komunizm Qurushning Büyük Küchi», aptori yoq, Tashkent, 1961; «Sowét Orta Asiyasi we Qazaqistan Tarixini Uydurghuchilargha Qarshi», K. A.

Türkistan Üchün Küreshler 639

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Nowosélow, Ashxabat, 1962; «Türkistanni Azat Qilmaqchi Bolghanlarning Heqiqi Qiyapiti», aptori körsitilmigen, Tashkent, 1963; … − aptorning izahati).

1955-yilining axirlirida, Istanbulda turidighan Türkistanliqlarning bir

qismigha Türkistan Jumhuriyetliride bésilghan Sowét gézitliri iwertilishke bashlaydu. Bu gézitlar Bérlindin, yeni Sherqiy Gérmaniyidin pochta arqiliq iwertilmekte bolup, kim iwertkenlikinimu bilgili bolmaytti. Bu gézitlarni tapshuriwalghuchilar bekla alaqizade bolup kétishidu. Chunki, u yillar Sowétler Ittipaqi bilen Gherp lagiri ottursidiki Soghuq Urush eng keskin dawamlishiwatqan bir yillar bolup, islawyan heripliri bilen bésilghan bu gézitlar Türkiye da’iriliri teripidin bilinipla qalidiken, nazaret astigha élinishtin hergiz qutulghili bolmaytti. Türkistanliqlar hemkarliq jemiyitining qurghuchiliridin biri we tunji re’isi bolghan Kamil Choqay bu ehwallarni xewipsizlik teshkilatlirigha melum qilghandin kéyin, bu heqte jemiyet mes’ullirinimu agahlanduridu.

Pochtidin kelgen Sowét gézitliri, adrisi jemiyet tizimida yézilghan

kishilergila iwertilgen bolghachqa, jemiyet ichide Sowétler bilen munasiwiti bar kishilerning barliqidin gumanlinishni keltürüp chiqiridu. Jemiyet teripidin shunche köp tedbir élin’ghanliqigha qarimay, Sowétler Ittipaqida bésilghan gézit-zhornal we teshwiqat matériyallirining iwertilishi toxtimay dawamlishidu.

1950-yillarning axirlirida chet’ellerde qanat yayduriliwatqan

Türkistan heriketliri bilen bu heriketlerni qozghawatqan xadimlirigha qaritilghan Sowét teshwiqatliri eng yoquri derijilik Sowét mes’ol organlirigha wezipe qilin’ghan bolup, Özbekistan kompartiyisi bash sékritari Sherep Reshidowgha oxshighan rehberlerning nutuqliridimu bu tür mesililer orun élishqa bashlighan idi (Sherep Reshidowning MTBK re’isi Weli Qéyumxanni we uning mu’awini Baymirza Héytini bohtanchi, xa’in, Sowét düshmini we jahan’girlarning yalaqchisi dégendek tillarda haqaret qilip sözligen tunji nutqi 1958-yili 27-sintebir küni sözlen’gen idi. Uningdin kéyinki yillarda buningdek hujum qilinishlar qalghan Sowét rehberlirining éghizidin dawamliq chiqip turidighan bolidu. Doktor Baymirza Héyti bilen shexsi söhbet xatirisidin. − aptorning izahati). Bir mezgil waqit ötkendin kéyin, Sowét

Türkistan Üchün Küreshler 640

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

da’iriliri bu türdiki küreshlerni téximu muntizim qanat yaydurush toghrisida qarar élip, 1958-yilisi Tashkentte chet döletler ottursida dostluq we medeniy munasiwetlerni tiklesh jemiyitini, yeni qisqartilghan ismi bilen «Dostluq Jemiyiti» ni qurup chiqishidu. Bu jemiyet terkiwide chet’elde yashaydighan muhajirlar bilen alaqilishish bölümi namida bir bölümmu qurulidu. Shundaq qilip, Sowétler Ittipaqi tunji bolup tashqi dunyada yashaydighan Türkistanliqlar bilen ashkare türde munasiwet qurushni meqset qilidighan resmi bir dölet siyasitini bashlaydu.

1960-yilidin bashlap, bu organ bilen hemkarliq asasida pa’aliyet

qilidighan «Wetendashlar Radi’osi» namida yéngidin bir programma bashlitidu. Türkiyini asas qilghan Türkistanliqlar köp jaylashqan ellerge qaritip anglitish béridighan bu radi’o istansi, herqaysi Türk til shiwilirida Sowétler Ittipaqi bilen Sowét idiyisini maxtaydighan, tashqi dunyadiki milli pa’aliyetlerni qarilaydighan anglitishlarni bérishke bashlaydu.

Sowét da’iriliri, chet’ellerde qanat yayduriliwatqan milli Türkistan

heriketlirining Türkistan jumhuriyetliride yashaydighan xelq ammisigha körsitish éhtimali bolghan tesirlirini eng tüwen derijige chüshürüshni meqset qilip qolidin kélidighan pütün charilarni ishqa sélishqa kirishidu. Komunistik yazghuchilargha Türkistan milli heriketlirini qarilap, Sowét tüzümini we Sowét idi’ologiyisini mubalighileshtüridighan tiyatir eserlirini yazghuzup, Türkistan jumhuriyetliride we Moskwada sehnileshtürüp keng kölemde qoyushqa bashlaydu. Uningdin kéyin bu tiyatirlar heqqide her türlük maqalilar yazghuzup küchlük teshwiqat muhiti yaritishqa tirishidu. Milli Türkistan herikitige qarshi sehnileshtürülgen bu eserlerdin eng dangliqliri ziya se’id bilen nazir sefer birlikte yézip chiqqan «tarixqa til kirdi» (bu oyun 1957-yilidin bashlap sehnileshtürülidu − aptorning izahati) bilen serwer asimowning «qanliq serap» (bu oyun tunji qétim 1964-yili sehnige chiqirilghan. − aptorning izahati) dégen oyunlar idi. Asimowning «qanliq serap» dégen tiyatiri barliq Türkistan jumhuriyetlirining paytextliride qoyulghandin kéyin, 1964.4.3 künidin bashlap krémil sariyidiki krémil tiyatirxanisida Moskwaliqlargha körsitilidu. Axiri, 1965-yilisi axbarat teshkilati g p u ning biwaste

Türkistan Üchün Küreshler 641

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

tapshuruqi bilen, é. Arbénow bilen l. Nékolayéw dégen ikki urus bu tyatirni sinariyileshtürüp «finiks» namida bir kino filimi ishlep chiqidu.

Sowét istixbarati bir tereptin tashqi dunyadiki Türkistanliqlargha

qarita buzghunchiliq pa’aliyetlirini jiddileshtüridu. Türkistanliqlarning öylirige we ish ornilirigha Sowétke qarshi milli musteqilliq kürishi bilen shoghullinip kelgen yitekchiler bilen heriket qatnashquchiliri üstide toqulghan qilche asasi bolmighan yalghan yawdaq töhmet-bohtanlar bilen tolghan namsiz xetlerni tinmay iwertishke kirishidu; Yene bir tereptin bu türdiki yitekchiler üstide yalghan jinayetlerni toqup chiqip ular turiwatqan döletning hökümet da’irilirigha iwertip, ularni hökümetke nisbeten gumanliq kishiler deydighan tesir peyda qilishqimu küchep urunmaqta idi.

1968-yili kirishi bilen, Sowét da’iriliri chet’eldiki Türkistanliqlargha

qarshi metbu’attin birni qurush qararini élishidu. Burun qurulghan dostluq jemiyiti teweside latinche we erep herpliride ayliq gézit chiqirishqa kirishidu. «ziyalilar» (aydin) namliq bu gézit, Türkiye, Gérmaniye, Süriye, a q sh, Misir, Erebistan, i’Ordaniye, Afghanistan, Pakistan we Hindistan qataridiki Türkistanliqlar turiwatqan ellerning hemmisige iwertilidu. «ziyalilar» géziti 1970-yillarda 15 ming nusxa tiraj bilen tarqitilmaqta idi. 1975-yiligha kelgende, chet’ellerdiki yurtdashlar bilen alaqe tiklesh üchün jumhuriyet merkizi komititlirining alghan qarari boyiche «weten» jemiyetliri qurulup, Sowét ittipaqi parchilan’ghan künlergiche pa’aliyetlirini toxtatmay dawam qilip baridu.

Türkistan uqumini yashatqan kishi – doktor Baymirza Héyti

Urush axirlashqandin kéyinki dewrlerde, doktor Baymirza Héyti

chet’eldiki Türkistan üchün qanay taydurulghan küreshlerning eng dangliq adimige aylan’ghan idi. Meyli m t b k tewesidiki pa’aliyetliri bilen bolsun, yaki Türkistan heqqide yazghan eserliri bilen bolsun, omumiy yüzlük xelqaraliq shöhretke érishken bolup, bir menide

Türkistan Üchün Küreshler 642

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan uqumini yashatqan, bu uqumni yéngi ewlatlargha yetküzgen birsi hésaplinatti.

Doktor Héyti, bolshéwiklar inqilawidin kéyin, yeni 1917-yili 17-

dikabirda nemen’ganda tughulidu. Bashlan’ghuch we ottura mekteplerni tughulghan shehiri nemen’ganda püttürgen Héyti, 1937-yili Tashkent uniwérsititi omumi tarix kesipini püttürüp oqutquchiliq hatatini bashlaydu; Ikkinchi dunya urushi bashlinishi bilen eskerlikke élinidu; Gérmaniye-Sowét urushining deslepki künlirIdila yardar bolup Némislargha esirge chüshidu; Bir mezgil esirler lagirlirida yatqandin kéyin, Gérmaniye armiyisi teweside teshkillen’gen Türkistan léjyonigha qatnishidu. 1942-yilida m t b k re’isi Weli Qéyumxan teripidin Bérlin’ge élip bérilip milli komitit ezasi qilinidu. Uzun ötmey kapitan (yüzbéshi, shangwiy) unwanigha ériship komititning herbi bölüm mudirliqigha teyinlinidu. Urush jeryani boyiche m t b k teripidin qanat yaydurulghan barliq metbu’at-neshriyatchiliq pa’aliyetliride aktip rol oynap kelgen Baymirza Héyti, 1944-yili chaqirilghan praga qurultiyida milli Türkistan ittipaqining mu’awin bashliqliqigha saylinidu.

Urushtin kéyinki dewrlerde bir tereptin m t b k ni qaytidin

janlandurush pa’aliyetlirige qatnashqan bolsa, yene bir tereptin munstér uniwérsitétide pelsepe kesipini oquydu. Dangliq Türkloglardin fon mendé bilen jéyshikning yardemliri bilen «qoqan we Alash Orda milli hökümetliri» dégen ilmi maqalisini püttürgen Héyti, 1950-yili pelsepe kesipi boyiche doktorluq ünwanigha érishidu.

Doktor Héytining tunji ilmi ishi Gérmaniye tetqiqat jemiyitining

oqush puligha tayinip yézip chiqqan «20-esirdiki Türkistan» dégen eserdur. Doktor Héyti, bu esiri élan qilin’ghandin kéyin yalghuz kishilik Türkistan tetqiqat yurtigha oxshash pa’aliyet qilip kelgen bolup, 30 yilgha yéqin waqit jeryanida Némische, Türkche we én’gilizche bolup jem’i 8 asasi bilim kitawi we 13 parche risale, yüzlerche maqale élan qilidu. Bu pa’aliyetliri netijiside dunyawi shöhretke érishken bay Mirza Héyti, xarwad (1966), hajitöpe (1974) we mermer (1986) uniwérsitétliride teklip qilin’ghan profisor süpitide ders béridu hemde nurghunlighan xelqaraliq yighinlarda doklatlarni bérip, her türlük Türkistan mesililirini, Türkistan ehwallirini tonushturup chiqidu.

Türkistan Üchün Küreshler 643

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

(resim orni) Doktor Baymirza Héyti (1990-yilliri) M t b k teshkilati aktip pa’aliyet qilip kéliwatqan yillarda, doktor

Héyti ilmi pa’aliyetliri bilen bir qatarda siyasi pa’aliyetler bilenmu shoghullan’ghan idi. 1953- we 1960-yillar ichide Türkiye, Misir, Erebistan, i’Ordaniye, Süriye we Pakistan qataridiki ellerde yashaydighan Türkistanliq muhajirlarni m t b k teweside teshkillesh pa’aliyetliri bilen shoghullinidu. M t b k ning siyasi tesiri aji*zlashqan yillarda bolsa, muhajirlargha qaritilghan pa’aliyetlirini shexsi heriket qatarida dawamlashturidu. Doktor Héytining siyasi we ilmi pa’aliyetliri bashtin tartip Sowét da’irilirini we ilmi xadimlarni bekla ürkitip kelgen bolup, uning shexsiyiti we pa’aliyetlirige qarshi bekla köp hujumlar otturgha chiqidu.

Soghuq urush dewriliride Türkiye Urushtin kéyinki dewrlerde Türkiyidiki Türkistanliqlar, Türkiyide köp

partiyilik tüzüm yolgha qoyulghinidin kéyinla andin pa’aliyet qilish pursitige érisheleydu. Shunga, 1950-yillargha kelgiche Türkiyide ashkare pa’aliyet qilalaydighan birmu teshkilat yoq idi. Tahir chaghatay re’islikidiki t m b ezaliri Istanbul bilen Enqerediki uniwérsitétlargha tarqilip ketken idi. T m b, 1953-yilisi miyonxénda qurulghan Parizh gurohigha eza bolghanidi. Emma bu guroh, Promété herikitichilik küchlük tesir körsiteleydighan teshkilat haligha kélelmeydu. Urushtin kéyinki dewrlerde m t b k ni Weli Qéyumxan bilen uning sebdashliri qaytidin aktip halgha keltürishihemde milli Türkistan mejmu’esini neshri qilish netijiside, Türkistan’gha munasiwetlik pa’aliyetlerning merkizi asasen alghanda Gérmaniyige köchken hésaplinatti. Bu jeryanda m t b k bilen Türk éli komititi ottursida kétiwatqan küreshning tesiri Türkiyidikilergimu öz tesirini yuqturushi netijiside, ularni himaye qilidighan guruppilarmu otturgha chiqishqa bashlaydu.

T m b ni qaytidin aktip pa’aliyet qilidighan bir organ haligha

keltürüshni oylighan tahir chaghatay we uning hemraliri,

Türkistan Üchün Küreshler 644

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistanliqlarning Gérmaniyidiki teshkilatlargha egiship kétiwatqanliqidin bekla ichi pushatti. Profissor chaghatay, 1952-yilisi élan qilghan bir kitawi arqiliq her ikkila teshkilatqa qarshi pa’aliyet qozüiwitidu. «Türkistan’gha da’ir bezi hadisiler heqqide qarashlirimiz» nami bilen élan qilin’ghan bu kitap, qaytidin munazire we zidiyetlerning kélip chiqishigha sewep bolidu. «Türkistan yashliri» neshriyati namida chiqirilghan bu kitapta tahir chaghatay öz ismini ishletmigen bolup, “istiqlalchi musté’ar” dégen texellus ishlitishni toghra körgen.

T m b re’isi tahir chaghatayning qarishiche, ikkinchi dunya urushi

jeryanida qanat yaydurulghan pa’aliyetler, Türkistan milli küreshliride burundin aktip rol oynap kelgen teshkilatlar (t m b ni közde tutmaqta. − aptordin) ning qatnishishi bolmay turup eyni waqitning siyasi muhit tesiri astIdila otturgha chiqqan hadise hésaplinidiken; U waqitlarda t m b ezaliri Türkiyige yighiliwélip weziyet küzitish bilenla cheklen’gen iken. Profissor chaghatay, bir qisim kishiler uni Gérmaniyidiki teshkilatlardin birsi bilen munasiwiti bar idi démekchi bolghanliqi sewebidin bu türdiki bayanat bérish zörüriyitini hés qilghanliqini éytidu. U kitawida, eyni waqtida Weli Qéyumxan chiqiriwatqan zhornallarda özbek shiwisidin paydilan’ghanliqini tenqitlep kélip mundaq deydu:

Heqiqetenmu barliq Türkistanliqlar chüshineleydighan bir yéziq tili

tüzüp chiqish ishi istiqbalimizni oylaydighan herbir bilim ehlilirining muqeddes ghayisiq bolishi kérek idi. … barliq Türkistanliqlar üchün ortaq bolghan bir yéziq teyyarlap chiqmay turup, otturda bar bir tilni Türkistanning ortaq tili dep, u tilni xelqimizge téngishqa urunushning milli herikitimizge qilche paydisi yoq. … eslide, muhajirettikilerning ayrim shiwiler boyiche maqale yézishi azatliq herikitimizge tesir körsitish noqtisidin éytqanda paydiliq bir ish dep qarashqa bolatti.

Weli Qéyumxan otturgha qoyghan Türkistanda re’islik tüzümini

ornitish mesilisi bilen, Türk éli komititining gherbi Türkistanni rayonlargha bölüp fédératsiye tüzümige özgertish pilanlirinimu tenqitlep kélip mundaq deydu:

Türkistan Üchün Küreshler 645

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistanda musteqilliqni qolgha keltürüp bolghandin kéyin dölitimizning qurulushi, hökümet teshkili we memori organlar jehette qaysi shekil tallap élinidighanliqini hazirdin tartip késip éytish tes. … bu jehettiki ishlarda xelq némini arzu qilidighan bolsa shuni qobul qilishqa mejbur bolidighanliqimiz éniq. … gherbi Türkistanni orta, gherbi we jenubi Türkistan dep 5 qsimgha parchilash pikiri qilche asasi bolmighan sun’i, menisi yoq pikir ikenliki üstide toxtalmay tUralmaymiz.

Her ikkila terepning bir bolsa t m b ning mewjutluqini étrap

qilmasliqi, yaki étrap qilishqa mejbur qalghanlirida Mustapa Choqay oghlini künlük qiliwélishini, tahir chaghatay bir-birsini inkar qilidighan pütünley zit qarash dep bahalaydu:

Ular qilghandek, t m b teshkilatini yoq hésaplap bashqidin teshkilat

qurup chiqqanliqi, goya bu ishlar endila bashlan’ghan ishlardek heriketke atlan’ghanliqi, yatlargha, Türkistanda yüz bériwatqan musteqilliq heriketlirini yaxshi bilmeydighan yurtdashlirimizgha, milli azatliq kürishimiz ghayisi bolmighan, yurt teweside asasi bolmighan bir heriket qilip körünishige sewepchi bolup qélishi mumkin.

Kitapning axirqi qismida, Türkistanliqlargha mundaq bir umumi

chaqiriq chiqiridu: Musapir we muhajir yurtdashlar arisida bügünki künde qolida bar

shara’itlar bilen dunya weziyitining keskinliship kétishi bizni bashqidin retke sélinip qayta küchiyishimizni, pa’aliyetlirimizni muqeddes bir küresh etrapigha toplash, bir tutash heriket qilidighan weziyetni shekillendürüsh zoruriyiti barliqini körsetmekte. Bu türdiki birlishish weten ichide (Türkistan közde tutulmaqta. − aptor) musteqilliq kürishimizning hulini salghan t m b nami astida bolishi, bizningche eng muwapiq heriket qilghanliq hésaplinidu.

Tahir chaghatay bilen uning sebdashliri bir tereptin Türkiyidiki

qalghan Türki guruppilarning milli teshkilatliri bilen ularning yitekchilirini bir noxtigha keltürüsh üchün tirishchanliq körsitishke kirishidu. 1952-yili afiril éyida Ezerbeyjan, Idil-Ural, Qirim, shimali kapkaziye we Türkistan teshkilatlirining yitekchiliri bir yerge kélip,

Türkistan Üchün Küreshler 646

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

«rusiyige qul qilin’ghan musteqilchi Türkiler sépi» namida mexpi teshkilattin birni qurup chiqish qararini élishidu. Imzalan’ghan kilishimning kirish sözide tüwendikiler tilgha élin’ghan:

Ezerbeyjan, Idil-Ural, Qirim, shimali kapkaziye we Türkistan milli

merkezlirining wekillirining ortaq yighinda, imzalan’ghan birleshken milletler kilishimnamisining mezmuni we mefadigha asaslan’ghan halda wekillik qiliwatqan milletlerning “medeniyet we insaniyet jemiyitide birer sulh we parawanliq asasida yashishi üchün tebi’i chégralar ichide toluq musteqilliqqa érishtürülishi mutleq éhtiyaj bolidighanliqigha ortaq pikir birlikige kélishti. Bu ghayini ishqa ashurush üchün omumi we tarixiy düshmenliri bolghan Rusiye jahan’girlikige qarshi küreshlerde hemmidin burun özliri tewe bolghan xelqler arisida til, din, tarix we milli medeniyet jehetlerde mewjut bolghan ortaqliq we yéqinliq alahIdiliklirini, bulardin kélip chiqqan siyasi menpe’et ortaqliqini éniq otturgha qoyup, 1936-yili 26-afril Parizh qurultiyida körsitilgen tüwendiki asaslar boyiche ortaq pa’aliyet körsitishni bash tartip bolmaydighan bir qerzimiz dep tonuydu.

Bu teshkilatning shekillinish we pa’aliyet pirinsipliri 1936-yili

Parizhda shekillendürülgen Türkiler sépi pirinsiplirigha oxshap kétetti. Milli merkezler teripidin saylan’ghan wekiller pilanliq bir shekilde yighinlar échip, qararlar qobul qilip turidighan bolidu. Bu sistémining pa’aliyetliri bir bash katip wastisigha tayinip qanat yaydurulidighan bolidu. Bu front, desliwide ayliq zhornaldin birni chiqiridighan bolidu. Andin kéyin yene qul qilin’ghan Türk eller tetqiqat inistitutidin birni qurup chiqidu. Kéyinki ehwaldin qarighinimizda, bu frontning qurulishi qeghez yüzIdila qalghan bir ish ikenliki melum bolidu. Yeni belgilimide bikitilgen zhornal chiqirish ishimu ishqa ashmay qalghan. Bu frontning qaysi türdiki pa’aliyetler bilen shoghullan’ghanliqini körsitidighan héchqandaq bir hüjjet tépilmidi.

1952-yili otturlirida t m b ezaliri sherqi Türkistan yitekchiliridin

memtimin bughra (m. Bughra 1901-yili xotende tughulghan. 1924~31-yillirida medrisining bash mudderisi bolghan. 1933-yili xoten we yerkent wilayetliride qurulghan waqitliq musteqil hökümetning re’isi we bash qumandani bolghan. Bir yildin kéyin Hindistan arqiliq Afghanistan’gha panaliq tilep chiqip ketken. 1943-yili qaytidin sherqi

Türkistan Üchün Küreshler 647

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistan’gha qaytip bérip ‹Xitaygha barghanliqini közde tutsa kérek. − t› musteqilliq kürishige qatnishidu. Sherqi Türkistanda qurulghan hökümette desliwide nafiye wekili bolidu, kéyin yene ölkilik hökümet mu’awin bashliqi bolghan. 1949-yili komunistlar hakimiyetni tartip alghandin kéyin Hindistan’gha panaliq tilep chiqip ketken. Kéyin u yerdin Türkiyige kéliwalghan. Türkiyide «Türkistan», «Türkistan awazi» zhornallirini chiqiridu. Sherqi Türkistan’gha munasiwetlik nurghunlighan eserlerni yézip élan qilidu. 1965-yili 14-iyun künisi Enqerede wapat bolidu. − aptorning izahati) bilen birliship bir zhornal chiqirishni sinaq qilidu. Bu jeryanda yene bir jemiyet qurush layihisinimu otturgha qoyishidu.

Tahir chaghatay bilen sebdashliri shunche tirishchanliq körsetken

bolsimu, Türkiyide eng pa’al heriket qilghan waqitlardiki mexpi pa’aliyet qilishqa mejbur bolghan t m b teshkilati, Mustapa Choqay oghli bilen mejdidin delil qataridiki küchlük yitekchilerdin ayrilip qalghanliqi, ikkinchi dunya urushi ichide shekillen’gen weziyet qatarliqlar sewebidin, asasen janliq pa’aliyet qilish weziyitini yaritalmaydu. Netijide, 1950-yillirining otturlirigha kelgende, t m b, sabiq Türkistan yashliri guruppisi we ularning etrapidiki az bir qisim kishiler bilenla cheklinip qalghan bir teshkilat haligha kélip qalidu. Shu seweptin, t m b ning yoqurida tilgha élin’ghan chaqirqliri Türkiyidiki Türkistanliqlar arisida asasen birer qiziqish qozghiyalmaydu déyishke bolatti. T m b ezaliridin teshkil tapqan Parizh gurohidikilermu ene shundaq bir chékinish jeryanini bashtin kechürmekte idi. 1966-yilidin bashlap bu teshkilatlar asasen alghanda peqet ataqta bar bir teshkilat haligha kélip qalidu. 1986-yilining axirlirigha kelginide tarqilip kétishke mejbur bolidu (Parizh gurohidikilerde 1969-yili miyonxén qurultiyida Ukra’ina wakaletchisi liwikti re’is, bilirosiye wakaletchisi bortnik mu’awin re’is we Idil-Uralliq eli éqish bash katip bolup saylinidu. 1973-yilqi qurultayda yene bu rehberlik guruppisi dawamliq ornida qalidu. 1986-yili Sowétler ittipaqida bashlan’ghan glastnost we péréstroyka siyasiti bilen teng Parizh gurohi tarqilip ketkenlikini élan qilidu. − aptorning izahati). Zhornal chiqirish we jemiyet qurushqa tutush qilip baqqan bolsimu, uzun’ghiche berdashliq birelmigenliki üchün, 50-yillarning otturliridin bashlap t m b teshkilati tahir chaghatay bilen abduwahap oqtayning shexsi tirishchanliqliri bilenla cheklen’gen bir teshkilatqa aylinip qalidu. Bu ikki kishi, ömürining axirghiche

Türkistan Üchün Küreshler 648

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

«Türkistan yashliri neshriyati» namida nurghunlighan kitap, broshur we maqalilargha aptorluq qilidu.

Türkistan jemiyetliri we qaytidin teshkillinish jeryani Urushtin kéyinki dewrlerde Türkiyidiki resmi türde teshkilatlinish

üchün körsitilgen tirishchanliqlar, yene shu kona yitekchiler bashchiliqida bashlitilidu. Teng bashlan’ghan bu türdiki pa’aliyetlerdin birsini profissor Zeki Welidi Toghan bashlatqan bolup, yene birsini sabiq yash Türkistanchilardin bolghan profissor Ibrahim yarqin bashlap béridu.

Zeki Welidi Toghan, Gérmaniyidiki Türk éli komititi qurulushigha we

uning pa’aliyetlirige küchlük yardem qilip baqqan bolsimu, bu organ bek uzun mewjut bolup tUralmaydu. Gérmaniyide turiwatqan Türkistanliqlar sanining bekla azliqi, u yerde pa’aliyet qiliwatqan siyasi teshkilatlarning Türkistan jama’etchiliki bilen munasiwet tiklishini bekla tesleshtüriwetkenidi. Yene bir tereptin Türkiyide démokrat partiyisining hakimiyet üstige chiqishi bilen birge siyasi weziyet xélila yaxshilan’ghan, tashqi Türkilerning birer teshkilat qurup chiqishi jehettiki qiyinchiliqlar xélila azayghan bir weziyet shekillenmekte idi. Bu türdiki weziyetni muhakime qilghan Zeki Welidi Toghan, jemiyettin birni qurup chiqish üchün lazimliq bolghan teyyarliqlarni bashlitip, 1952.3.28 künisi Türkistan medeniyet jemiyitini qurup chiqidu. Bu jemiyetning qurghuchiliri ichide 1920-yillarda Türkistandiki siyasi teshkilat qurush ishlirigha yardeleshken sabiq xelq wekili ismayil heqqi soysalli’oghlimu bar idi (bu jemiyetning qalghan qurghuchi ezaliri tüwendiki kishilerdin terkip tapmaqta idi: murat xélil oghli, er’eli sundibay, adnan özbek, Ehet bekqul we sabirjan özTürk. − aptorning izahati). Bu jemiyetning heriket pilanidiki munu noqtilar heqiqetenmu qiziq idi:

Wetinidin ayrilghan Türkistanliqlar merkezleshken halda her qaysi

ellerde yashimaqta. Bulardin sherqi Türkistanliqlarning milli küreshliri hazirmu bar bolghan hökümet ezalirining yitekchilikide qanat yaydurulmaqta. Jemiyitimizning kürishi bolsa wolgigha qeder

Türkistan Üchün Küreshler 649

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

sozulghan Türk éli dep nam bérilgen ulugh Türkistanning medeniyet kürishidur. …

Omumi Türkistanliqlarning yene bir chong mesilisi edebi til mesilisi

idi. Bügünki künde ulugh Türkistan saheside uruslar teripidin qazaq, özbek, qirghiz, Türkmen, qaraqalpaq, Uyghur, bashqirt we tatar shiwiliride bolup jem’i 8 musteqil edebi til yaritilghan. …

Muhajirdiki Türkistanliqlargha yardem qilish mesilisige kelsek, …

bilim élish yaki muhajir süpiti bilen kelgen Türkistanliqlargha yardem qilish ishliri Türkiyining medeniyet we yardemlishish mu’esseliridin paydilinishni asas qilighan halda pilanlan’ghan idi. Yeni, jemiyitimiz biwaste halda bir yardem bérish jemiyiti hésaplanmaydu. … jemiyitimiz siyaset ishlar bilen shoghullinalmaydighan bir jemiyet bolghanliqi üchün, wetini, yaki bolmisa her bir qewimler, we yaki ularning birlikige wakaliten küresh qilish pa’aliyetliri bilen shoghullinalmaydu. … jemiyitimiz eza köpeytimiz depmu urunmaydu.

Jemiyet nizamnamisida yene, Türkistanliqlarning tillirini, medeni

alahIdiliklirini yoqutup qoymasliqi üchün pa’aliyetler bilen shoghullinidighanliqi, bu meqsette metbu’atchiliq pa’aliyetliri bilen yighin-doklatlarni uyushturup turidighanliqi belgilen’gen.

Zeki Welidi Toghan, sherq Türkliri yitishtürgen nadir alim we siyasetchiliridin biri hésaplinatti. Emma u chet döletlerde yiterlik derijide xelq himayisige érishelmigenliki üchün, arzu qilghinidek aktip tesir körsiteligidek siyasi pa’aliyet bilen shoghullinish pursitige peqetla érishelmey keldi. Tashqi Türk muhiti ichide omumlashturushni pilanlighan “Bashqirdistan, Tataristandin ayrim bir jay bolush bilen birge, Türkistanning bir terkiwi qismi hésaplinidu, shundaq bolghachqa, bu ikki jay birlikte Türk éli tewesining bir pütünlikini teshkil qilishi kérek” deydighan közqarashni Türkistanliqlar arisida qayil qilghidek qobul qildUralmay, bu jehette chet’elde musapir bolup yürgen Türkistanliqlarning himayisinimu qolgha keltürelmeydu. Yene bir tereptin charrosiye dewride rosiyige qul qilin’ghan Türklerning milli hésiyatqa érishtürülishi jehette muhim rol oynighan Idil-Ural Türkiliri bundaq bir qarashni bölgünchilik qilghanliq dep hésapliship, Zeki

Türkistan Üchün Küreshler 650

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Welidini bashqirtchiliq bilen shoghullinip Türki qewimlerni parchilashqa urundi dep eyiplep kélishti.

Zeki Welidi Toghan bu qétimqi eng axirqi tirishchanliqliridimu barliq

sherq Türkilirini birleshtüridighan «ulugh Türkistan» yaki «büyük Türk éli» deydighan qarash boyiche heriket bashlighan idi. Emma 1928-yilliri «Türkistan we Ezerbeyjanni öginish tetqiqat yurti» ni qurushqa tirishqan waqitliridikige oxshash xelq ammisining himayisini qolgha keltürelmeydighanliqini mölcherligenliki üchün, qurmaqchi bolghan jemiyetning da’irisini kéngeytish meqsitide eza sanini köpeytish deydighan bir endishimiz yoq deydighan qarishini jemiyetning nizamnamisigha mexsus qisturup qoyghanidi. Welidi özi bir uniwérsitét profisori bolghanliqi üchün, jemiyet re’islikini murat xélil oghligha béridu. Türkistan medeniyetliri jemiyitining pa’aliyet qilghanliqi toghriliq birdin-bir ispati ornida bir qétimliq ilmi doklat baghiqila saqlinip qalghan idi. Zeki Welidi Toghan doklatchi bolup uyushturulidighan bu ilmi doklatning témisi «Türkistan bilen rosiye Musulmanlirigha da’ir kéyinki yillardiki gheliti neshriyat pa’aliyetliri» bolup, jemiyet ishxanisi bekla tar bolghachqa, bu timigha munasiwetlik intayin az kishilerni bu doklatqa teklip qilishqa mejbur bolghanliqi eskertilgen. Epsuski, bu jemiyet pa’aliyetlirini dawamlashtUralmay uzun’gha qalmay taqilip qalidu. Bu ishlar Zeki Welidi Toghanning tashqi Türkilerge munasiwetlik siyasi sehnilerde élip barghan eng axirqi pa’aliyet urunushliridin biri bolup qalidu.

Zeki Welidi Toghanning bu türdiki pa’aliyetlirige oxshap kétidighan

pa’aliyetlerdin birini, yene shu dewrlerdiki sabiq t m b ezalirimu qanat yaydurushqa tiriship köridu. Profissor tahir chaghatay, profissor Ibrahim yarqin, Exmet nayim öktem, timor özbek we Ibrahim mutlu qataridiki t m b ezaliri merkizi orginini Enqerede qurush arqiliq «Türkistanliqlar hemkarliq jemiyiti» namida bir jemiyet qurup chiqqanidi. 1952-yili 24-maryda chaqirilghan qurultiyida re’islikke Ibrahim yarqin teyinlen’gen idi. Bu jemiyetning Istanbuldiki shöbisige abduwahap oktay yitekchilik qilidighan qilip pilanlashqanidi. Nizamnamigha asasen, bu jemiyetning ghayisi Türkistanni tonushturush, Türkistan tarixi bilen Türkistan medeniyitige munasiwetlik neshriyatchiliq ishliri bilen shoghullinish, Türkistanliqlar arisida hemkarliqni kücheytish meqset qilinidu dep belgilen’gen idi.

Türkistan Üchün Küreshler 651

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Jemiyet qurulup uzun’gha qalmay Türkistanliq ziyalilar ottursida uyushturulghan bir qatar yighinlar netijiside, bir neshriyat epkari chiqirish zörürliki maqul körilidu. Weli Qéyumxan yitekchilikidiki m t b k ning epkar orgini bolghan «milli Türkistan» gha taqabil tUralaydighan bir zhornal dep qaralghan bu zhornalgha da’ir pa’aliyetlerge, «yash Türkistan» dewride mol tejribige érishken abduwahap oktay bilen sherqi Türkistanliq yitekchilerdin memtimin bughra ikkisi mes’ul bolidighan bolidu.

Chiqarmaqchi bolghan bu zhornal keng da’irilik jama’etchilikning

qollap quwetlishige érishishini közde tutup, Türkiyidiki ziyalilarghila tayinish bilen cheklinip qalmay, Misir, Pakistan, Erebistan, i’Ordaniye, Afghanistan qatarliq ellerde turiwatqan nurghunlighan Türkistanliq kishiler bilen munasiwet tikleydu (zhornal mesiliside munasiwet tiklen’gen kishiler u dewrlerde Türkiyide we sherq elliride turidighan, t m b bilen alaqisi bolghan Türkistanliq ziyalilarning ismi otturgha chiqqanliqi kishini özige jelip qilidu. Bu pa’aliyetke Türkiyidin Enqere guruppisi tewesidin bolup profissor doktor tahir chaghatay, profissor doktor Ibrahim yarqin, doktor salih erkinqol, profissor doktor méjit oktay, Ibrahim mutlu, tömor özbek, profissor doktor se’id eli Enqere; Istanbul guruppisidikilerdin bolup doktor Exmet na’im öktem, efdal wénsürel, yaqup élbek, profisor doktor Exmetjan okay, ilham musabay, abdulla rejep baysun, doktor meqsut tarim; Türkiyining qalghan sheheridikilerdin sabir Türkistanli ‹alpuldin›, doktor rasih özgen ‹adanadin›, podpolkownik ‹yeni yarbay, jongshyaw − t› doktor wasi Mirzitash ‹sariqamishtin›, nadir rijal oghli ‹bursadin›, doktor zahit özbulaq ‹silifkedin›, Exmet shüküri ataman ‹aqsekidin› qatarliqlar tizimlan’ghan. Chet döletlerdin qatnashturulghanlar Eysa Yüsüp alptékin ‹keshMirdin›, settar cholpan ‹keshMirdin›, pulat qadiri ‹keshMirdin›, Ibrahim wasili ‹Misirdin›, memtimin islami ‹Misirdin›, ezem hashimi ‹Karachidin›, seyit qasim Enjanliq ‹Karachidin›, mexmqut Ayqarli ‹Pishawurdin›, hemdulla mehemmedi ‹Mekkidin›. Türkiyidin bu tizimlikte bar bolghanlarning hemmisi dégidek sabiq t m b guruppisining ezalirigha mensüp kishilerdin terkip tépishi diqqet qilishqa erziydighan bir noqta. Shuningdek yene Pishawurdin Mexmut Ayqarlining bu tizimlikke élin’ghanliqi, uning üstidiki gumanlarning xélila azayghanliqini, Türkistanliq ziyalilar arisida qaytidin ishenchke érishkenlikini körsetmekte. Bashqiche qilip éytqanda, Sowét axbarat

Türkistan Üchün Küreshler 652

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

orunlirining “Mexmut Ayqarli Türkiye jasusi bolghanliqi üchün Afghanistan hökümiti teripidin qamaqqa élin’ghan. Sowét jasusi bolghan bolsa idi, Sowétler uni derhal türmidin chiqiriwalghan bolatti” dégendek teshwiq qilishliri Türkistanliqlar ichide maqul körülgenlikidin dérek béridu. − aptorning izahati). 5~6 ay dawam qilghan teyyarliq basquchidin kéyin, 1953-yilining afril éyida «Türkistan» dégen namda ayliq bir zhornal chiqirildi. Zhornalning bash tehrirlikini sherqi Türkistan musteqilliq herikitining dangliq yitekchisi memtimin bughra üstige alidu. Shuninggha qarimay, bu zhornalning tehrir hey’iti asasen Türkistan milli ittipaq ezaliri teripidin teshkil tapmaqta idi. 30-yillarda «yash Türkistan» jornili, uningdin kéyinki dewrlerde bolsa «yash Türkistan» metbu’atlirining téxnik mes’olliqini üstige élip kelgen abduwahap oktay, bu zhornalni sinaq qilip chiqirishta memtimin bughra bilen birge ishleydu. Bundin bashqa yene zhornalning tehrir bölümide tahir chaghatay bilen Ibrahim yarqin’gha oxshash sabiq t m b chilarmu bar idi. Bu türdiki terkipke asasen zhornalning omumen alghanda t m b ning metbu’at orgini halida ishleydighanliqini körsetmekte idi.

Zhornalning bash bétidiki «Türkistan jornilining chiqirilishi»

mawzuluq maqalida Türkistanliq aktiplarning 30-yillardin buyan her qaysi ellerde nurghunlighan zhornallarni chiqirip kelgen bolsimu, bu zhornallar asasen siyasi xaraktirda chiqirilghanliqini, emma bu qétimqisi bolsa medeniy xaraktirliq bir zhornal bolidighanliqi körsitip ötülgen. Ularning bu türdiki mezmun özgirish qilishigha Türkiyidiki hökümet da’irilirining bashqurush tüzümide özgertish qilghanliqini közde tutup bu tür özgirish qilghan bolishi mumkin. Dégendek, zhornal ghayisi bayan qilin’ghan abzaslarda milli azatliq heriketlirige munasiwetlik béshimizdin ötken ishlar bilen körgen-anglighanlirimizni élan qilip turimiz dep körsetken. Bu sözler, zhornalning siyasi xaraktirdiki mesililerni keng da’iride muhakime qilip turidighanliqini körsetmekte idi.

«Türkistan» jornili, mezmun jehettin alghanda xélila sewiyilik

chiqirilghan idi. Kéyinki sanlirida bésilghan «Türkistanda jeditchilik» (Exmetjan oqay), «Türkistan qandaq bésiwélin’ghan?» (tahir chaghatay) dégendek chatma maqalilar, memtimin bughraning bashmaqaliliri we Ibrahim yarqinning «Türkistandiki sughaqchiliq we

Türkistan Üchün Küreshler 653

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

déhqanchiliq pa’aliyetliri» dégen maqalilar bu jehette közge chéliqidighan maqalilar hésaplinatti. Shuninggha qarimay, bu zhornalmu maddi qiyinchiliqlar sewebidin uzun dawamlishalmay, 1953-yilining sintebir éyida chiqirilghan 6-sani bilen neshriyat sahesidin chékinip chiqishqa mejbur bolidu. «Türkistan» jornili shunche qisqa ömürlük bolishigha qarimay, sherq we gherp Türkistanliq ziyalilarning ortaq tirishchanliq körsitip teng hemnepes bolup birliship chiqarghan tunji we axirqi zhornal bolush jehettin alghanda intayin muhim tarixiy ehmiyetke ige bir pa’aliyet hésaplinatti. Uningdin kéyinki yillarda sherqi Türkistanliqlar öz teshkillirini qurup chiqishqa bashlap, nurghun sanda kitap-zhornal bésip tarqitidu.

T m b chilar qurup chiqqan Türkistanliqlar hemkarliq jemiyiti

merkizining Enqerede bolup qélishi bekla epsiz ehwal idi. Chunki, Türkiyide olturaqlashqan Türkistanliqlar asasen alghanda Istanbul bilen adanadek sheherlerge merkezleshkenidi. Shuningdek yene jemiyet rehberliridin bolghan t m b chilarmu adettiki yurtdashlargha sélishturghanda bekrek medeni kishilerdin bolghachqa, adettiki puxralar bilen bek ichqoyun-tashqoyun bolupmu kitelmeytti. Buning netijiside, bu jemiyetmu xuddi Zeki Welidi Toghan qurup chiqqan Türkistan medeniyetler jemiyitidikige oxshash keng yurtdashlarning himayisigha érishelmigechke, uzun’gha qalmay taqilip qalidu.

Türkiyide, démokratlar partiyisining hakimiyet üstige chiqishi bilen

teng, Türkiyining tashqi Türkiler siyasitide alahide zor özgirishler barliqqa kélip, Türkiyige köchmen qobul qilish mesililiridiki cheklimiler zor derijide emeldin qaldurulghan bir weziyet shekillenmekte idi. Bu tür özgirishlerge asasen, Afghanistandin Türkiyige muhajir bolup kélishni telep qilidighan Türkistanliqlarning meyli urush weziyiti dewriliridiki shara’itlar sewebidin bolsun yaki bolmisa Inönü hökümitidikilerning Türkistanliq muhajirlargha qizghin mu’amilide bolmay kelgenliki sewebidin kilelmey yürgen Türkistanliq muhajirlar erkin köchmen hésawida Türkiyige kélishige ruxset qilin’ghanidi. Bu qarar chiqqandin kéyin, 1952-yilidin 1954-yiligha kelgiche bolghan ariliqta bir qanche Türkistanliq musapirlar guruppisi Türkiyige köchüp kélip, adanani asas qilghan halda jeylanpinar (jerenbulaq − t), nazilli, aqsheher qataridiki jaylargha kélip orunlishishqa bashlaydu. Bu köchmenlerning bir qismi yene Istanbulgha köchüp kelgenidi. 1952-

Türkistan Üchün Küreshler 654

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yilining 14-may künidiki «jumhuriyet» gézitining xewirige asaslan’ghanda 1805 neper Türkistanliq muhajirni Türkiyige keltürüsh heqqide ministirlar mehkimisi qarar qobul qilighan. Emma bu Türkümdiki köchmenler hökümet teripidin yer teqsim qilinip olturaq jay bérilgen küchmenlerdin idi. Bundin bashqa öz aldigha éqip kelgen köchmenler sani toghriliq héch bir melumat yoq. Bu ehwallar Türkiyidiki Türkistanliqlar arisida yéngidin bir janlinish weziyitini shekillendürüp béridu.

1952-yilisi bashlitilghan ikki qétimliq jemiyet teshkil qilish sinaqliri

muweppeqiyetlik bolmaydu. Uningdin kéyin yene héchqandaq ilmi yaki siyasi ünwani bolmighan 20 neperdek Türkistanliq yighilip 1954-yili 27-yaniwar künisi Istanbulda «Türkistanliqlar hemkarliq jemiyiti» namida yéngi bir jemiyet qurup chiqishidu. Qurulghan bu jemiyetning nizamnamilirida körsitilgen meqset we pa’aliyet shekillirimu xuddi burun qurulghan jemiyetlerning nizamnamilirida körsitilgen mezmunlargha oxshap kitetti. 21-fiwral künisi chaqirilghan qurultiyida re’islikke Kamiljan okay teyinlinidu. Bu jemiyet, Istanbuldiki Türkistanliqlarning omumi tizimlikini turghuzush, Istanbuldin bashqa sheherlerde yashaydighan Türkistanliqlar bilen munasiwet tiklesh qataridiki meqsetler boyiche pa’aliyetlirini bashliwétidu. Undin bashqa yene burun pichetliwétilgen Türkistan Türk yashlar ittipaqining Miraslirigha igidarchiliq qilish üchünmu bir qatar tirishchanliq körsitildi. Jemiyet re’isi salih erkinqol, 1955-yili iyunda Türkiye jumhuriyiti bash ministirige murajet qilip, 1943-yilisi pichetliwétilgen Türk medeniyetler ittipaqining émInönü xelq hujrisigha ötküzüp bérilgen barliq nersiliri bilen kütüpxanisini jemiyetke bérilishini telep qilidu. Bu telepke eyni waqtidiki maliye ministiri teripidin 1955.6.25 künisi, töwendikidek jawap bérilidu:

1928-yilisi Istanbulda qurulghan Türkistan Türk yashlar ittipaqining

1938-yilisi Türk medeniyetler jemiyiti namigha özgertilip 1943-yili pichetlen’genlikini, jemiyet nerse-kéreklirining émInönü xelq hujrisigha ötküzüp bérilgenlikini, yéngidin qurulghan jemiyitinglarning pichetlen’gen bu jemiyetning warisi hésaplinidighanliqi üchün, 1943-yili pichetlen’gen jemiyetke tewe nerse-kérekler silerge qayturilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 655

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ÉmInönü xelq hujrisidiki nerse-kérekler 5830-nomurluq qanun’gha asasen dölet ghezinisige ötküzüp bérilgen bolup, ghezine mal-mülüklirini herqandaq bir jemiyetke bérilishini qanunimiz toghra körmeydighanliqi sewebidin tekliwingizni emelge ashurush imkani yoq.

Türkiyige yéngidin kelgen muhajir Türkistanliqlarning her türlük

qiyinchiliqliri bar idi. Jemiyet bu qiyinchiliqlargha qarita birer chare tépish meqsitide jiddi pa’aliyet körsetmekte idi. 1955-yilqi qurultiyida jemiyet re’islikige saylan’ghan doktor salih erkinqol, jeylanpinar rayonigha orunlashturulghan Türkistanliqlarning yer-zémin mesililirige munasiwetlik jiddi pa’aliyetke kirishidu. Jeylanpinar rayonigha orunlashturulghan 92 a’ililik Türkistanliq yighiliship jemiyetningmu yardimi bilen abley Türkistanli yitekchilikidiki «jeylanpinar Türkistanliqlar ishlepchiqirish we tijaret ittipaqi» namida bir shirket qurup chiqishidu. Buninggha oxshaydighan shirketlishish pa’aliyiti aqsheherdiki Türkistanliqlardimu ishqa ashurilidu. Epsuski, Türkiyidiki bazar shara’itlirigha maslishalmighan bu shirketler uzun’ghar qalmay iqtisadi qiyinchiliqlar ichige pétip qélip, tarqilip kétidu.

(resim orni) 1952-yili Türkiyige kelgen Türkistanliq köchmenlerdin bir qismi

adanada, 1953 − Ehet Enjan arxiwidin. Bu arida, Xitay komunisitlar hakimiyitige qarshi küresh qilip yurtidin

ayrilishqa mejbur bolghan sherqi Türkistanliqlardin bir qismi Eysa Yüsüp alptékin bilen memtimin bughra qataridiki yitekchilerning tirishchanliqida, 1955-yili Türkiyige köchüp kéliwalidu. Bu köchmenler Istanbul qataridiki bir qanche sheherlerge orunlashturilidu. Türkistanliqlar hemkarliq jemiyiti bilen bu guruppining yitekchiliri 1955-yili 7-awghust küni yighiliship, omumi yüzlük weziyet muhakimisi qilishidu. Bu yighinda jemiyet re’isi salih erkinqol, barliq Türkistanliqlarning hazirqi bu jemiyetke yardem qilishliri kéreklikini, yurtwazliq qilishmasliqini, Türkistanliqlar jama’iti arisida bölgünchilik qilidighan qarashlargha qarshi turulushi kérekliki qataridiki bir qatar mesililerni otturgha qoyidu. Shuningdek sherqi Türkistan mesilisinimu Türkistan hemkarliq jemiyiti teweside turup otturgha qoyush mumkinlikini otturgha qoyidu. Emma bu ishta sherqi Türkistan

Türkistan Üchün Küreshler 656

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mesililirini uzundin béri xelq’ara sehnige chiqirish üchün tirishchanliq körsitip kéliwatqan jengchi Eysa Yüsüp alptékin, sherqi Türkistan kürishi özige xas alahIdiliklerge ige ikenlikini körsitip, bu ishni ayrim bir teshkilatqa tayinip qanat yaydurush lazimliqini könglige püküp kelmekte idi. Shu seweptin, salih erkinqolning yoqurqidek tekliwi qobul qilinmaydu. Shundaq qilip, uzun’gha qalmay alptékin bilen sebdashliri sherqi Türkistan köchmenler jemiyiti namida teshkilat qurup pa’aliyetke kirishidu.

1956-yiliqi qurultayda u yillar üchün bekla yéngiliq bolghan bir ish

körülidu. Türkistanliqlar hemkarliq jemiyiti re’islikige tunji qétim bir ayal klishi − xalide axiska saylinidu. Uningdin kéyinki saylamlarda nöwet bilen neshet tahir’oghli, bahadir otu saylan’ghan bolsa, 1960-yili yene qaytidin doktor salih erkinqol, 1964-yilida bolsa ziyawudin babaqurban re’is bolidu. Bu yillarda jemiyet pa’aliyetliri asasliqi axshimi pa’aliyet uyushturush, sayahetlerge teshkillesh we sen’et pa’aliyetliri bilen shoghullinish dégendek bashqa sahelerdiki pa’aliyetler bilen cheklen’genliki melum. Yéngidin bir mejmu’e neshri qilish jehette qarar qobul qilin’ghan bolsimu buni ishqa ashurush imkani bolmay qalghan.

Istanbul sirtidiki pa’aliyetler Afghanistandin köchüshler netijiside, adana shehiri Türkistanliqlar

merkezliship olturaqlashqan sheherlerdin birsige aylinishqa bashlaydu. Adana, Türkiyige köchüp kelgen Türkistanliqlar üchün tunji biketlik wezipisini oynimaqta idi. Yéngidin kelgen muhajirlar öz’ara hemkarliqlarni dawamlashturush telepliri bilen öy tépish, ish tépish qataridiki qiyinchiliqlirini hel qilish üchün chare tépish qatarliq éhtiyajlar jemiyettin birni qurup chiqish teliwini teqezzar qilidu. Shu seweptin, 1952-yili adana Türkistanliqlar hemkarliq jemiyiti qurulidu. Bu jemiyet, muhajirdiki Türkistanliqlarning Türkiyige köniwélishigha asanliq yaritip bergen bolup, kéyin kelgen musapirlar üchünmu muwapiq kélidighan muhit yaritip bérildi. Bir qanche yil jeryanida yighin saloni we kütüpxanisi bilen özlirige tewe bir binasimu bolghan jemiyet, 1955~70-yillar arisida Türkiyidiki Türkistanliqlarning eng aktip

Türkistan Üchün Küreshler 657

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

pa’aliyet körsitidighan ijtima’i teshkilatlirining birsige aylinip wezipe ötep kélidu.

Adana jemiyiti, 1959-yilidin bashlap «bulaq» namida bir zhornal

chiqirishqa bashlighan idi. Bedri xojent bilen Exmet Türk’eli teripidin chiqirilghan bu zhornalning meqsidi tömür qorghan arqisida qalghan orta Asiyada urus zorawanliq hakimiyiti, komunizm dep atalghan dinsiz, exlaqsiz ijtima’i tüzümning zulumidin qéchip her türlük döletlerge panaliq tilep qéchip chiqqan Türkistanliq Türkilerning héssiyatlirigha terjimanliq qilish dep tonushturulghan idi. Bu zhornal sewiyilik tehrirat guruppisigha ige bolmighanliqi üchün, zhornal mezmonliri bilen maqalilar yéngidin qiziqquchilar teripidin teyyarlanmaqta idi. Bu zhornal aran 7 sanla chiqirilghan bolup, shu yilining özIdila taqilip qalidu. 1960-yillarning otturliridin bashlap iqtisadi qiyinchiliq we ishsizliq qataridiki sewepler tüpeylidin, bu yerdiki Türkistanliqlar Istanbul shehiri bilen a q sh qataridiki her qaysi ellerge köchüshke bashlaydu. Bularning netijiside yardem qilidighanlar aziyip ketkenliki üchün adana jemiyiti barghansiri küchsizliship, 1970-yilining axrlirigha kelgende küchiyip kétiwatqan anarxist we térrorchiliq muhiti ichide jemiyet binasi solchil éqimgha mensüp xuligerler teripidin ot qoyup köydüriwétilidu. Bu weqedin kéyin, jemiyetmu hökümet da’iriliri teripidin pichetlinip pa’aliyetlirimu toxtap qalidu (1980-yilining axirlirida jemiyetni qaytidin yene shu namda échish teliwi sunulghinida, hökümet da’iriliri ruxset qilmaydu. U jemiyet hazir «elishir nawayi jemiyiti» namida pa’aliyet körsitip kelmekte. − aptorning izahati).

Türkistanliqlar zichraq olturaqlashqan yene bir yer salihlidimu

buninggha oxshap kétidighan pa’aliyetler qanat yaydurulghanidi. Sherqi Türkistanliq yitekchilerdin elibeg hakim (elibeg hakim we uning sherqi Türkistan milli kürishidiki roli heqqide melumat élish üchün godfréy lyasning «kazak éksodus», hasan or’altayning «erkinlik üchün sherqi Türkistan qazaq Türkliri we büyük Türk éli1985~86» dégen kitaplargha qaralsun. − aptorning izahati) ning meniwi yitekchiliki, hemze uchar re’islikide qurulghan Türkistanliqlar medeniyet we hemkarliq jemiyiti, bu jaydiki Türkistanliqlar arisidiki munasiwetlerni kücheytish we medeni alahIdiliklirini saqlap qélish bilenla cheklinip qalghan bolmastin, u neshri qilghan «komunizmge

Türkistan Üchün Küreshler 658

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qarshi jeng we Türk’éli» dégen jorniligha tayinip Sowétler bilen komunizmgha qarshi qanat yéyiwatqan küreshkimu küchlük töhpe qoshqan hésaplinidu. 1962-yilidin bashlap elibeg hakimning oghli hasan or’altayning tirishchanliqi bilen chiqirilghan «büyük Türk’éli» jornili 10-san’ghiche neshri qilinalighan. 1965-yilisi chiqirishqa bashlan’ghan «komunizmge qarshi jeng» dégen gézit, ayliq bolup 10 san chiqirilghandin kéyin zhornalgha özgertilip 4 san neshiri qilin’ghan. Bu zhornallar taqilip ketkendin kéyin, hasan or’altay asasliqi sherqi Türkistan bilen qazaq Türklirige munasiwetlik her xil yazghuchilar yézip chiqqan kitaplarni muddet boyiche «büyük Türk’éli neshriyati» namida neshri qilishni dawam qilidu (1990-yillargha kelgiche bu chatma eserlerdin bésilghan kitaplar munular idi: 1. «erkinlik üchün sherqi Türkistan qazaq Türkliri»; 2. «ulugh Türkchi maghjan jumabay’oghli»; 3. «abilayxan dastani»; 4. «Alash − Türkistan Türklirining milli paroli»; 5. «qazaq Türklirining Istanbuldiki yéngi shehiri we bir qisim sergüzeshtiliri»; 6. «sherqi Türkistan tarixidiki bezi mesililer we töhmetlerge reddiye»; 7. «köchüshtin kéyin». … − aptorning izahati).

T m b ning aqiwiti 1959-yili ichide, t m b bilen m t b k ottursida tashqi dunyadiki

Türkistanliqlar arisida bölünüshlerning kilip chiqishigha seweb bolidighan yéngi sürkilishler otturgha chiqishqa bashlaydu. T m b re’isi tahir chaghatay yazghan «Türkistan milli azatliq herikitige da’ir weqeler» isimlik kitawida, ikkinchi dunya urushi dewride yüz bergen weqeler üstide mulahize qilin’ghan bolup, bu kitaptiki mulahiziside Weli Qéyumxan bilen m t b k qattiq tenqit qilin’ghan idi:

Sowét rosiyisi öz grajdanliri hésaplighan Türkistanliqlarni herbi

telim-terbiye bermestinla Türküm-Türkümlep urush meydanlirigha haydaydu. Bu ehwalni öz milli menpe’etlirige zit dep qarashqan yashlar Türküm-Türkümlep düshmen sépige ötüp kétish yolini talliwélishqanidi. Shundaq qilip Türkistanliq yashlar buning bedilige yene jengge qatnishishqa mejburlinidu. Bir terepte ularni urush meydanlirigha mejburi heydep aparghan bolsa, öz ixtiyarliqi bilen qoshulghan qarshi tereptikilermu ularning idiyisini yaman niyet bilen paydilinip kétidu. … bu weqeler Türkistan yashlirining milli ghayilirige neqeder sadiq ikenlikini, buning üchün jénini pida qilishqa herda’im

Türkistan Üchün Küreshler 659

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teyyar ikenlikini körsetmekte idi. Beziler bolsa, bu yashlirimizning aq niyetliklikidin paydilinip ketken, ulardin yaman gherezliri üchün paydilinishqa kirishken bolsa, u halda bu yerdiki mes’oliyet ene shu aldamchilar üstige artilishi kérek.

… urush aqiwitide, ümidlirige xilap kiliwatqanliqini hés qilghinidin

kéyin, héch bolmighanda düshmenlirining qoligha chüshüp qalmasliq üchün bolsimu yol axturushqa kirishken Türkistanliq jengchiler, küchining zor bir qismini gherp sépige yötkiwélish imkaniyitini qolgha keltürgen, medeniyetlik hésaplan’ghan gherpliklerning insanperwer, exlaqliq héssiyatliri we idiyiliri sayiside qoghdilinishini xiyal qilishqan bolsimu, bu ümidlirimu yoqqa chiqqan. Chunki, ular top-topi bilen Sowétler rosiyisi jallatlirining qoligha ötküzüp bérilgen. …

Türkistanliqlar chong ümidler bilen qatnashqan ikkinchi jahan

urushida yigen eng éghir zerbe, shöbhisizki, Mustapa Choqay oghlining wapati hésaplinidu. … bundaq waqitsiz kelgen ölüm, birmunche ghayiliriningmu gumran bolishini, bir munche ümidliriningmu otturgha chiqishigha sewepchi bolishi mumkin idi …

Yoqurqidek xatirilerdinmu melum bolghinidek, Türkistanliqlar üchün

peqetla qimmiti bolmighan aqiwetlerni keltürüp chiqarghan ikkinchi jahan urushi weqeliridiki ziyanning hésawini qilish bekla muhim ehmiyetke ige bir ish hésaplinidu. Epsuski, aridin shunche uzun waqit ötken bolishigha qarimay, bügün biz bu hésap-kitapni qismen bolsimu qayil bolghidek otturgha qoyush imkanigha ige bolalmay kelduq. Belkim bu hésap-kitapni toluq qilalishimiz üchün Türkistanliqlargha menggü purset kelmeslikimu mumkin. Chunki, mesilining ichige aldamchiliq, nomussizliq, kireksiz abroy we bashqurush jehettiki qabiliyetsizlik qataridiki bir munche tosalghular ariliship ketken.

Tahir chaghatay, bu mulahiziliridin kéyin Mustapa Choqay’oghlining

wapatigha munasiwetlik Sowét teshwiqatchiliri teripidin peyda qilin’ghan bir qarashni otturgha qoyup kélip, uni hashiyide bayan qilip ötidu. Uzun yillar Iran, Afghanistan we Pakistanlarda Türkistanliqlar ichige kiriwélip jasusluq qilip kelgen Mexmut Ayqarli, Sowétler ittipaqigha qaytip ketkinidin kéyin Mustapa Choqay oghli kiziktin ölgen bolmay, belki zeherlinip öltürülgen dep yazghanidi. Sowét teshwiqat

Türkistan Üchün Küreshler 660

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mashiniliri bu yalghan xewerni Weli Qéyumxan bilen m t b k ge qarshi paydilinip kelgenidi. Tahir chaghatayning bu teshwiqat matériyalini xuddi toghra xewer menbesi süpitide hashiyide bergenliki Türkiye bilen Gérmaniyide turidighan Türkistanliqlar arisida küchlük naraziliqlarning kélip chiqishini keltürüp chiqiridu. Türkistan yashliri namida ziyawudin babaqurban élan qilghan bir naraziliq maqalisida munularni yazidu:

Sowétlerning jahan’girlik taktikilirining meqsidi Türkistan milli

musteqilliqi üchün jan tikip küresh qiliwatqan kishilerni qaysila usuldin paydilinishidin qet’i nezer pütün sepler boyiche weyran qilish, qarilash we bohtan chaplashtur. Tahir chaghatay buni intayin yaxshi bilip turughluq …

Ikkinchi dunya urushi waqtida Gérmaniye armiyisi sépide turup milli

bayraqliri astida rosiye impiriyalizimige qarshi jeng qilghan Türkistan qoshunliri bilen uni wujutqa keltürgen milli Türkistan ittipaq komititining shereplik küresh tarixida ismining yoqlighi sewebidin peyda bolghan öchmenlik we yaman niyiti bilen,

Türkistan milli ittipaq komititi yitekchisi Weli Qéyumxanning

nurénbérg türmiside qamilip turghan bir waqitta, qehriman we mujahit Türkistan ewladlirining azatliqi jehette héchqandaq pa’aliyetke kirishmigenliktin ibaret milli mes’oliyitidin qéchish meqsitide,

Merhum Mustapa Choqay oghli ependining wapati heqqide … tibbi

we hökümet hüjjetlirige ehmiyet bérilmigen bir bohtanni yézish arqiliq, düshmenning bölüsh taktikisigha egiship ketken … Türkistan yashliri namida bu kitapchigha naraziliqimizni bildürimiz.

Bundaq qalaymaqanchiliq weziyettin paydilinish gherizide yürgen

Sowét teshwiqatchiliri bu tür munazirilerni küzitip yürgen künlerning biride, «miyonxénda turushluq Weli Qéyumxanning sabiq qoghdighuchisi Sultan qarining xéti» témiliq yene bir parche teshwiqat matériyalini Türkistanliqlar ottursida tarqitishqa kirishidu. Bu xette Choqay oghlining wapatigha munasiwetlik perezler qayta tilgha élinipla qalmay, Weli Qéyumxanning inawitini töküsh meqset qilghan her türlük qoshumche perezlermu otturgha qoyulghan idi. Bu türdiki

Türkistan Üchün Küreshler 661

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

asassiz perezlerning tahir chaghataydek muhim bir alim teripidin paydilinishi, bu atalmish jinayetning uzun yilghiche m t b k bilen Qéyumxan reqipliri teripidin paydilinip kétishige sewepchi bolup béridu. Bu türdiki perezlerni ret qilidighan hüjjetler bilen weqening guwachiliri yazghan eslimiler komitit teripidin milli Türkistan jornilida élan qilin’ghanliqigha qarimastin, bu mesilidin toluq xewiri bolmighan xelq ammisigha körsitidighan eksi tesirler toluq tazilanmighan idi. Bu hadisilar tüpeylidin, tahir chaghatayning shexsi tesirige uchrighan t m b, xelq ammisi arisida eslidinla aji*zliship ketken himayisidin toluq mehrum bolup, teshkilat ezalirining muhajirlar ammisi bilen eslidinla ze’ip bolghan munasiwitidin pütünley ayrilip qélish derijisige kélidu.

Bu türdiki munazire muhitining yüz bérishige qarimay, Istanbulni

merkez qilghan Türkistanliqlar hemkarliq jemiyiti pa’aliyetlirini qet’i dawamlashturush üchün pütün tirishchanliqlarni körsetmekte idi. 1966-yili 20-dikabir künisi rosiye bash ministiri kosigin Türkiyini ziyaret qilishqa kélidu. Kosigin bilen Sowétler ittipaqigha naraziliq bildürüsh meqsitide Istanbul bilen adanadiki jemiyetler yüzligen Türkistanliqni Enqerege yighidu. Emma Türkiye, Sowétler bilen bolghan munasiwetlirige alahidet ehmiyet bérip kelmekte idi. Shundaq bolghachqa, naraziliq bildürmekchi bolghan ammining naraziliq teleplirini rosiye ziyaret ömigidikilerning anglap qélishigha peqetla yol qoymaydu.

(resim orni) T m b ning eng axirqi mes’ulliri Tahir chaghatay, abduwahap oktay, repiqiliri sa’adet chaghatay we

sa’ide oktaylar bilen birge. Istanbul, 1967-yili fiwral 1967-yilqi saylamda jemiyet re’islikige dpoktor Exmet na’im öktem

saylinidu. Öktem, sabiq t m b ezaliridin birsi bolush bilen birge yene, «Türki köchmenler we musapirlar ittipaqi» ning re’islik wezipisinimu üstige alghan birsi idi. Bu ittipaq, démokratlar partiyisi hökümettin ayrilghandin kéyin Türkiyide qurulghan barliq tashqi Türkiler jemiyetlirini bir merkezge yighish netijiside shekillen’gen bir organ idi. Türkiye hökümitiningmu qollap quwetlishige érishken bu teshkilat, tashqi Türkilerge munasiwetlik qilishqa tigishlik ishlarning hemmisini bu merkez riyasetchilikide emelge ashurushni kapaletke ige qilmaqta

Türkistan Üchün Küreshler 662

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

idi. Bu teshkilat 1954-yili qurulghan bolup, chaghal’oghli teweside ulargha ayrilghan bir binada pa’aliyet qilip kelmekte idi. Bu ittipaq qurulup tunji qétimliq qurultiyida re’islikke teyinlen’gen doktor Exmet na’im öktem, 1970-yillarghiche bu wezipisini muweppeqiyetlik ötep kélidu. Bu ittipaq, 1966-yilidin bashlap burun bésilghan bir zhornalning ismini élip testiqlitiwalghan bolup, «Türk dunyasi» namida zhornal chiqirishqa bashlaydu. Exmet na’im öktem bu ikki teshkilatqa birla waqitta re’is bolup wezipe ötep kéliwatqan dewrlerde, Türkistanliqlar hemkarliq jemiyitimu bu ittipaqqa qoshulup ketken bolup, bu jemiyetmu bu ittipaq terkiwide turup pa’aliyet qilmaqta idi.

1971-yilining 7-dikabir künisi ötküzülgen saylamda doktor salih

erkinqol yene bir qétim re’islikke saylinidu. Emma bu mezgilde ittipaq bilen jemiyet ottursida sürkilish yüz bérip turghanliqi üchün, merkizi ittipaqqa tewe binada turiwatqan jemiyet bu binadin köchüp chiqip, Türkistanliq oqughuchilar üchün yataq qilip ishlitiliwatqan kona Buxara tekke binasigha yötkilishke mejbur bolidu. Türkistan Türki yashlar ittipaqi qurulup uzun yil pa’aliyet qilip kélin’gen bu bina, eyni waqtida AtaTürkning testiqi bilen sirttin kelgen oqughuchilarning paydilinishi üchün ayrip bérilgen bir bina idi. Bu binaning mülk igisi Türk hujrisigha tewe waqtida Türk hujrisi teshkilati pichetlen’gen mezgillerde binaning igidarchiliq hoquqi weqpiler bölümige ötküzüp bérilgeniken. 1960-yilliri bir qétimliq ot kétishi bilen üstinki qewetliri köyüp weyran bolup ketken bolup, astinqi qewetliri oqush üchün Istanbulgha kelgen Türkistanliq oqughuchilar üchün qaytidin rémont qilinip échip bérilgen. Salih erkinqol teshkilligen bir qétimliq yardem yighish herikiti netijiside, bu tarixiy bina qaytidin rémont qilinip asasen ishletkili bolidighan halgha keltürülgenidi. 1974-yili erkinqol wapat bolghinidin kéyin jemiyet re’isilikige doktor hékimjan qaynar saylinidu. Bu mezgillerde usul-sen’et pa’aliyetliri qanat yaydurulghan bolup, özimu bir sen’et oqutquchisi bolghan hékimjan qaynarning yitekchilikide aktip pa’aliyet guruppisi teshkil qilin’ghanidi. Qaynarning késel körüsh ishxanisimu jemiyetning merkizi jaylashqan ishxana bolup xizmet qilatti.

Bu dewrde tilgha alghidek pa’aliyetlerdin birsi qatarida jemiyet

yitekchiliriningmu yardimi bilen ziyawudin babaqurban bashlighan «erkin Türkistan üchün» namliq ayliq gézit chiqirish bilen

Türkistan Üchün Küreshler 663

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

shoghullinishni körsitip ötüsh mumkin. 1975-yili bésilishqa bashlighan bu gézit, tunji sanida «nimishke neshri qilduq» dégen bashmaqalisida mundaq déyilidu:

Uzun yil kütüp baqtuq. Türkiyide Türkistan mesilisini otturgha

qoyushimiz üchün bir epkargha éhtiyajimiz barmu-yoq dep oylinishqa bashliduq. Netijide, kéyinki mezgillerde bundaq bir éhtiyajimizning téximu küchiyip barghanliqini hés qilduq. … bu gézit, Türkistan azatliq yolida chiqirilghan tunji gézit hésaplanmighinidek, axirqisimu emes. … biz bölünmes bir pütün Türkistan üchün küresh qilishqa xizmet qilish üchün bu gézitni chiqarmaqtimiz.

Chong heripler bilen töt bet qilip chiqirilghan bu gézit xewerler,

eslimiler we ilmi xaraktirdiki maqalilar bilen toshquzulghanidi. Epsuski, bu gézitmu izchil chiqirilishigha kapaletlik qilinmay, aran 12 san chiqirilipla taqilip qalghan. Gézitning eng axirqi sanidiki widalishish maqalisida munular déyilgen:

Bügün’giche shara’itimizning yar bérishiche gézit chiqirishqa tiriship

kelgeniduq. Emma bügünki shara’itlarda gézitimizning dawamliq chiqirilishini toxtitip turushqa mejbur ikenlikimizni epsus ichide amalsiz uxturushqa mejbur bolmaqtimiz. … kelgüside téximu küchiyidighanliqimizgha we téximu zich ittipaq bolup uyushishimizni ümid qilimiz.

1970-yilliri Türkiye anarxizm bilen térrorluq patqiqigha pétip

qéliwatqan bir yillar idi. Bundaq qalaymaqan weziyet astida aktip ijtima’i pa’aliyetler bilen shoghullinish imkaniyiti yoq diyerlik idi. Shunga, 1975-yilidin bashlap jemiyet pa’aliyetlirini asasen toxtighan déyishkimu bolatti. 1980-yili 12-sintebirdiki herbilerning siyasi özgirish qilishi netijiside, Türkiyidiki bashqa jemiyetler bilen bir qatarda Türkistanliqlar hemkarliq jemiyitimu pichetlendi. Shundaq qilip, 1954-yilidin béri Türkiyidiki Türkistanliqlarning milli kimliklirini we medeniyetlirini dawamlashturush üchün wastichiliq qilip kéliwatqan birdin bir teshkilatmu emeldin qaldurulghan hésaplandi.

Türkistan Üchün Küreshler 664

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Sherq elliridiki pa’aliyetler Ikkinchi dunya urushidin kéyinki Asiyaning siyasi tengpongliqi

asasen özgirip ketken bolup, En’giliye urush dawam qiliwatqan peytlerdila, yeni 1942-yilida Hindistan’gha musteqilliq béridighanliqini élan qilghanidi. Urushtin kéyin En’giliyining Hindistandin ayrilishi bilen teng, chégralar qaytidin békitilishke bashlandi. 1947-yilisi Hindistan bilen Pakistan döletliri qurulidu. Yene bir tereptin Yaponiye teslim bolup uzun ötmey Xitayda maw zeydong yitekchilikidiki komunistlar bilen jang kay shek (jang keyshini démekchi − t) yitekchilikidiki milletchi Xitaylar ottursida ichki urush bashlinidu. Bir qanche yilliq urush jeryanida üstünlükke érishken Xitay komunistliri 1949-yilining 1-öktebir künisi Xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqini élan qilidu. Bu waqitlarda sherqi Türkistanda qaytidin bashlan’ghan musteqilliq heriketlirimu komunistlar teripidin basturiwétilip, qurulghan sherqi Türkistan hökümiti tarqitiwétilidu. Bundaq bir weziyet astida, Pakistan bilen Hindistan zor kölemlik sherqi Türkistanliq musapirlar éqinigha düch kélidu. Pakistan musteqil dölet bolup qurulghinidin kéyin, burun En’giliye hükmüranliqidiki Hindistan’gha ötüp kétishige yol qoyulmighan sabiq Basmichilar yitekchisimu Afghanistandin chiqish pursitige érisheleydu. Urush axirlashqan yillarda, Afghanistan da’iriliri 1942-yili jazalighan Türkistanliqlardin tirik qalghanlarni qoyup béridu. Shundaq qilip, shir muhemmedbey bilen mubeshirxan tarazi qataridiki «la merkeziye’i hökümet’i Türkistan» teshkilatining sabiq rehberlirimu 1950-yilliri Afghanistandin bashqa döletlerge qarap köchüshke bashlighan köchmenler karwinigha qoshulidu.

Urushtin kéyinki dewrlerde Afghanistandiki Türkistanliqlar ichidimu

küchlük heriketlinishler barliqqa kélishke bashlighan idi. 1950-yilliri Türkiyide hakimiyet üstige chiqqan démokratlar partiyisi, Türkiye sirtidiki irqdashlirining erkin köchmen hésawida Türkiyige kélishige yol qoyidighan bir siyaset otturgha qoyidu. Afghanistandiki éghir bésimdin zérikken Türkistanliqlarning bir qismi Türkiyige köchüp bériwélish üchün murajet qilishidu. Ikki yildek dawamlashqan resmiyet béjirish ishliridin kéyin, ikki chong gurup bolup Pakistan arqiliq Türkiyige köchüp kéliwalidu. Shuninggha oxshash, bir qisim Türkistanliqlar se’udi Erebistan qatardiki bir qisim erep ellirige chiqip

Türkistan Üchün Küreshler 665

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kétishkenidi. 1955-yillirigha kelgende sherqi Türkistandin Pakistan yaki Hindistan tereplerge ötüp ketken guruppilarning bir qismi dawamliq köchüp Türkiyige qarap yolgha chiqishqa bashlaydu.

Karachidiki Türkistanliqlar 1948-yilining otturlirida yighiliship,

mewlane siyit qasim Enjani re’islikide Türkistanliqlar ittipaqi teshkilatini qurup chiqishidu. Bu teshkilatning nami «Türkistan Türki muhajirliri ittipaqi» bolup, bu ittipaq neshri qilghan bir broshurdin melum bolishiche, Karachidin bashqa ellerge qarap köchüp chiqip ketken Türkistanliqlargha yardem qilish, namratlarni yerleshtürüsh qataridiki pa’aliyetler bilen bir qatarda yalghanchi Sowét neshriyatigha qarshi turush, Türkistan mesililirige munasiwetlik yighilish, ilmi doklat teshkillesh qataridiki pa’aliyetler bilen shoghullinip kelgen. Bu jemiyet yene, «Türkistan Türki qewim muhajirliri ilim otaghi» namida bir merkeznimu qurup chiqishqan. Bu merkez yene mexsus Türkistanliqlargha qaritilghan herxil sewiyelerdiki oqutush pa’aliyetliri bilenmu shoghullinip kelgen.

1949-yilisi bu jemiyetning re’islikige Türkistan basmichiliq

herikitining ilghar kishiliridin biri bolghan haji parpi (özgen) saylinidu. Jemiyet yitekchiliridin biri bolghan ezim hashimining bashchiliqida, 1951-yilining yaniwar éyidin bashlap «terjiman’i efkar» namliq bir zhornal chiqirishqa bashlaydu. Bu zhornal, déhlidiki «enjumen’i ittihad’i muhajirin» namidiki Türkistan teshkilati teripidin 1938-yilidin bashlap chiqirilghan, jahan urushi sewebidin 11-sanigha kelgende taqilip qalghan «terjiman» jornilining dawami dep tonushturilidu. Bu zhornalni neshri qildurghan kishimu ezim hashimi idi. Bu zhornalning tili orduch*e bilen Türkiche idi. Zhornalda Türkistan we Türkistanliqlargha munasiwetlik xewerler, komunizmgha qarshi maqalilar hemde islam dinigha munasiwetlik maqalilarning köpliki kishini jelip qilidu. Desliwide ayliq bolup chiqirilghan bu zhornal, kéyinki yillarda pesillik zhornal qilip chiqirilghan. 1960-yillargha kelgiche üzülüp-üzülüp chiqip turghan bu zhornalning jem’i qanche san chiqirilghanliqini éniq bilgili bolmidi. Bu zhornal waqitning ötishige egiship ezim hashimi bilen pütünliship ketken bolup, zhornalning neshri ta hashimi wapatighiche dawamliship turghan.

(resim orni)

Türkistan Üchün Küreshler 666

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ezim hashimi chiqarghan «terjiman’i efkar» jornilining muqawisi ‹muqawidiki yéziqlar: ailyq mjmu’e Trjman afkar Krachi Ms’ol mrtb: a’zm hashmi› Afghanistandin kelgen Türkistanliqlarning aziyip kétishi,

Pakistandikilerning bashqa döletlerge qarap köchüshliri qataridiki sewepler tüpeylidin, waqit ötkensiri Pakistandiki Türkistanliqlar sani aziyip, bu yerde pa’aliyetlerni aktipliq bilen dawamlashturush imkani barghansiri qiyinliship kétidu. Karachi shehiridiki bu jemiyet, heywitulla ishan re’islikide 1964-yiligha kelgiche pa’aliyetlirini dawam qildurup kélidu. Pishawurdiki jemiyet bolsa, uningdinmu uzunIraq pa’aliyet qilalighan bolsimu, uning pa’aliyetliri shu etraptiki Türkistanliqlar da’irisi bilenla cheklinip qalghan.

Sowét ishpiyonining aqiwiti 1948-yili Afghanistanning herqaysi türmiliridin qoyup bérilgen

kishiler arisida Mexmut Ayqarlimu bar idi. Sowét k g b si Ayqarlini türmidin shunche asan qutquzup chiqalaydighan küchke ige bolup turughluq, uni qutquziwélishqa urunmaydu, netijide Sowét terep Ayqarlining yette yil dawamlishidighan qamaq jazasigha qilche pisent qilmay tashliwétishidu. Shu arqiliq, kishilerning guman qilishqinidek Mexmut Ayqarli eger rastinla Sowét jasusi bolsa idi, Sowét terep uni choqum derhal türmidin bosh*tip chiqiriwalalighan bolatti, uni türmidin qutquziwalmighinigha qarighanda, Ayqarli rastinla Sowét jasusi emes iken deydighan qarashlarning tarqilishi, uningdin guman qilishlarning yoqulishigha sharayit yaratqan idi. Sowétlerning bu tewede eng uzun muddet yushurunup muweppeaqiyetlik halda jasusluq qilip kelgen bu adimimu bu pursettin ustiliq bilen paydilinip, türmidin bosh*tilghan kün kelginide qaytidin kona munasiwetlirini ornitishqa kiriship kétidu:

Men bu 7 yilliq türme hayatimning 5 yilini kaMirda qamilip ötkezdim.

Bu jeryanda salametlikim bekla nacharliship ketkenidi. Mana hazir

Türkistan Üchün Küreshler 667

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

doktor xelil gürün méni dawAlash bilen meshghul bolmaqta. … men Türkiyige ketsem yaxshi bolarmu yaki bu yerlerde turiwerginim yaxshimidu? Buninggha sizler qarar qilghaysizler. Emma bu yerdiki siyasi pa’aliyetler künsayin köpiyip kétiwatqanliqinimu unutmighaysizler. Shu seweptin bu tereplerdimu bir adimimiz bolghini tüzük.

(resim orni) Türkistanliq Türki muhajirlar ittipaqining Karachida Mustapa

Choqay oghlini xatirlesh üchün échilghan yighin’gha qatnashqan Türkistanliqlardin bir gurup. Ikkinchi qatarning ‹soldin› béshida olturghan qalpaqliq saqal qoyiwalghan kishi ezim hashimi. Bu kishilerning keynidiki tamda Türkiye, Türkistan we Pakistan bayraqlirining ésilghanliqigha diqqet qiling. 1949-yili 27-dikabir − Ehet Enjan arxiwidin

Ayqarli türmidin chiqqandin kéyin «yash Türkistan» guruppisining

yitekchiliridin biri bolghan doktor abdulwahap oktaygha yazghan bu tunji xétidin qarighanda, Sowét jasusluq organliri Ayqarlini bu tewede turup qélishini telep qiliwatqanliqini perez qilishqa bolidu. Doktor xelil gürün, Türkiyige köchüp kétishni telep qiliwatqan Türkistanliqlar bilen birge Afghanistandiki Türkiye bash elchixanisi ottursida munasiwet tiklesh yolini bashlitip bergen, ulargha her tereptin yardem qilip kelgen Türkiyilik bir doxtur idi. Uning bilen munasiwet baghliwalghan Ayqarli, Türkiye bash elchixanisidikiler bilen qaytidin munasiwetlirini yolgha séliwélish üchün heriket qilmaqta idi. Ayqarli Türkiye elchixanisigha iltimas qilip Türkiye grajdanliq tunushturushini yéngiliwélish teliwide bolghanidi. Emma Türkiye tashqi ishlar ministirlikidikiler bu mesilide bekla segek mu’amile qilishidu. Ayqarlining ikkinchi qétimliq xétide yazghanliridin elchixanidikiler bu jehette uninggha ret qilish jawabi bergenlikini bilishke bolidu:

Méning bu ishlirimning qandaq pütidighanliqi, méning bu yerde

turup qélish-qalalmasliqim Türkiye bash elchixanisining pozitsiyisige baghliq bolup qaldi. Kichikkine bolsimu birer tayanchim bolsila bu jayda turup qalalishim mumkin. … Türkiye tashqi ishlar ministirlikidin kelgen xet bilen elchixanining bu ishqa tutqan pozitsiyisini ayrim xet arqiliq sizge yolliwettim. … eger méni tonuydighan 2~3 inawetlik

Türkistan Üchün Küreshler 668

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

adem manga kapaletlik qilalisila Türkiye ichki ishlar ministirliki manga nopus kinishkisi iwertip bérishi mumkin.

Emma ishlar uning kütkinidek bolmaydu. Afghanistanda

tUralmaydighanliqini sezgen Ayqarli, 1950-yilining noyanir éyida Türkistanliqlarning Pakistandiki eng muhim merkizige ayliniwatqan péshawur shehirige bériwélip, shu yerdiki Türkistanliqlar arisida ish bashlaydu. Pishawur shehiri urushtin burunqi waqitlardikidek Türkistanliqlargha nisbeten aktip pa’aliyetlerni qanat yaydurushqa bolidighan merkezi rayon xaraktirini saqlap qalghanidi. Urushtin kéyinki köchler sewebidin déngiz sahili bolghan Karachi shehirimu shuninggha oxshash alahIdilikke ige bir sheherge aylanmaqta idi. Pishawurdiki Türkistan muhajirlar ittipaqi urush axirlishishi bilen teng qaytidin pa’aliyetlirini bashliwetkenidi. T m b ning sabiq re’isi Osman ghoja, urushtin kéyin Pakistan’gha kélip Pishawurda olturaqliship qalghanidi. Türkistan basmichiliq herikitining eng dangliq kishiliridin biri bolghan shir muhemmetbeg bilen uning inisi türmidin qoyiwétilishi bilen teng Afghanistandin ayrilip Pishawurgha kéliwalghanidi. Shuningdek yene sabiq Buxara eMirining bala-chaqiliri, urushtin burunqi dewrlerde Afghanistanda qanat yaydurulghan pa’aliyetlerning yitekchiliri bilen sherqi Türkistan musteqilliq kürishining bir qisim rehberlirimu bu sheherge kéliwalghanidi. Shundaq bolghachqa, Pishawur shehiri Ayqarli üchün éytqanda intayin muwapiq pa’aliyet soruni bolush shara’itigha ige bir yer hésaplinatti. Bu waqitlarda chet döletlerde turiwatqan Türkistanliq yitekchiler bilen, bolupmu Gérmaniyidiki milli Türkistan ittipaq herikiti bilen Türk’éli herikiti ezaliri bilenmu munasiwet baghlash üchün yol axturup yürmekte idi.

Türkiyidiki t m b ezaliri tahir chaghatay bilen abduwahap oktay

ottursida bolghan xet-alaqilardin qarighanda, 1952-yilisi t m b chilar bashlatqan zhornal chiqirish pa’aliyetlirigimu qatnashqanliqi melum. Shu yilining dikabirida ‘aware’ texellusini ishlitip chet’eldiki Türkistan üchün küreshlerni qandaq qilghanda ongushluq qanat yaydurushqa bolidighanliqi heqqide uzun bir maqale yézip chiqqan bolup, her qaysi ellerde turiwatqan Türkistanliqlarning dangliq kishilirige birer nusxidin iwertip bergen. 1953-yilisi m t b k ning wakaletchisi bolup Pakistan’gha kelgen doktor Baymirza Héyti bilenmu tonushiwalghan bolup, m t b k ning Pakistandiki wakaletchisi bolup bérishi üchün uni

Türkistan Üchün Küreshler 669

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qayil qilidu. Shundaq qilip bu kesipi Sowét jasusi yene bir qétim bu tewediki siyasi pa’aliyetlerning merkizige suqunup kiriwélish pursitige érishidu.

Doktor Héyti, u yillarda chiqiriwatqan «milliy Türkistan» jorniligha

Ayqarliningmu maqale yézip iwertip turghanliqini, u jaylardiki weqelerge munasiwetlik melumatlar bilen xewerlendürüp turghanliqini éytti. Kéyinki yillarda, Ayqarli awal Türkiyige bériwélishni, uningdin kéyin yene Gérmaniyige kéliwélishning yollirini axturushqa bashlaydu. Doktor Héytining diyishidin qarighanda, 1955-yilining otturlirida a’ilisi bilen birge Türkiyige kétish üchün yolgha chiqqan bolup, Iran’gha kelginide tuyuqsizla bu niyitidin yénip Sowétler ittipaqigha ötüp kétidu. Uning nime üchün pilanini özgertkenliki heqqide héchqandaq bir melumat yoq. Shundaq qilip, 1931-yilisi Sowétler teripidin Iranda bashlan’ghan bu jasusluq herikiti yene shu éranda axirlishidu. Ayqarli, Sowétler ittipaqigha qaytip barghinidin kéyin, özi heqqide yazghan «mexsus tapshuruq» (alahide wezipe) dégen kitawini tüwendiki sözler bilen bashlaydu:

Méning wezipem sedridinxanning yénida turup pa’aliyet qilish,

Türkistanliq yitekchiler arisigha zidiyet sélishtin ibaret idi. Sezgür düshmen méni u yerde otturgha chiqidu dep hergiz xiyaligha keltürüshmigen idi. Menmu u waqitlarda endila 24 yashqa kirgen yashliq bahirim urghup turghan bir yigit idim.

Ayqarli heqiqetenmu wezipisini muweppeqiyet bilen orundighan,

neq 24 yil boyiche zidiyet urughlirini térip yürgen, yüzligen Türkistanliqning ölümige sewepchi bolghan bir jasus idi. Sowétlerge qaytip ketkinidin kéyin Mexmutjan sadiqow dégen isim bilen k g b ning orta Asiya bölümide muhim wezipige teyinlinidu. Ulugh weten urushining 20 yilliq xatire künide lénin ordini bilen mukapatlan’ghan Ayqarli, chet döletlerdiki Türkistanliqlargha qaritilghan pa’aliyetlirini radi’o anglitishliri we yalghan teshwiqat qilish üchün yalghan xewer uydurup chiqish ishliri bilen dawam qilidu.

Türkistan Üchün Küreshler 670

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ottur sherq elliridiki pa’aliyetler

Ikki qutupluq soghuq urush bashlinishi bilen teng, erep elliride yashawatqan Türkistanliqlarning pa’aliyetliridimu körinerlik yüksilish körülüshke bashlighan idi. 1950-yilisi, tayipta Türkistanliq balilarning milli alahIdilikini yoqutup qoymasliqi üchün échilghan mektep, Türkistanliqlar muhajirette achqan eng mukemmel oqutush noqtilirining birsi hésaplinatti.

Étiqatliq bir milletchi bolghan parsi hajining tirishchanliqi bilen

sélin’ghan mektep binasining astinqi qewetide 6~14 yash arisidiki 60 tek oghul, üstinki qewitide bolsa 30 dek qiz oqughuchi oquytti. Bu balilargha Türkistan bilen Türkler tarixi heqqide dersler bérilgen, ana tilliri oqutulghan bu mektepke 1952-ylisi «milli Türkistan mektiwi» dégen nam bérilgenidi.

U yilliri i’Ordaniyining omman shehiride «Türkistan jemiyeti xeyriye»

teshkilati, Süriyining paytexti demeshiq (sham) tiki «Türkistan yardem jemiyiti» we shuningdek Misirning paytexti Qahirediki «Türkistan xeyriye jemiyiti» qatarliq Türkistanliqlar teripidin teshkil qilin’ghan orunlar pa’aliyet qilmaqta idi. Misirda qurulghan «islam xelqlirini azat qilish jemiyiti», komunistlar ishghal qiliwalghan Musulman ellirini azat qilishqa munasiwetlik pa’aliyetler bilen shoghullinip kelmekte idi. Bu jemiyetning re’isimu mubeshshirxan tarazi idi. Mubeshshirxan, Afghanistandiki qamaq jazasini tügetkandin kéyin Pakistan arqiliq Misirgha kélip olturaqlashqanidi. Se’udi Erebistan da’iriliri herqandaq bir jemiyet yaki teshkilat qurushlargha ruxset bermeytti. Shu seweptin se’udiydiki Türklistanliqlar pa’aliyetlirini gheyri-resmi yollar bilen qanat yaydurup kelmekte idi.

1949-yilidin bashlap yéngidin neshri qilinishqa bashlighan «milli

Türkistan» jornili bilen bu zhornalni neshri qilip kéliwatqan «milli Türkistan ittipaq komititi» ning pa’aliyetliri erep elliride yashaydighan Türkistanliqlargha küchlük tesir peyda qilghan bolup, milli xaraktiridiki heriketlirining küchlinishige sewep bolmaqta idi. Bu komititning mu’awin re’isi doktor Baymirza Héytining bu ellerning paytextlirige qilghan ziyaretliri jeryanida, m t b k ning demeshiq we amman shöbiliri échilghan bolup, shöbe qurushqa bolmighan yerlerde bolsa

Türkistan Üchün Küreshler 671

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

wakaletchiler belgilen’genidi. Hetta resmi teshkilatlargha uyushushqa yol qoyulmaydighan se’udi Erebistandimu doktor Héyti uyushturghan yighinlargha nurghunlighan Türkistanliqlar aktipliq bilen qatnashqanidi.

(resim orni) «sawt el Türkistan» jornilining muqawisi. Muqawining yoquri

teripige Sherqiy Türkistan bilen gherbi Türkistanni bir pütün qilip körsetken bir xerite orunlashturulghan.

U yillarda, Misir siyasi we medeniy pa’aliyetler bilen

shoghullinishqa bolidighan merkez bolalaydighan bir yer hésaplinatti. 1953-yili Qeshqerlik Ibrahim wasil rehberlikide «Türkistan awazi» (sawt el Türkistan) namidiki bir ayliq zhornal neshri qilinishqa bashlaydu. Bu zhornal erep tilida chiqirilghan bolup, tehrirat bölüm müdirlikini sedridin el wekili üstige alghanidi. Bu zhornalning muqawisining üsti teripige chégraliri bir tutash halgha keltürülgen, Xitaydin hezer (kaspi) déngizighiche sozulghan ulugh Türkistan xeritisi orunlashturulghan bolup, uning astigha qolliri zinjirlinip qur’an oqushi chekliwétilgen bir Türkistanliqning resimi sizilghanidi. Tunji sanining keyni muqawisida Mustapa Choqay oghlining resimi bésilghanidi. Bu zhornalda sherqi Türkistan jumhuriyiti, sherqi Türkistandiki azatliq küreshliri we gherbiy Türkistan’gha munasiwetlik maqalilar bilen xewerler bérilgenidi. Epsuski, bu zhornalmu uzun dawamlishalmay, 10-sanidin kéyin toxtap kétidu.

1954-yilisi, Misir hökümiti erep herpliri bilen Türkistan Türkchiside

neshriyatchiliq bilen shoghullinishqa ruxset qilishi netijiside, «azad Türkistan» namliq yene bir zhornal chiqishqa bashlinidu. Memtimin islami teripidin chiqirilghan bu zhornalda, Türkistan tekkisining sheyixi yunus ependi bilen mubeshshirxan tarazi qataridiki dini yitekchilermu maqale yézip turmaqta idi. Siyasiy, dini, edebi témilar bilen xewerlerdin teshkil tapqan 4 bölümge ayrilghan bu zhornal, üzülüp-üzülüp dégendek 3 yildek neshri qilinidu. 1950-yillirida Misirda turiwatqan Türkistanliqlarning sani mingdek kishige yetkenidi. Buninggha sélishturghanda se’udi Erebistanda nechche yüz ming Türkistanliq bar idi. Misirdiki Türkistanliqlarning bir qismi soda ishliri bilen shoghullan’ghan bolsa, yene bir qismi el ez’herge oxshash

Türkistan Üchün Küreshler 672

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

uniwérsitétlarda bilim almaqta idi. Ularning sani shunche azliqigha qarimay ijtima’iy-medeni jehetlerde küchlük pa’aliyetler bilen shoghullinip kéleligenliki heqiqetenmu heyran qalarliq bir ish idi.

(resim orni) «azad Türkistan» jornilining muqawisi (muqawida, Azad torkstan (erepche nami) Ilmi, dyni, adbi, tarixyi, ajtma’i, tojyhi, aylyq mjle dor. Sahbi o nashri: mhmd amyn aslami. O r’ys thryri: mhmd sadq afndi

ashordor Ahl fzl torkstanlyq lrdyn br nche zat lr hy’t thryr a’za lridor Yyl (a) mhrm o sfr 1364 hxri. Sbtmbr o aoktobr 1954 brnji san Arad torkstan chyqyshi mnasbti byle adare 1 Torkstan taryxi (bash soz) mhmd amyn aslami 3 Jlaltao mllk s’od hzrtlryne thye « « 5 Aslam nzrnyde astqlal smahtao syd mbshr trazi 6 A’le de xaton fozye xanym nafz 7 Dyni tarixymyz ne aochon hxri? M. A. Aslami 9 Hedys shryf qsmi (dyni bolom) ftyltao shyx mhmd yons 13 Qotatqo bylik o m’olfi yosf xas hajib. M. A. Aslami 14 Qorchaq haji lr. « « 16 Mli sh’ér o atalr sozi o qsqe hkaye lr adbyat bolomi « « 21 Axbar bolomi – aslam dnyasi o torkstan xbr lri dyn adare 24 Msrde ki tarixyi asr lr dyn eamro bn as jam’i m. A. Aslami 30 Qaygholoq xbr (ghyas bg as’haqi ofati) adare 32 Msrde torkstan mhlesi halydyn adare 33 1957-yilisi Weli Qéyumxanning se’udi Erebistan ziyaritidin kéyin, 10

dek Türkistanliqning qolgha élin’ghanliqi, bu yerlerdiki siyasi xaraktirliq pa’aliyetlerge éghir bir zerbe bolup tekkenidi. Razwitka qilish netijiside qolgha élin’ghanlar ijtima’i tüzümge qarshi héchqandaq bir pa’aliyetke qatnashmighanliqi melum bolup, ularning hemmisi qoyup bérilidu. Emma bu weqe se’udi Erebistanda turiwatqan Türkistanliqlargha bekla qattiq tesir qilidu. Netijide, shu

Türkistan Üchün Küreshler 673

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yillardin kéyin chet’eldiki milli Türkistan heriketlirige biwaste qatnishish mesiliside kishilerde qizghinliq aziyip, peqet maddiy jehetlerdila yardem qilish bilen cheklinip qalidu.

Beshinchi bab

Musteqilliq yolida

Baymirza Héyti bilen Ehet Enjan, Türkistan millitining peryatliri téxi

moskiwadin nérisigha anglanmaywatqan bir dewrde, bu xelqning derdini qit’edin qit’ege yetküzüp, ejdatlirimizning rohini shad qilghanidi …

Cholpan mukapati murasimidiki söz. Özbekistan «edebiyat we

sen’et» jornili 1992-yili 20-mart

Musteqilliq yolida

Türkiye, Iran we Afghanistan sépidiki siyasi özgirishler we

inqilaplar 20-esirning kéyinki yérimi, ikkinchi dunya urushidin kéyin

shekillen’gen dunya küch tengpongluqi zor derijide özgirish yasighan bir dewr bolghanidi. 1970-yillardin kéyin sherq bilen gherp lagirliri ottursidiki munasiwetler künsayin yirikliship dawam qilghan bolup, Sowétlerning üchinchi dunya elliride tesir da’irisini kingeytishke urunushliri barghansiri küchiyiwatqan bir ehwalda, a q sh ning

Türkistan Üchün Küreshler 674

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

komunizmgha cheklime qoyush jehettiki siyasetlirimu resmi kücheytilmekte idi. Sowétler ittipaqining jenobi qanitigha jaylashqan üch dölet − Türkiye, Iran we Afghanistan qatarliq döletler bu riqabetning eng küchlük tesirge uchrap kéliwatqan eller hésaplinatti. Bu üch döletning her birsi xaraktiri bilen sewepliri her xil bolush bilen birge, éghir siyasi qalaymaqanchiliq tehditi ichige pétip qalmaqta idi.

Türkiyede 1968-yilliridin bashlap otturgha chiqqan ongchil-solchilliq

toqunushliri bilen siyasi weziyettiki muqimsizliqlar 70-yillar buyiche barghansiri éghirliship, dölet ichi asasen “ichki urush” qaynimigha pétip qaldi dégidek siyasi toqunushlar ichige pétip qéliwatatti. Iranda xelq ammisining naraziliqi xanliq tüzümge qarshi yüzlen’gen bolup, 1925-yilidin béri hakimiyet üstide turghan pehliwi xandanliqigha qarshi küchlük öktichilik herikiti otturgha chiqqanidi. Kompartiye, libarlistlar we aytullahchilar, padishahliq tüzümige qarshi ittipaq tüzüp birla sep bolup shekillenmekte idi. Afghanistanda bolsa komunistalarningmu hemkarlishishi netijiside 1973-yili hakimiyetni tartip alghan général dawutxanning axirqi künliri barghansiri yéqinliship kelmekte idi. 1960-yillardin bashlap Afghanistanda künsayin küchiyip bériwatqan komunist guruppisidikiler üchün bir ötkünchi dewr hakimiyiti, yeni mundaq éytqanda bir qétimliq ‘krénski dewri’ ge éhtiyajliq bolup qalghandek qilatti. Shu seweptin général dawatqa komunistlar yardemchi bolghan déyish mumkin idi. 80-yillargha yéqinlashqinida, bu gurohlar döletni özimiz yalghuz bashqurup kiteleymiz deydighan qarashta idi.

1970-yillarning axirsidin bashlap zor özgirishler yüz bergen,

Sowétler ittipaqining jenubiy qanitidiki ellerde siyasi dawalghushlar körülüshke bashlaydu. Aldi bilen Afghanistanda bundaq bir dawalghush otturgha chiqidu. Yeni, 1978-yilining afril éyida général abduqadir himayisidiki komunistlar gurohi Afghanistanda hakimiyetni tartip élip, nurmuhemmet tereqqi re’islikide démokratik Afghanistan jumhuriyiti élan qilinidu. Bu yéngi hökümetni eng awal étrap qilghan dölet shöbihsizki Sowétler ittipaqi idi. Aridin birer yilmu waqit ötmey, Iran shahi wetinini tashlap chiqip kétishke mejbur bolidu. Bu inqilapning dini dahisi bolghan aytullah hümeyni Iran zéminige ayaq basqinida Iran islam inqilawini peyda qilghan gurohlar ottursidiki toqunushlar allimuqachan bashlan’ghan idi. Uzun’gha sozulmighan

Türkistan Üchün Küreshler 675

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bu toqunushlardin kéyin kompartiye, yeni «tudeh», Afghanistanning paytexti Kabolgha, libralis gurohtikilerning dahiliri bolsa Fransiyini asas qilghan her qaysi Yawrupa ellirige qéchip kétishke mejbur bolidu. Bu zinjirlenme ri’aksiyisining eng axirqi halqisi Türkiye idi. Emma Türkiyidiki özgirishler bu ikki dölettikidek unche dagh-dughiliq bolmidi. 1980-yilining 12-sintebir künisi, dölet mudapiye ministiri kenan ewren rehberlikidiki 5 neper général hakimiyetni tartip élishi netijiside, Türkiyidiki ongchil-solchil toqunushi asasi jehettin tinjighan hésaplandi. Bu siyasi özgirishtin kéyinki dewrde herbi halet hakimiyiti kona siyasi xadimlardin hésap élish herikitini bashlitip, puxralar siyasiy pa’aliyetlirini herbiler öz arzusigha layiq shekillendürüshke tirishidu.

Afghanistanda tereqqi hökümet da’iriliri döletni tizginleshte

muweppeqiyetke érishelmigenliki sewebidin, Sowétler ittipaqi bu döletke biwasta mudaxile qilish qararigha kélidu. Emma aridin uzun ötmey, bréjnéw bilen uning sebdashliri Sowétler ittipaqi tarixidin buyanqi eng xata tashqi siyaset qararliridin birsini qobul qilghanliqini hés qilishqa bashlaydu. Yeni, Afghanistan, Sowét ittipaqini patqaqqa paturup qoyghan yene bir wétnamgha aylinip qalidu. Bu patqaqliq, eslidinla qiyin ehwalgha chüshüp qalghan Sowétler ittipaqining iqtisadi ehwalini künsayin qiyinlashturiwétidng. Bu arida bréjnéw ölüp, uning ornigha chiqqan chérnénkow bilen andropowgha oxshighan qéri we késelchan dahilarning hakimiyiti bek uzun dawam qilip kételmeydu. Ulardin kéyin hakimiyet üstige chiqirilghan gorbachow, Sowétler ittipaqining üchinchi dunya elliri, sherqi Yawrupa we Afghanistandiki komunistik hakimiyetlirige yardem qilishqa urunushlar dawamlashturulghinida, qutulghusiz bir bohran ichige pétip qalidighanliqini sézishke bashlaydu. Sowétler ittipaqi bash qumandani maréshal orgakowning “eger Sowétler ittipaqi qaytidin tertipke sélinmighinida 2000-yiligha barghiche bekla keynide sörülüp yüridighan dölet haligha chüshüp qalidu, aldimizdiki yéngi esirde Sowétler ittipaqi tereqqi qilmay keynide qalghan ellerning eng tereqqi qilghanliridin biri ornigha chüshüp qalidu” dégen sözliri, Sowétler ittipaqining nöwettiki bohranliq weziyitini intayin mukemmel ipadilishi hésaplinatti.

Türkistan Üchün Küreshler 676

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Gorbachyéw textke chiqip uzun’gha qalmay «glastnost we péréstroyka» layihisini, yeni échiwétish, yéngidin qurush dégen sözler bilen izahlan’ghan büyük burulush layihisini élan qilidu. Intayin keng mezmunlarni öz ichige alghan bu layihe, komunizm idiyisidin tartip siyasi, iqtisadi we ijtima’i sahelerdiki Sowétlerni qayta qurup chiqish pilanlirining munazirisini bashlitidu. Bundaq bir heriket qilishtiki meqset, Sowétler tüzümidiki yitersizliklerni tüzitish idi. Yolgha qoymaqchi bolghan islahatlar arqiliq Sowétler ittipaqini qaytidin dunyadiki eng küchlük chong dölet halitige keltürüshke bolidighanliqi, gherp dunyasigha qarita qoldin bérip qoyiwatqan bilim we téxnik küch musabiqisida qaytidin yéngip chiqish pursitini qolgha keltürüshke bolidighanliqi mölcherlen’genidi.

Yillarning ötishige egiship, gorbachyéwning arzuliri barghansiri

yoqqa chiqishqa bashlaydu. Uning otturgha qoyghan échiwitish qarishining tesiri alahide zor rol oynash bilen teng, uning yene bir qarishi bolghan qayta qurush pirinsipi pütünley meghlobiyet bilen netijilinidu. 1990-yillar kiriwatqan künlerde, Sowétler ittipaqining 70 yilliq merkezleshken hakimiyet sistémisi pütünley turaqsiz bir lagir haligha kélip bolghanidi. Sherqi Yawrupa elliri bir-birlep béqindiliqtin qutulup musteqilliqini élan qilishqa bashlaydu. Sowétler ittipaqini teshkil qilghan chettiki risboplikilirining hemmisIdila dégidek musteqilliq arzusidiki xelq heriketliri barliqqa kelmekte idi. 1989-yilidin bashlighan parchilinish jeryani aldi bilen Warshawa shertnamisigha qol qoyghan ellerning ayrilishi, uning keynidin Sowétler ittipaqining parchilinishi bilen netijilinidu.

Kalindar 1991-yili 18-dikabirni körsitiwatqan küni Sowétler ittipaqi

yitekchiliri maqullighan almuta xitapnamisi arqiliq, kilechekni bahane qilip bügünni qurban qiliwetken bir xiyali ghaye – otopiye, 70 yildin buyan milyonlighan ademning jénigha zamin bolghan yirtquch bir tüzümning ölgenliki resmi élan qilin’ghan hésaplandi. Bu kün, öz waqtida yene Türki qewimlernimu öz ichige alghan yüz yildin artuq waqittin béri qollargha aylandurulghan, mustemlike qilin’ghan 15 tek jumhuriyetning qaytidin dunyagha kelgenlikiningmu simowuli idi. Sowétler ittipaqining parchilan’ghanliqi, Türkistan jumhuriyetliri musteqilliqlirini qolgha keltürgenliki, chet döletlerdiki Türkistan herikitining yép-yéngi bir dewrge kirgenlikidin bisharet bermekte idi.

Türkistan Üchün Küreshler 677

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Musteqilliq yoligha qedem qoyiwatqan 1980-yillar boyiche chet’ellerdiki milli Türkistan kürishi burun bolghinidek, yene 3 merkezde, yeni Türkiye, Afghanistan we Gérmaniyige merkezleshkenidi. Shuningdek yene, a q sh gha köchüp chiqip ketken Türkistanliqlarning qatnishishida bu dölettimu yéngi pa’aliyetler bashlighan idi. 90-yillarning yéqinlishishigha egiship Sowétler ittipaqida barliqqa kelgen siyasi muhitning yumshishi netijiside, Türkistan jumhuriyetliridiki ziyalilar bilen chet’ellerdiki milli heriketler ottursida öz’ara tesir körsitidighan munasiwetlerning bashlan’ghanliqi, bu dewrning yene bir alahIdiliki idi.

Türkistanliqlar qayta sehnide Türkiyide 12-sintebir herbi siyasi özgirishide barliq jemiyetlerning

béshigha kelginidek Türkistanliqlar medeniyet we ijtima’iy yardem jemiyiti (t k s y d) ningmu pa’aliyetliri cheklinip jemiyet pichetliwétildi. 1982-yilisi dölet bashliqi bolghan kenan ewren Pakistan’gha resmi dölet ziyaritige baridu. Bu ziyaret jeryanida 4500 dek Türkistanliq muhajirni Türkiyige köchmen qilip qobul qilish qarari élinidu. Shu qétim Türkiyige qobul qilin’ghan Türkistanliqlar asasen mundaq üch guruppidin teshkil tapmaqta idi: 310 a’ilidin teshkil qilghan haji raxmanqulxan yitekchilikidiki qirghiz guruppisi (texminen 1137 neper adem. − aptorning izahati) wan wilayitining erjish nahiyisige qarashliq ulughPamir yézisigha orunlashturilidu. Afghanistan Türkmenlirining dangliq adimi bolghan qizil’ayaq xelpining oghli abdikérim mexdumnimu öz ichige alghan ming kishilik Türkmen guruppisi tokat wilayitige, özbeklerni asas qilghan guruptikiler bolsa xatay, Ghazi antep we shanliq urfa rayonlirigha orunlashturuldi. Bu guruptikilerning nopusi ikki ming kishi etrapida idi. Shuningdek yene 300 kishilik bir qazaq guruppisimu qeyserige orunlashturulghanidi. Türkiye jumhuriyiti köchmenler qatarida köchürüp kelgen bu 4500 neper muhajirdin bashqa yene, minglighan Türkistanliq her türlük yollardin paydilinip Iran, Pakistan yaki erep elliridin ixtiyari köchmen qatarida Türkiyige köchüp kelgen idi. Erkin köchmenler Istanbulni asas qilghan Türkistanliqlar turiwatqan yaki urugh-tuqqanliri turiwatqan her qaysi sheherlerge qarap köchüp kélishmekte idi.

(resim orni)

Türkistan Üchün Küreshler 678

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistanliqlar medeniyet we ijtima’i yardem jemiyiti ezaliridin bir qismi. Istanbul, 1987-yili. − Ehet Enjan arxiwidin

Türkiyide 1983-yilisi omumi saylam ötküzülüp, 12-sintebir herbi

siyasi özgirishidin kéyinki jiddi siyasi muhit barghansiri yumshashqa bashlaydu. Parlamintta qobul qilin’ghan jemiyet qurush heqqidiki yéngi qanunlar netijiside, qayttidin ammiwi teshkilatlargha uyushush weziyiti barliqqa kelmekte idi. 1977-yilidin béri taqilip qalghan Türkistan jemiyitini qaytidin échip janlandurulush zörüriyiti hés qilinmaqta idi. Bundaq bir teleplerni sezgen doktor Ehet Enjan bilen uning sebdashliri 1984-yilisi Türkistanliqlar medeniyet we ijtima’i yardem jemiyitini qaytidin qurup chiqidu. Jemiyet re’islikige saylan’ghan Ehet Enjan, özgiriwatqan Türkiye we dunya weziyiti astida en’eniwi jemiyet sheklining yiterlik bolmaydighanliqini tonup yetkenidi. Enjan, jemiyetning tunji qurultiyida re’is bolup saylan’ghinida sözge chiqip, kelgüsidiki pa’aliyetlerni qaysi chüshenchige asaslinip yolgha qoyush kéreklikini we bu jehettikiy wezipilerni tüwendikiche otturigha qoyup ötidu:

Jemiyitimiz qurulghan 1954-yilidin buyan neq 30 yil waqit ötti.

Jemiyitimiz bu jeryanda Türkistanliqlar arisida hemkarliq we öz’ara chüshinish jehetlerde ijabiy pa’aliyetler bilen shoghullinip, sayahet we sen’et kechliklirini teshkillesh we usul-sen’et pa’aliyetlirini uyushturushlargha alahide köngül bölün’genidi. 1925-yillardin bashlap ikkinchi dunya urushigha kelgiche bolghan dewrlerde Türkistan Türk yashlar ittipaqi (t t g b) teweside ashkare, Türkistan milliy ittipaqi (t m b) teweside mexpi shekilde qanat yaydurulghan pa’aliyetlerge sélishturghinimizda, Türkistanliqlar yardemlishish jemiyiti teweside qanat yaydurulghan 30 yilliq bu tür pa’aliyetlerni yiterlik boldi dep éytalmaymiz.

1952-yillarda Türkiyige köchmen bolup kelgen guruppilar üchün,

ularning medeniyet alahIdiliklirini saqlap qélishni meqset qilip sayahetlerge teshkillesh we kechlik köngül échishlarni uyushturush belkim zörür we yiterlik bir pa’aliyet hésaplinishi mumkin. Emma bu arida 30 yil waqit ötüp ketti, Türkiye jumhuriyiti teweside hetta üchinchi ewlat Türkistanliqlarmu yétiship chiqti déyeleymiz. Shundaq

Türkistan Üchün Küreshler 679

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

iken, bügünkidek téz özgirip turiwatqan bir muhitta undaq en’eniwi jemiyet pa’aliyet sheklini hergizmu yiterlik dep qariyalmaymiz.

Dunyaning her qaysi jaylirida turiwatqan Türkistanliqlarning birdin-

bir ghayisi, özining mewjutluqinila saqlap qélish, bir lagir ichige qapsiliwélip özining alahIdiliklirini saqlap qélish we öz’ara hemkarliqlarghila ehmiyet bérish bilen cheklinish bolmasliqi kérek. Shöbhisizki, bu türdiki pa’aliyetlerningmu paydisi yoq emes. Emma bizning meqset qilghinimiz, Türkistanliqlar yashaydighan ellerde küchlük we önümlük ijtima’iy we siyasi bésim peyda qilalaydighan guruppilarni shekillendürüsh imkanlirini qolgha keltürüsh bolishi kérek. Bundaq bir burulushni ishqa ashurush yoli − ilmi xaraktirdiki medeni pa’aliyetler bilen keng kölemde shoghullinish, ünümlük siyasi pikir almashturush shara’itini yaritish bolishi kérek. Türkistanliqlar, peqet öz kesipliri bilenla shoghullinip, béshimizgha birer ish tépiwalmayli dep ensirep siyasi we ijtima’iy xaraktirdiki pa’aliyetler bilen shoghullinishtin özini chetke alidighan kishilerge aylinip qélishimizdin derhal qutulishimiz lazim.

Sowétler ittipaqida zor özgirishler yüz bermekte. Ikki qutup

ottursidiki tosaqni örüp tashlash yaki bolmisa bundaq bir éhtimalliq üchün izdinish künsayin kéngiyip barmaqta. Bundaq bir ehwal astida, biz chet’eldiki Türkistanliqlarning üstimizdiki wezipe Türkistanda yashawatqan xelqimizning arzuliri we dertlirini “komunistlar undaq qiliwatidu, bundaq qiliwatidu” dégendek yighlap dert töküsh edebiyati usuligha ching ésiliwalmay, mustehkem ilmi pa’aliyetlerge tayinip dunya jama’etchilikige yetküzüsh bolishi kérek. Bu jehette doktor Baymirza Héytideklerning sanini köpeytishke tirishishimizgha toghra kelmekte. Musteqilliq künimiz yétip kelginide bu jumhuriyetler bilen özimiz turiwatqan eller ottursida tézlikte pikir almashturush, munasiwet tiklesh ishlirigha yardemchi bolushimiz, chet’elde turiwatqan Türkistanliqlarning esli ghayimiz bolishi lazim.

Men bu jemiyetning re’islik wezipisini üstümge alghan mezgil ichide

méning eng muhim wezipem ene shundaq bir weziyetni peyda qilish üchün tirishchanliq körsitish bolidu. Héchkim mendin undaq klassiklashqan jemiyet pa’aliyitini ishqa salsun dep tama qilishmisun. Biz eng aldi bilen bu jemiyet teshkilimizni Türkistan’gha munasiwetlik

Türkistan Üchün Küreshler 680

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

herqandaq bir ishlarda bizni isteydighan merkez halitige keltürüshke mejburmiz. Bundaq bir ghayini ishqa ashurishimiz üchün awal bir binagha we sewiyilik xadimlargha ige bolishimiz kérek. Türkistan bilen Türk dunyasi heqqidiki témilargha matériyal menbesi bolalighidek ilmiy epkarimiz, xelqara sewiyidiki pa’aliyetlirimiz bizni meqsidimizge asasen yetküzeleydu. Qeyerde Türkistan heqqide gep bolidiken, bizning bu jemiyitimizmu shu yerde teyyar turishi lazim, bundaq bir weziyetni shekillendürüshke mejburmiz.

Yoqurqidek pa’aliyet qilish közqarishigha tayinip, qayta

teshkillinishning deslepki basquchlirini tézlikte bésip ötken bu jemiyet, 1986-yilining bashlirida, qurulghan künidin buyan tunji qétim özining binasigha érishidu. Yeni jemiyet aqsaray (Istanbulning Yawrupa teripidiki merkizi mehellilerdin birsi. − t) etrapidiki bir yerde 3 qewetlik bir binani resmi sétiwalidu. Bu waqitlarda, bir tereptin Türkistanliqlar ottursidiki siyasi munasiwetler kücheytilishke bashlan’ghan bolsa, yene bir tereptin Türkiyidiki ilmiy we siyasi saheler bilen yéqin munasiwet tikleshke tirishilidu. Bu yillarda emelge ashurulghan eng muhim ishlardin birsi, xelq ma’arip ministirliki xadimlirigha doklat sunush arqiliq ottura mektep ma’aripida derslik qilin’ghan milli tarix we milli joghrapiye dégen derslik kitaplirigha «gherbiy Türkistan» dégen mawzuda bir qanche derslerning orunlashturulishi idi. Türkiyidiki téléwiziye qanallirida 1986-yilisi tunji bolup Türkistan muhajirliri heqqidiki bir program teyyarlan’ghanidi. Bu téléwiziye programmisida Türkiyide turiwatqan Türkistanliqlarning ijtima’i, medeniy tüzülishi, ularning Türkiye igilikige qoshqan töhpiliri, Türkistan jumhuriyetliridiki tereqqiyat qatarliqlar Türkiye jama’etchilikige yetküzüldi (bu programma, 1986-yili 12-may künisi «t r t 1» de bérildi. − aptorning izahati).

(resim orni) Ehet Enjan nutuq sözlimekte. 1997-yilining bashliri Sowétler ittipaqidiki özgirishler bilen bir qatarda Türkistan

jumhuriyetlirige bolghan qiziqishlarmu artip bérishqa bashlighanliqi üchün, jemiyet teshkili bu jehette ilmi xadimlar qatnashqan nurghun qétim ilmi doklat yighinliri uyushturuldi. Shuningdek yene jemiyet re’isi Ehet Enjan uniwérsitétlarda, weqiplerde yaki bashqa jemiyetlerde

Türkistan Üchün Küreshler 681

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

uyushturulghan ilmi doklat yighinlirigha qatniship Sowétler ittipaqidiki weqeler, Türkistan jumhuriyetliridiki weziyet qatarliq témilarda ilmiy doklatlar béridu. Xuddi shuningdek, Türkiyide neshri qiliniwatqan her türlük metbu’at orunliridimu toxtimay maqaliliri élan qilinidu, b b s, höriyet radyosi (erkinlik radyosi, radi’o libérty) we amérika awazi (woys of amérika) qataridiki xelq’araliq teshwiqat organliridimu söhbetlerge qatniship turdi.

«Türkistan» jornilining neshri qilinishi we «Türkistan tetqiqat weqpisi» ning qurulishi

Sherq lagiri bilen Türk dunyasida yüz bergen ishlarni Türkiye we

dunya jama’etchilikige yetküzüshni meqset qilip, 1988-yilining kirishidin bashlap doktor Ehet Enjan «Türkistan» namliq bir zhornal chiqirishqa kirishidu. Pesillik chiqirish pilanlan’ghan bu siyasiy, iqtisadi we medeniy xaraktirdiki bu zhornalning meqsidi bashmaqalisida tüwendikiche bayan qilinidu:

1927-yilisi «yéngi Türkistan» bilen bashlan’ghan metbu’at jehettiki

tirishchanliqlar «Türkistan awazi» dégendek zhornallar bilen 1955-yillirighiche dawam qilip kelgen idi. … epsuski, Türkistan mesilisi üchün xizmet qilish meqsitide bashlan’ghan bu tür tirishchanliqlarning héchqaysi künimizge yétip kileligidek uzun ömürlük bolalmighan idi. … bügünki kündiki weziyet pütünley bashqiche özgish yasighan bolup, … Türkistan’gha, chet’ellerde yashawatqan Türkistanliqlargha, weyaki Türk dunyasigha munasiwetlik weziyet, weqelik, melumatlar we közqarashlarni yetküzüp turidighan, bir menide buning üchün rujeklik wezipisini öteydighan zhornaldin birsige éhtiyajliq boliwatqan iduq. «Türkistan» jornili, ene shundaq bir éhtiyaj tüpeylidin dunyagha keldi.

Bu zhornalning 10 kishilik tehrirat guruppisidiki 7 neper adem

Türkistanliq ilmi xadim we alimlardin teshkil tapqan idi (doktor Ehet Enjan yitekchilikide chiqirilghan bu zhornalning ghojayinliqini «Türkistan neshriyatchiliq merkizi» namida doktor émin mindan üstige alghanidi. Zhornal tehriratida bolsa doktor Baymirza Héyti, dotsént doktor Ehet Enjan, dotsént doktor timur ghoja’oghli, profissor Exmet

Türkistan Üchün Küreshler 682

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bijan erjilasun, dotsént doktor qiyamettin barlas, dotsént doktor Orxan qawunju we résh*t shashi hüsiyin oghli qataridiki kishiler bar idi. Zhornal 1994-yilighiche 22 san chiqirilidu. − aptorning izzahati). «Türkistan» jornili siyasiy we ilmiy sahedikiler teripidin tézla söyüp oqulidighan zhornalgha aylinidu. Bésilghan maqalilar bir munche tetqiqatchi teripidin matériyal menbesi süpitide paydilinildi. Bolupmu Afghanistanda Sowétlerge qarshi qanat yaydurulghan küreshlerde Türklerning oynighan roli, Türk dunyasida barliqqa kelgen xelq heriketlirining (Ezerbeyjan xelq fronti we ittipaq herikiti dégendek) chet’ellerde tonitilishi qatarliq mesililerni Türkiye jama’etchilikige eng baldur we tepsili shekilde tonushturghan matériyal menbesi «Türkistan» jornili bolghan idi. Pa’aliyetlirini téximu küchlük qanat yaydurushni meqset qilip, 1990-yilisi doktor Ehet Enjan bashchiliqida «Türkistan tetqiqat weqpisi» qurulghan bolup, zhornalning igidarchiliq hoquqi bu weqipke ötküzüp bérilgenidi («Türkistan tetqiqat weqpisi» 1990-yili 9-awghust künki 20600-nomurluq hökümet gézitide élan qilinishi we fatix birinchi asliye hoquq mehkimisining 1990-yili 13-sintebir künidiki 499-nomurluq qararigha asasen qurulidu. Bu weqipning qurghuchiliri tüwendiki kishilerdin teshkil tapidu: profissor doktor Ehet Enjan, doktor émin mindan, dotsént doktor timur ghoja’oghli, profissor doktor shaban qaratash, profissor doktor abduqadir donuq, profissor doktor Mustapa erqal, ekper yassa, zahir ghoja, muhemmet yultuz, shawket aynUral, hüsamidin sabiri, fetxulla töre, shawket öz’ulugh, qabil jeynek, jalalidin eli oghli, ekper dolqun, sabir qarger, er’ol qaymaq. − aptorning izahati).

Afghanistan urushigha munasiwetlik pa’aliyetler Ishghaliyetchi Sowét armiyisige, Sowétler himayisidiki kominist

Kabol hökümet qUralliq küchlirige qarshi qanat yaydurulghan Afghanistan jihatida, Türkistanliqlarning qurup chiqqan bir siyasi partiyisi bar idi. Shimali Afghanistan wilayetliri islami ittihad namidiki bu partiyige Pakistandiki Türkistanliqlardin Azatbeg yitekchilik qilmaqta idi. Epsuski, rehberlik merkizi Pishawurda bolghan bu partiyini chet’el döletliri toluq étrap qilmay kelmekte idi. Bu Türk partiyisi Pakistanda siyasi partiye sanini 7 bilen cheklep tutush

Türkistan Üchün Küreshler 683

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

belgilimisi chiqirilghandin kéyin qurulghan bir partiye bolghachqa, hökümet da’irilirining étrap qilishigha érishelmigen, shu seweptin Pakistan hökümiti wastisi arqiliq bériliwatqan a q sh yardemliridinmu mehrum qalghan idi. Shimali Afghanistan teweside özbek we Türkmen qataridiki Türk érqi yashaydighanliqi, u yerdiki küreshlerni Türk qewimidikiler qanat yaydurup kéliwatqanliqi heqqidiki melumatlardin héchkimning xewiri yoq, yushurun tutup kélinmekte idi. Radikal dinchi sahedikilerning tesiri netijiside Afghanistanda qanat yayduriliwatqan küreshler peqet peshtular bilen tajiklar teripdinla qanat yaydurulmaqta deydighan qarashlar omumi yüzlük tarqilip yüretti. Esebi peshtu milletchisi gülbeddin hikmetyar bilen tajik yitekchisi burhanidin rabbani Türkiyide eng köp tonulghan jihad yitekchiliri hésaplinatti.

Shundaq bolghachqa, Azatbegni, shimaliy Afghanistan wilayetliri

islam ittihad herikitini hemde Afghanistan Türklirini tonutush meqsitide Türkiyide küchlük pa’aliyet élip bérishqa toghra kelmekte idi. Doktor Ehet Enjanning tekliwige bina’en, Azatbeg bilen birge bir qisim qumandanlar 1988-yili afrilda Türkiyige kélidu. Istanbulda, ikki künlük teshwiqat sahelirige tonushturush pa’aliyiti qanay yaydurilidu. Kéyin yene Azatbeg bilen sebdashliri Enqerege élip bérilip nöwet bilen xelq ma’arip ministiri hasan jalal güzel, tashqi ishlar ministiri mesut yilmaz, dölet ishliri ministiri jemil chichek we bash ministir turghut özal qatarliqlar bilen körüshtürüldi. Shundaq qilip, Afghanistan mesilisi, Afghanistan Türkilirining ehwali we Afghanistan jihat herikitidiki orni qatarliqlar Türkiye hökümiti mes’ollirigha tunji qétim keng kölemde tonushturuldi. Bu uchrishishlar jeryanida Türkiye mes’olliri Afghanistan Türkilirige we bu Türki qewimliri qurup chiqqan teshkilatlargha yardem qilish heqqide her türlük wedilerni béridu. Bu körüshüsh we söhbetler Türkiye teshwiqat organliri teripidin tepsili tonushturulishi, Türkiye jama’etchilikining Afghanistan jihadi bilen u yerdiki Türki qewimler heqqide xewerdar bolushi kapaletlendürüldi.

Kéyin yene, bu mesilini amérika qoshma sh*tatliri mes’ullirigha

yetküzüsh meqsitide Azatbeg we uning ikki neper yardemchisi bilen birge doktor Ehet Enjan a q sh gha yürüp ketti. Washén’gton’gha bérip a q sh mes’ulliri bilen uchurushushlarda, Afghanistan jihatida Türki qewimlirining roli tonushturuldi. Bulardin bashqa yene bir qisim

Türkistan Üchün Küreshler 684

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

xelq’araliq stratigiye orunlirighimu tonushturush meqsitide doklatlar sunuldi. Bu tür pa’aliyetlerge shu waqitlarda Türkistan amérika jemiyitining re’isi bolghan abdulla ghojimu qatniship nurghun yardemlerde bolidu.

A q sh ziyaritidin kéyin, doktor Ehet Enjan re’islikidiki Türkistan

jemiyiti Afghanistanda qanat yayduriliwatqan küreshlerge yardem qilish meqsitide bir yardem toplash pa’aliyiti bashlitish qararini alidu. Emma Türkiye teweside bundaq bir pa’aliyet bilen shoghullinish üchün Türkiyining barliq sheherliride teshkilatliri bar bir orun’gha ige bolush zörür idi. Shu seweptin, bu teklip layihisi pütün Türkiye teweside teshkilatlinip aktip pa’aliyet qilip kéliwatqan Türk hujriliri (Türk ochaqliri, yaki Türk öyliri) teshkilatigha bu ish heqqide meslihet qilindi. Türk hujriliri mes’ulliri bu teklip layihisini qobul qilip, 1988-yili iyul éyida «mustemlike qilin’ghan milletler heptisi» bilen bir qatarda yardem yighish pa’aliyitinimu bashlitidu. Türk hujriliri teshkilatining re’isi profissor doktor Orxan düzgünesh, 1988-yili 16-iyulda ötküzgen bir qétimliq muxpirlarni kütiwélish yighinida bu pa’aliyetni Türkiye jama’etchilikige élan qilidu. Bu pa’aliyetni qanat yaydurush üchün Türkistanliqlar medeniyet we ijtima’iy yardem jemiyiti re’isi Ehet Enjan bilen Türk hujriliri teshkilatidin dotsént doktor Orxan qoghunchi, jalal er we doktor memet shahinközlerdin teshkillen’gen 4 kishilik bir ümek qurulidu.

Bu ümek, 1988-yilining awghust éyidin bashlap her heptide kamida

ikki wilayetke bérip doklat uyushturush yoli bilen pütün Türkiyini aylinip Afghanistan mesilisini tonutup chiqidu. Tonushturush we yardem telep qilishni meqset qilip qanat yaydurulghan bu pa’aliyet, dikabirning axirlirighiche 5 ay toxtimay dawam qilip, 50 tek wilayette yighilishlar ötkizilidu. Bu pa’aliyetler jeryanida Türk düshmenlik qarishidiki bir qisim gurohlar jihatni parchilashqa urunmaqta dep ghawgha chiqiriship, Ehet Enjanning shexsiyitige qarita küchlük hujum qilish herikitini bashlaydu. Emma Türkiye jama’etchiliki bu mesilini toghra chüshen’genliki üchün, bu türdiki hujum qilish heriketliri qilche tesir körsitelmeydu. Türkistanliqlar jemiyiti bilen Türk hujriliri teshkili teripidin qanat yaydurulghan bu melumat bérish we yardem toplash pa’aliyiti qizil’ay yaki dini ishlar müdiriyiti qataridiki dölet organliridin qalsa, bir ammiwi teshkilat teripidin resmi ishqa

Türkistan Üchün Küreshler 685

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ashurulghan tunji qétimliq chégra halqighan yardem toplash pa’aliyiti bolush jehettin tarixiy ehmiyetlik bir heriket bolghan idi.

Yighilghan iqtisadi yardem meblighi bilen bir qatarda her türlük

sehiye we oqutush matériyalliri 1989-yilining kirishliride 7 kishilik bir hey’et teripidin Pakistan péshawur shehiridiki Türkler merkizige yetküzülüp tapshurup bérildi (bu hey’et t k s y d re’isi dotsént doktor Ehet Enjan, Türk hujriliri Enqere shöbisi re’isi dotsént doktor Orxan qoghunchi, léktor doktor mehemmet shahinköz, tijaretchi oghuz yayan, muxpir émin bazarchi we muxpir Mustapa köker qatarliq kishilerdin teshkil tapqan idi. − aptorning izahati).

Afghanistan jihat herikitining Pakistan we Afghanistanda turushluq

herbi lagirliri hey’et teripidin ziyaret qilinip, mujahit yitekchiliri bilen söhbetler ötküzilidu. Shuningdek yene Pakistandiki Türk qewimlirining musapirlar lagirlirimu ziyaret qilinidu. Bu ziyaretlerdin kéyin, Afghanistan mesilisige munasiwetlik weziyet, Pakistandiki Türklerge munasiwetlik ehwallar, Afghanistan mesiliside kilechekte Türkiyining oynaydighan roli qatarliq mezmonlarni öz ichige alghan bir doklat teyyarlinip Türkiye hökümet mes’ullirigha sunulidu. Yene shu yilisi doktor Ehet Enjanning tirishchanliqi bilen Azatbeg teshkilati tallap chiqqan 7 neper Türkistanliq yash Türkiyige iwertilip her qaysi uniwérsitétlargha oqushqa orunlashturilidu (bu yashlar bahawudin abdul’alim oghli, abdirésh*t chariqul oghli, abduquddus Sultanqul oghli, xudaynezer abduraxman oghli, rehimulla hajihasan oghli qatarliqlardin teshkil qilghan. − aptorning izahati).

1992-yili etiyazda armiyisi bilen birge mujahitlar teripige ötken

général résh*t Dostum, may éyida Afghanistan milli islami herikiti (j m i a) teshkilatini qurup re’islikke saylinidu. Shundaq qilip Afghanistan kürishide Türkistanliqlardin teshkil tapqan ikkinchi bir merkezmu barliqqa kélidu. Général Dostum herikiti, Türkiye bilen munasiwet tiklishi lazim idi. Doktor Ehet Enjanning tirishchanliqi bilen, munasiwetlik orunlar bilen alaqe ornitish netijiside, Dostum teripidin Türkiyige iwertilgen wekiller 1993-yili fiwralda Türkiye pirizdénti turghut özal teripidin qobul qilinidu.

Türkistan Üchün Küreshler 686

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu körüshüsh 1993-yili 17-fiwral küni Istanbulda hörmetlik pirizdénttimizning armiye hujrisida ötküzülgen bolup, söhbet ikki sa’ettek dawam qilidu. Bu söhbet yighinigha Dostumning wekilliridin hashim zari, général abdumaliklar bilen bir qatarda doktor Ehet Enjanmu qatnishidu. Bu körüshüsh jeryanida pirizdénttimizgha Afghanistan weziyiti heqqide keng da’irilik melumat bérilip, Mazari sherftiki général Dostum rehberliki bilen biwaste munasiwet tiklesh, Mazari sherifte bir konsulxana échish qataridiki telepler otturgha qoyulidu. Bu uchrishishtin kéyin Dostum bilen Türkiye ottursida yéqin munasiwet tiklinidu. Bir mezgil ötkendin kéyin général Dostum Türkiye hökümiti teripidin resmi türde Türkiyige teklip qilinidu.

Xelq’ara Türkistan qurultayliri Sowétler ittipaqidiki weziyet tereqqiyati, pat yéqinda zor özgirishler

yüz béridighanliqidin bisharet bermekte idi. U künlerde Moskwaning tesirimu kündin-kün’ge aji*zlishishqa qarap yüzlenmekte idi. Sherqi Yawrupa bilen Sowét jumhuriyetliride nurghunlighan xeliq heriketliri bash kötürüshke bashlighan idi. Bundaq bir weziyet astida chet döletlerde turiwatqan Türkistanliqlarning qandaq yol tutush mesilisining ehmiyitimu artip barmaqta idi. Bu meqsette, 1989-yilining sintebir éyida doktor Ehet Enjan re’islikide Türkiyidiki barliq Türkistan teshkilatliri wakaletchiliri qatnashqan dunya Türkistanliqlar qurultiyi chaqirilidu. Türk dunyasi tetqiqat weqpisining yighin zalida échilghan ikki künlük qurultayda, chet döletlerdiki Türkistanliqlarning ehwali bilen kelgüside yüz bérish éhtimal bolghan weziyet muhakime qilinip, kelgüsi pa’aliyetlerning pirinsipliri otturgha qoyuldi.

Sowét metbu’atliri bu qétimqi qurultayni qattiq tenqit qilghan bolup,

qurultay teshkilligüchilirini qarilash herikitini bashlaydu. «Sowét Özbekistani» dégen gézitta chiqqan «mordini tirildürüshke urun’ghuchilar» dégen serlewhelik maqalisida doktor Baymirza Héyti bilen Ehet Enjan ikkisi üstide yalghan-yawdaq töhmetler bilen tolghan qarilashlar otturgha qoyulghanidi. K g b teripidin yazdurulghanliqi chiqip turghan bu maqalida, doktor Ehet Enjan, eng axirqi qoqan xanining newrisi ikenlikini tilgha élip kélip, Ehet Enjanning gherizi

Türkistan Üchün Küreshler 687

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Türkistanni birla dölet haligha keltürüsh, andin bu döletke xan bolup textte olturush dep bohtan qilin’ghan idi.

1990-yili Sowétlerde parchilinish shepisi éniq otturgha chiqishqa

bashlighan bir yil idi. Shundaq bolghachqa, yalghuz chet döletlerde yürgen muhajir Türkistanliqlarning qatnishishi bilenla cheklinip qalmay, Türkistanda yashawatqan Türkistanliqlarmu qatnishidighan xelq’araliq bir qurultay chaqirishning waqti piship yétilgenidi. Doktor Ehet Enjan re’islikide Türkistan tetqiqat weqpisi bilen Türkistanliqlar medeniyet we ijtima’i yardem jemiyiti birlikte bu qurultayning teyyarliq pa’aliyitini bashliwétidu. 1990-yili 3~5-dikabir künliri Istanbuldiki AtaTürk medeniyet merkizi zalida chaqirilghan qurultay, mundaq 3 jehette tunji bolush alahIdilikige ige idi.

70 yilliq musapirliq hayat jeryanida amérika, Gérmaniye,

Afghanistan, Pakistan, erep elliri we Türkiyidiki Türkistanliqlarning wekilliri tunji qétim bundaq chong bir qurultay bahanisida bir yerge yighilmaqta idi. Ikkinchi alahIdiliki bolsa, Sowétler ittipaqi qurulghinidin béri tunji qétim, Türkistan jumhuriyetliridin kelgen wekiller bilen chet’elde turiwatqan Türkistanliqlar bir yerge yighilalighan bir yighin bolghanidi (Türkistandin kélip yighin’gha qatnashqanlar Özbekistan dölet mehkimisi ezasi shükrulla Ibrahim, yazghuchilar ittipaqi re’isi adil yaqubow, yazghuchilardin jamal Kamal we tahir qaharlar bar idi. − aptorning izahati). Üchinchi alahIdiliki, Türkistanliqlar chaqirghan bir yighinda Türkiye hökümiti, tunji qétim resmi türde ministir derijisi boyiche Türkiyige wakaliten yighin’gha qatnashmaqta idi (dölet ishliri ministiri erjüment qonuqman, Yawrupa komisiyisi re’isi bulent aqarjali, qeyseri xelq wekili xelil özsoy, pirizdént bash meslihetchisi ertang yülek qatarliq kishiler qurultaygha qatniship, sözge chiqqanidi. − aptorning izahati).

3 kün dawam qilghan xelq’ara Türkistanliqlar birinchi qurultiyi

yépilishi waqtida, yighin’gha qatnashqan ümeklerning pikirliridin retlen’gen 13 maddiliq bir xulase doklat élan qilinidu. Shuningdek yene, dunyawi xaraktirliq pa’aliyetler bilen shoghullinish, bu jehette lazim bolghan hemkarliq munasiwitige kapaletlik qilish meqsitide, da’imliq pa’aliyet qilidighan bir dunya Türkistanliqlar qurultiyi da’imi orgini teshkil qilish qarari qobul qilinidi. Her bir dölettin bir wekil

Türkistan Üchün Küreshler 688

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qatnashturulup teshkil qilin’ghan dunya Türkistanliqlar qurultiyi re’islikige doktor Ehet Enjan, pexri re’islikige doktor Baymirza Héyti saylinidu. Qurultay yépilip uzun ötmey, Özbekistan metbu’at ministiri bilen Qirghizistan medeniyet ministiri qataridiki mes’ul kishilerni teklip qilip bashlitilghan döletler ara sözlishish pa’aliyetliri 1991-yili ichide künsayin köpiyip, uzun’gha qalmay dölet re’isliri derijisidiki söhbetke aylinidu.

Jemiyetning jama’etke xizmet qilidighan bir jemiyet haligha

özgertilishi we awrAsiya fédératsiyisining qurulushi Türkistanliqlar medeniyet we ijtima’iy yardem jemiyitining pa’aliyetlirini téximu aktip qanat yaydurush, lazim bolghinida dölet yardimigimu érishish üchün jama’etke xizmet qilalaydighan jemiyet sewiyisige ige bolishi lazim idi.

Bu meqsette, 1984-yilidin buyanqi pa’aliyetler arxip haligha

keltürülüp, hökümet orunlirining tehlil qilishigha sunulidu. Munasiwetlik ministirlikler teripidin 4 aydek tetqiq qilinish netijiside telep muwapiq körülüp, t k s y d ni ministirlar mehkimisining qarari arqiliq jemiyetke xizmet qilidighan jemiyet derijisige kötürüp béridu (Türkiye jumhuriyiti ministirlar mehkimisining 1995.3.2 we 95-6683 nomurluq qarari arqiliq qobul qilin’ghan. − aptorning izahati).

(resim orni) Doktor Baymirza Héyti bilen doktor a. Ehet Enjan ikkisi, doktor

Héyti tughulghanliqining 75 yilliq xatire künisi üchün ötküzülgen tebriklesh murasimliridin bir körünüsh. Istanbul, 1993-yili 27-yaniwar.

Kéyin yene qalghan tashqi Türk jemiyetliri bilen sözlishish arqiliq

jemiyetler fidratsiyisi teshkil qilish mesilisi otturgha qoyulup, buning üchün pa’aliyetler bashlitilidu. Doktor Ehet Enjan bashlap bergen teyyarliqlar netijiside, sherqi Türkistan jemiyiti we Iraq medeniyetler jemiyiti bilen kiliship awrAsiya jemiyetler fédératsiyisi qorulidu. Tunji qétimliq qurultiyini 1995-yilisi chaqirghan fidératsiye nöwetliship re’is bolush sistémisini qobul qilishidu. Shundaq qilip fidiratsiye re’islik wezipisini her yili bir jemiyet üstige élip kélidu.

1984-yilisi jemiyet qaytidin qurulghinidin tartip musteqilliq

basquchining deslepki yillirighiche bolghan ariliqta Türkistanliqlar

Türkistan Üchün Küreshler 689

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

medeniyet we ijtima’i yardem jemiyiti bilen Türkistan tetqiqat weqpisi boyiche önümlük emiliy pa’aliyetler bilen shoghullinip kélidu. Amérikiliq tetqiqatchi lowél bizanis, «Türkiye jumhuriyitidiki Sowét Musulman muhajirliri» mawzuluq tetqiqat matériyalining gherbi Türkistanliq muhajirlargha da’ir bapida doktor Ehet Enjan re’islik qilghan dewrde ishlen’gen ishlar tüwendikiche bahalan’ghan:

Türkistanliqlar medeniyet we ijtima’iy yardem jemiyitining bügünki

yitekchisi, nechche on yildin béri dawam qilip kelgen qarangghuluq bir dewrdin kéyin Türkistanliqlarni Türkiyide közge chéliqidighan halgha keltüridu.

Özbekistan yazghuchilar ittipaqi 1991-yilisi, xelq’araliq «cholpan»

mukapatini doktor Baymirza Héyti, doktor Ehet Enjan we memet’eli Mexmutowlargha béridu. Yazghuchilar ittipaqi buning üchün bundaq bir qarar alghanliqini körsitip ötmekte:

1991-yili teshkilatimiz tarixida öchmes iz qaldurulghan bir yil boldi.

Jumhuriyitimiz öz musteqilliqini élan qildi. Musteqilliq kürishi üchün wetinimiz teweside hemde chet döletlerde jan pidaliq bilen pa’aliyet körsetken sebdashlirimizning tartqan japalirini alahide qedirleydu.

Baymirza Héyti bilen Ehet Enjan, Türkistan millitining dert sadaliri

Moskwaning sirtigha ötelmey turghan bir waqitlarda, bu xelqning derdini qit’emu-qit’e anglitip, ejdatlirimizning rohini shad qildi (“1991-yili jumhuriyitimiz tarixida öchmez iz qalduruldi. Jumhuriyitimiz musteqilliqini élan qildi. Musteqilliq kürishi üchün yurtimizda we chet’ellerde özini béghishlawatqan erbaplirimiz xéli köp qedirlinidu. Baymirza Héyti bilen Ehet Enjan Türkistan ehlining dert-shikayetlirini moskiwadin nérigha ötmey turghan peytte bu xelqning zarini qit’elerdin qit’elerge yetküzüp, ejdatlirimiz rohini shad eylediler.” «Özbekistan edebiyati we sen’iti», 1992.3.20. 7-bet. − aptorning izahati).

Sowétler ittipaqining parchilinishi we Türkistan jumhuriyetliri

musteqilliqlirini qolgha keltürüshi bilen birge chet’eldiki Türkistan pa’aliyetliri yéngi bir sewiyige yüksilidu (doktor Ehet Enjan, 1995-yili omumi saylamda «ana weten» partiyisi Istanbul xelq wekili bolup

Türkistan Üchün Küreshler 690

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

saylinip, jemiyet re’islikidin istipa béridu. 1996-yilqi qurultayda jemiyet re’islikige turan aqin saylinidu. Bu kitap bésiliwatqan künlerde xaqan déMir jemiyet re’islikini üstige élip ishlimekte idi. − aptorning izahati).

Amérikidiki pa’aliyetler Türkistanliqlarning a q sh gha bérip makanlishishi ikkinchi dunya

urushidin kéyin bashlinidu. Türkistan léjyonida wezipe ötigen, urushtin ölmey saq qutulghan sabiq herbilerdin bir qismi a q sh gha köchüp barghan idi. Bu Türkistanliqlar 1959-yilining noyabir éyida yighiliship Türkistanliqlar amérika jemiyiti (turkistan amérikan assokatsyon) ni qurushni qarar qilishidu. 33 neper Türkistanliq biwaste qatnashqan, 22 nepiri wakaletchisi arqiliq qatnashqan bu bu yighinda 41 maddiliq bir nizamname qubul qilinidu. Jemiyet re’islikige isaqjan nazirqul, ijra’iye komutiti ezaliqigha bolsa hüseyin ikram, doktor memet göklen, narim uraz we elijan aripxan qatarliq kishiler teyinlinidu.

Bu jemiyetning asasi ghayisi a q sh de yashaydighan

Türkistanliqlar ottursidiki ittipaqliq we hemkarliqni kücheytish, Türkistanliqlarning medeniy alahIdiliklirini qoghdash we tereqqi qildurush, a q sh gha köchmen bolup kelgen Türkistanliqlargha maddi we meniwiy yardem qilish dégendeklerdin ibaret idi. Shundaq qilip Türkistan amérikan jemiyitining bu yillarda élip barghan pa’aliyetliri sayiside Yawrupa elliride hemde Türkiyide yashaydighan nurghunlighan Türkistanliq a’ile köchmen süpitide a q sh gha bérish pursitige érishidu. 1961-yilisi isaqjan nazirqul re’isliktin qaldurulidu. Uning ornigha teyinlen’gen hüseyin ikram 1968-yilighiche re’is bolidu. Bu jemiyet, amérika kon’girisi teripidin élan qilin’ghan qul qilin’ghan milletler heptiliki asasida Türkistan musteqilliq mesilisini a q sh siyasetchilirige sunushni özlirige wezipe qilghan idi. Bu jemiyetning yene bir pa’aliyiti bolsa, a q sh kon’girisi teripidin pichetlinish qarari élin’ghan amérika awazi radi’osining özbekche anglitishini qayta bashlatquzushni emelge ashurush pa’aliyiti idi. Deslepki yilliri aktip pa’aliyetlerni qanat yaydurup kelgen bu jemiyetning kéyinki yillarda aktipchanliqini jari qildUralmighanliqi körülmekte.

Türkistan Üchün Küreshler 691

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

1970-yillar, Türkiyidin a q sh gha keng kölemlik köchmen köchken bir yillar idi. Komunistik hakimiyetler ishghal qiliwalghan ellerdin kelgen muhajirlargha étiwar bérish siyasitidin paydilinip nurghunlighan Türkistanliq a’ililer adana, Istanbul qataridiki merkezlerdin nyo jérsi we nyoyork qatarliq sheherlerni asas qilghan her qaysi amérika sheherlirige köchüp baridu. 1979-yilisi Afghanistanda bashlan’ghan Sowét ishghaliyetchiliki we ichki urushlar sewebidin yene bir qétimliq amérikigha köchüsh dolquni barliqqa kélidu. Amérikida bu shekilde Türkistanliq nopusining köpiyishi Türkistan amérika jemiyitini qaytidin aktip pa’aliyet qilishqa zorlaydu.

1984-yilisi échilghan omumi yighin netijiside, Türkistan amérika

jemiyiti nizamnamisi qaytidin tüzüp chiqilip, abdulla ghoja re’islikide yéngi rehberlik guruppisi saylinidu. Bu dewrdin bashlap, jemiyet ezaliri ottursidiki munasiwetler bilen hemkarliqni kücheytish jehette nurghun xizmetler ishlen’genliki körülmekte. Türkistan amérika jemiyiti yene amérikidiki Türki jemiyetler ittipaqining akitip ezaliridin biri bolup, Türkistan namida her türlük xelqaraliq yighinlargha qatniship doklatlar sunup turdi.

(resim orni) Türkistan amérika jemiyitining ezaliri Türkler küni namayishida.

Nyoyork, 1991-yili may. Muweppeqiyetlik pa’aliyetlerni qanat yaydurghan jemiyet re’isi

abdulla ghoja, bir mezgil ötkendin kéyin komunizmgha qul qilin’ghan milletler wakaletchiliki teripidin teshkillen’gen «esir milletler komititi» re’islikige saylinip, bu komutit terkiwide aktipliq bilen ishleydu. Bu komitit, 1959-yilisi pirizdént ézinxawiérning testiqlishi arqiliq küchke ige bolghan esir milletler xitapnamisigha asasen qurulghan bolup, her yili qul qilin’ghan milletler heptisi pa’aliyetlirini uyushturup turatti. Türkistan amérika jemiyiti 1985-yilidin bashlap «Türkistan ittipaq awazi» namliq bir xewerler jornili chiqirishqa bashlaydu. Uningdin kéyin nimetulla béghish re’is bolghan yillargha kelginide «ümid − xopé» namliq én’gilizche bir zhornal chiqirip köridu (1992-yilining bahar aylirida chiqirilishqa bashlan’ghan bu zhornal ikki yil jeryanida jem’i 4 san bésilidu. − aptorning izahati). Bügünki künde, Türkistan

Türkistan Üchün Küreshler 692

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

amérika jemiyiti numan oqughan re’islikide pa’aliyitini dawamlashturup kelmekte.

Gérmaniyidiki pa’aliyetler Gérmaniye, ikkinchi dunya urushidin burun we uningdin kéyinki

waqitlarda bolghinidek, 1970-yillardimu Türkistanliqlargha we Türkistan’gha munasiwetlik pa’aliyetlerge sahipxanliq qilish ewzellikini dawamliq saqlap kelmekte idi. Soghuq urush stiratigiyilirining özgirishi, a q sh bashchiliqidiki kominizmgha qarshi ellerning öz teshkilatlirini berpa qilip pa’aliyet qilish arzuliri 1950-yillarda pa’aliyet qilip kelgen m t b k bilen Türk élige oxshighan teshkilatlarning tesirini téz sür’ette aji*zlashturiwetkenidi. Wétnam urushi axirlashqandin kéyin sherq lagiri bilen gherp lagiri ottursida körülüshke bashlighan siliq munasiwet jeryani, uningdi kéyin rosiyiliklerning Afghanistan’gha bésip kirishi qataridiki weqeler a q sh da’irilirini, washin’gitondiki «amérika awazi» yaki Gérmaniyining myonxén shehiridiki «azatliq radi’osi» qatarliq wastilardin paydilinip Sowétler ittipaqi tewesidiki urus bolmighan milletlerge qarita keng kölemlik anglitish bérish siyasitige diqqitini merkezleshtürgen idi. Bu milletler tilidiki meyli anglitishlar bolsun yaki metbu’at teshwiqatliri bolsun, bu tür pa’aliyetler rosiyide bashlighan yoshurun öktichiler herikitige küchlük yardimi bolghan idi.

Erkinlik radi’osi Sowét ishghaliyiti astida turiwatqan

jumhuriyetlerning her birsi üchün ayrim-ayrim bölümler tessis qilinip pa’aliyet qilatti. Özbek bölümi, qazaq bölümi, Türkmen bölümi qataridiki bölümler teweside nurghunlighan Türkistanliq ishlimekte idi. Bu bölümlerning mes’ulliri bolsa, bu teshkilat teweside izchil pa’aliyet qilip kéliwatqan kishiler arisidin tallan’ghan idi. 1980-yillirigha kelginide bu bölümler arisida teshkilatlargha uyushush we Türkistan jumhuriyetlirige qaritilghan pa’aliyetler köpeytilgen idi.

1984-yili mart éyida, myonxén shehiride qurulghan ulugh Türk éli

jemiyiti ene shu türdiki pa’aliyetlerdin biri hésaplinatti. Ismayil pinar mes’ullighida qurulghan bu jemiyet, özlirini 1950-yili 20-martta yene

Türkistan Üchün Küreshler 693

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

shu myonxén shehiride qares qanatbay bilen sebdashliri birlikte qurup chiqqan Türk éli komititining Miraschiliri dep tonimaqta idi. Yéngidin qurulghan bu jemiyetning ghayisi, Türkistan medeniyitini tonushturush we Türkistan musteqilliqi üchün pa’aliyet qilish dep körsitilmekte idi. Bu jemiyet kéyinki yillarda tarixi künler bilen tarixiy kishilerni xatirlesh yighinlirini uyushturush arqiliq pa’aliyitini dawamlashturidu.

Yene shu yilisi myonxénda «Türkistan awazi» namliq bir xewerler

jornili chiqirilishqa bashlinidu. Bu zhornal, chaghatay kochar, timor koja’oghli we memet Eysa aral qatarliq kishilerdin teshkil tapqan 3 kishilik bir guruppa teripidin neshri qilinmaqta idi. Bu zhornal, özini Türkistanliqlarning xelq’araliq xewer jornili dep tonushturghan bolup, her qaysi ellerde turiwatqan Türkistanliqlar bilen Türkistan teshkilatlirigha munasiwetlik xewerlerni bésip turatti. Shuningdek yene, metbu’atlarda Türkistan’gha munasiwetlik élan qilin’ghan xewer we mulahizilernimu köchürüp bésip turatti. Epsuski, pesillik yaki mewsümlük bolup bésilidighan bu zhornal, aran 6 san’ghiche dawamlishalaydu.

1990-yillarda, Sowétler ittipaqining parchilinishi netijiside, erkinlik

radi’osining her qaysi bölümliride ishleydighan kishiler bir qisim xewer broshorlirini bésip tarqitidu. Timor koja’oghli teyyarlap basmigha bergen «bügünki Türkistan» bilen harun özgen chiqarghan «barliq Türk wilayetliridin» dégen xewerler jornili ene shu dewrning mehsulliri idi. Türkistan jumhuriyetliri musteqilliqini qolgha alghan dewrlerde chiqirilghan bu zhornallarning burunqi zhornallargha oxshimaydighan yéri, bu zhornallarda Türkistan jumhuriyetliri bilen rosiye fédératsiyisi tewesidiki Türki qewimlargha munasiwetlik ehwallar köpirek tonushturulmaqta idi.

1992-yilidin bashlap Türkistan jumhuriyetlirige munasiwetlik

xewerler pewqul’adde köpiyip ketken bolup, dunyawi xaraktirdiki nurghunlighan axbarat matériyalliri tarqitilishqa bashlan’ghan idi.

Türkistan Üchün Küreshler 694

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Afghan Türkistanidiki urushlar Afghanistanda 1979-yilisidiki nur muhemmet tereqqi qozghighan

koministlar siyasi özgirishidin kéyin barliq jaylarda qarshiliq körsitish guruppiliri otturgha chiqishqa bashlap, Afghanistan tewesi bir ichki urush qaynimigha pétip qalghan idi. Koministlar Afghanistanni tézginliyelmesligi, shuningdek yene rehberlik arisidiki emel talishish küreshlirining otturgha chiqishi sewebidin, Sowétler ittipaqi biwaste mudaxile qilish niyitige kélidu. Moskwada biréjnéw rehberlik guruppisidikiler chaqmaq tézlikidiki qUralliq heriketke tayinip Afghanistandiki toqunushlarni derhal bassturup tashlashqa ishenchiliri Kamil idi. Shundaq bolghanda Afghanistanmu Moskwaning gépidin chiqmaydighan Sowét hamiliqidiki bir döletke aylinip, charRusiye padishasi birinchi pétrdin béri rusiyining eng chong arzusi bolup kéliwatqan issiq déngizlargha échilish ghayisigha yene bir qedem yéqinlashqan bolatti.

Eslide, a q sh nimu öz ichige alghan barliq eller bu ishqa ene shu

noqta boyiche qarap kéliwatqanliqi üchün, bu yerdiki komunist Afghanistan weziyitige qarap heriket pilanlashmaqta idi. Emma weziyet tereqqiyati ularning kütkinidek bolmay qalidu. Qilchimu qatnash-transport asasi bolmighan bu taghliq dölettiki murekkep itnik terkipler her qaysi özige tewe yerlirini bir ghérichinimu qoldin bermey jan tikip talishishtek urush muhitini peyda qiliwetkenidi. Mujahit guruppiliri pütün küchi bilen tirkishish netijiside, 150 ming kishiliktin artuq Sowét qUralliq qisimliri chong sheherler bilen bir qisim muhim qatnash tügünlirinila tézginliyeleydighan weziyet shekillen’gen idi.

Urush ikkinchi yiligha qedem qoyishi bilen, Afghanistan weziyiti

xuddi a q sh ning pétip qalghan wétnam weziyitining neq özige aylanmaqta idi. Bu ehwaldin xewer tapqan amérika qoshma sh*tatliri Pakistanni wastisida arigha kirip mujahit guruppilargha yardem qilishqa kirishidu. Shundaq qilip, a q sh teripidin teminlen’gen stinggir rakita bombiliri Sowét hawa armiyisini hemmidin bek qorqidighan balayi-apet bolup qalidu. Aqiwette bu rakitalar Sowét hawa armiyisini Afghanistan hawa sahesini tézginliyelmes halgha chüshirip qoyidu.

Türkistan Üchün Küreshler 695

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Bu jeryanda Pakistan bilen Iranda qarshiliq körsetküchi küchlerning siyasi merkezliri shekillinishke bashlaydu. Peshtular, tajiklar we Türkiler asasliqi Pakistan’gha merkezleshken bolsa, shiye mez’hibidiki hazaralar Iran’gha yüzlenmekte idi. 1980-yilisi Pakistanning pishawor shehiride Pakistan hökümiti teripidin resmi itrap qilin’ghan 7 partiye qurulidu. Bu partiyilerning 6 si peshtu dahilirining yitekchilikidiki peshtu partiyisi idi (bu partiyiler tüwendikilerdin ibaret: hizbi islam partiyisining yunus xalis guruppisi; Hizbi islamning gülbettin hikmetyar guruppisidikiler; Abdurosol seyyafning ittihadi islami partiyisi; Séyit Exmet jeylani bashchiliqidiki mehazi milli partiyisi; Sibgétulla mujeddidi bashchiliqidiki jephe’i milliye’i nijati Afghanistan partiyisi; Mewlewi muhemmed nebining hereketi inqilabi islam partiyisi. − aptorning izahati). Tajik yitekchisi burhanidin rabbanining jemiyeti islam partiyisi bolsa köp qismini tajiklar bilen Türkiler teshkil qilidighan bir partiye idi. Yene bir terepte hazaralar Iranda sekkiz musteqil partiye qurup chiqqanidi. Iranning yardimige érishken bu partiyiler ortaq hemkarliq üchün hizbi wahdet namida bir bash organ tessis qilghanidi.

Bu partiyiler Afghanistan teweside küreshni dawam qiliwatqan

mujahit guruppilargha qUral-yaraq, maddi eshyalar we pul jehette yardem qilip turiwatqan bolup, bir menide ularning siyasi wakaletchilikini üstige élip kelmekte idi. Bashqiche qilip éytqanda, bir partiye, özige qanchiki köp qumandanni qaritiwalalighan bolsa u partiyining siyasi sahediki tesirimu shunche küchiyip baratti. Pakistan hökümiti teripidin resmi étrap qilinishi, bir partiyige nisbeten éytqanda intayin muhim ehmiyetke ige bir ish hésaplinatti. Yeni, a q sh ni asas qilghan dunya elliridin kélidighan yardemler asasen Pakistan hökümiti wastisi arqiliq teqsim qilinidighan bolghachqa, biwaste yardemge érishelishining aldinqi shertimu Pakistan hökümiti teripidin tonulghan bolishi kérek idi.

Afghan Türkistani, asasen Sowét chégrisi boylirigha jaylashqanliqi

sewebidin, urush tesirge eng éghir uchraydighan rayon hésaplinatti. Bu tewediki Sowét qoshunliri arqa sep teminatigha bekla asan érisheleydighan weziyette turiwatqanliqi üchün, ularning bu jaylargha körsitidighan tesirimu intayin küchlük, ayrupilan bombardimanigha düch kélish xewipimu intayin échinishliq bolup turmaqta idi. Shundaq

Türkistan Üchün Küreshler 696

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bolghachqa, bu jaylardiki mujahitlar amalsiz qalghan waqitlirida panaliq tilep qéchip baralighidek birdin-bir dölet bolghan Pakistan’gha yétip baralishi üchün Afghanistanni u bashtin bu bashqa bésip ötüshke mejbur bolatti. Bu démek, emeliyette undaq qéchish yolliri peqet yoq dégenlik idi.

Xuddi shuningdek, bu jaylargha Pakistandin kélidighan

yardemlerning yétip kélelishimu urush muhiti astida, bolupmu qish mewsümliride bir-ikki ay waqit serip bolidighan qiyin ish hésaplinatti. Bu türdiki qiyin shara’itlar sewebidin urushta eng zor chiqimdar bolghan rayon afghan Türkistani dep nam bérilgen shimali Afghanistan hésaplinatti. Dégendek 1988-yilisi jeniwe uniwérsitéti teripidin ishlen’gen milli terkipler heqqidiki bir tetqiqatta bu ehwal éniq otturgha qoyulghan.

«Afghanistan 1978~87: urush, milli terkip we xelq ammisi» témiliq

bu tekshürüsh doklatigha asaslan’ghanda, bu 10 yilliq urush jeryanida sem*n’gan, faryap, Qunduz, Belx, juzjan qatarliq Türkler olturaqlashqan wilayetlerde her ming kishidin 130 adem urushta ölgen; Buninggha sélishturghanda jenuptiki peshtu rayonlirida bu nisbet aran mingde ottuz bolghan. Yene shu tekshürüsh doklatida Afghanistandin chet döletlerge qarap musapir bolup chiqip ketkenler sanimu tekshürülgen bolup, bu tekshürüshtimu Türki qewimlargha nisbeten yene bir qiziq xulase otturgha chiqidu: Afghanistan nopusining beshtin birini dégidek teshkil qiliwatqan bolishigha qarimay, Pakistan’gha köchüp chiqqan musapirlar arisidiki Türkler (özbek, Türkmen qataridikiler) ning nisbiti bekla az ikenliki melum bolghan. Bu tekshürüsh matériyalning sanliq melumatliridin qarighanda Pakistan’gha 4 milyon etrapida musapir qéchip chiqqan bolup, bu sanning 85 pirsent qismini peshtular, 6 pirsent qismini tajiklar, 3.6 pirsent qismini belujilar we 1.5 pirsentdek qismini nuristanilar teshkil qilghan. Bulargha sélishturghanda Pakistan’gha qéchip bériwalalighan musapirlar arisidiki Türkmenlerning nisbiti 1 pirsent, özbeklerning nisbiti aran 0.5 pirsentla bolghan.

Bu sanliq melumatlar Afghanistandiki küreshke Türkilerning

qanchilik köp qatnashqanliqini éniq körsitip bermekte. Dégendek shimalda qanat yaydurulghan küreshler Afghanistan menbelirining

Türkistan Üchün Küreshler 697

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

özidimu her türlük melumatlar arqiliq ispatlanmaqta. Jemiyeti islam yitekchisi rabbanining herbi meslihetchisi mesut xelilning 1986-yilisi bir zhornalgha yézip bergen maqalisidiki munu jümliler heqiqetenmu kishini oygha salidu:

Shimal terep heqiqetenmu muhim ehmiyetke ige bir rayon.

Nopusining 90 pirsent qismi ta bügün’giche yurtidin ayrilmighan. U yerdiki kishiler Sowétler ittipaqining orta Asiya jumhuriyetliri bilen oxshash tilda sözlishidu; Medeniyetliri bilen dini étiqatlirimu oxshash (özbek, Türkmen, tajik qatarliqlarni démekchi). Shunga, Sowétlerde penetrasyon endishisi bash kötermekte. Bu jaylarda nurghun sanda mujahit bar bolup, ular héch bolmighanda 6 yilliq jihat qilish tejribisige ige.

Epsuski, shimaldiki 8 wilayette qanat yaydurlghan küreshning

asasliq küchini teshkil qiliwatqan Türki guruppilar urushning deslepki künliride özlirining siyasi teshkilatlirini qurup chiqalmighan bolghachqa, Türki guruptikilerning awazini anglitalaydighan birer partiyimu yoq idi. Türk qumandanlirining köpi rabbanining jemiyeti islamigha, az bir qismi hizbi islamni asas qilghan bashqa partiyilerge baghlinip küreshni qanat yaydurmaqta idi. Emma aridin uzun ötmey, meyli yardemlerni teqsim qilish ishida bolsun yaki rehberlik orunlirida wezipige teyin qilinishlarda bolsun Türkiy guruppidiklilerge qarita éghir ayrimichiliq qiliniwatqanliqi melum bolushqa bashlaydu. Mana bu mesilide bir Türki partiyisining teshkil qilinishining neqeder muhim ehmiyetke ige ikenliki otturgha qoyulushqa bashlandi.

Shimali Afghanistan wilayetliri islam ittihadi we Azatbeg herikiti

1981-yilining bashlirida Pakistanning péshawur shehiride Türkistan

mujahitliri qurultiyi chaqirilidu. Bu qurultay chaqirishqa yitekchilik qilghan kishiler tahir mutahhar, abdul mennan, abdulkérim mexdum (abdukérim mexdum 1942-yilisi shibirghan ölkisining qizil’ayaq kentide dunyagha kelgen. Bowisi Afghanistan Türkmenlirining yitekchiliridin biri idi. 13-nöwetlik afghan parlamméntida juzjan

Türkistan Üchün Küreshler 698

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ölkisidin xelq wekili bolup saylan’ghan. Muhemmet dawutxan hakimiyiti dewride siyasi sewepler tüpeylidin qamaq jazasigha höküm qilinip 14 ay türmide yatqan. Babrak qarmal élan qilghan kechürüm élani tüpeylidin türmidin azat bolidu. Kéyin Pakistan’gha bériwalghan mexdum, Pishawurda Türkiler partiyisini qurush pa’aliyiti bilen shoghullinidu. 1981-yili Türkiyige köchüp kélip, tokatqa orunlashqan. − aptorning izahati) we nurriddin talqani qatarliq kishiler idi. Yaniwar éyida chaqirilghan bu yighin’gha Pakistan’gha köchüp kelgen Türki irqidiki siyasi kishiler bilen Afghanistan teweside küresh qilip kéliwatqan qumandanlarning wakaletchiliri qatnashqanidi. Bu qurultayda muzakire qilin’ghan eng muhim mesile Türklerge tewe ayrim bir partiye qurush zörüriyitining bar-yoqliqini belgilesh idi. Chunki, bu mesilide yighin qatnashquchiliri arisida ikkilinishler saqlanmaqta idi. Wekiller ömikining bir qismi ayrim bir Türkiler partiyisi qurup chiqish teripide turghan bolsa, yene bir qismi bundaq bir teshkilat barliq étnik qewimlerni öz ichige alidighan bolishi kérek dep qarishatti. Azsanliq bolup qalghan yene bir qisimlar bolsa ayrim bir Türkiler partiyisining qurulushi hajetsiz dep qarishatti. Ular küreshni bügün’giche dawamliship kéliwatqan shekli boyiche bashqa partiyiler ichide turup dawamlashturushning téximu asan bolidighanliqi teripide idi. Azsanliqni teshkil qiliwatqan bu guruptikiler Pakistan hökümitining yéngidin qurulidighan bir partiyini étrap qilmay turiwélishi sewebidin urush üchün yardemdin mehrum bolup qalidighan bir partiye mewjutluqini dawam qildUralmay qélishi mumkin dep ensirishetti. Eslini sürüshte qilghanda, bu qurultaygha qatnashqan barliq wekiller bundaq yardemge érishelmey qélishidin bekla ensirishetti. Shundaq qilip bu qétimqi qurultay éniq bir netijige kilelmey, bu ishni yene bir qétimliq qurultayda hel qilish qararini élip tarqilishidu.

Aridin bir mezgil ötkendin kéyin yene bir qétimliq qurultay

chaqirilidu. Bu qétimliq qurultay yighinida shimali Afghanistan wilayetliri islam ittihadi namida bir Türkiler partiyisi qurup chiqish qarari élinidu. Qurulidighan partiyining waqitliq re’islikige Azatbeg (Azatbeg kérimi 1952-yili Istanbulda tughulghan. Atisi doktor waris kérimi, apisi bolsa axirqi qoqan xanliqining padishasi xudayarxanning newrisi idi. Azadbeg qanun pakoltétini püttürgen bolup, Afghanistan weqesi otturgha chiqqinidin kéyin shimali Afghanistandiki Türkilerning

Türkistan Üchün Küreshler 699

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

siyasi we qUralliq qoshun teshkillesh pa’aliyetliri bilen shoghullandi. − aptorning izahati) saylinidu. Eyni waqtidiki ehwallarni azadbeg mundaq bayan qilidu:

1981-yilining deslepki künliride Ibrahim paxta a q sh din manga

télpon qilip, etisi Pishawurda bir “Türkistan mujahitliri yighini” échilidighanliqidin xewer bérip bu yighin’gha ménimu qatnashsang dep meslihet qilidu. Men uninggha, yighin teshkil qilghuchiliridin manga hélighiche birer teklip kelmigenlikini éyttim. Men u künlerde Afghanistan grajdani bolghanlarghila teklip kelgenlikini anglighan idim. Shundaq qilip tunji qurultaygha qatnashmighan idim. Emma u qétimliq qurultay héchqandaq bir netijisi bolmayla tarqalghaniken. Pakistan hökümiti bundaq bir partiyini étrap qilmaydu, deydighan qarash hemmige hakim ikenduq. Shundaq bolghachqa, partiye qurush heqqide qarar qobul qilishni qiyinlashturup qoyghanidi.

Eslide, Pishawurda afghan partiyiliri quruliwatqan deslepki künlerde

rabbani méning bilen yéqin munasiwet qilip kéliwatqanidi. U, ménimu partiyiside muhim wezipe élishimni telep qilghanidi. Rabbani, Pakistan armiyiside polkownik bolghan, da’im shahzade Kamal ependining yéqin dosti idi. Dayim dégen bu kishi yene kélip öz waqtida herbi mektep mu’alimi, Pakistan armiye bash qumandanliqi bilen armiye istixbarat teshkilatida muhim orundiki birsi idi. Shundaq bolghachqa, rabbanining partiyisige yardem qilish mesiliside bu polkownik yardem qilghanidi. Rabbani bu ehwallarni bilgini üchün ménimu yénigha tarmaqchi bolghanidi. Emma men u waqitlarda uning bu meslihetige qiziqmighan idim.

Türkistan mujahitliri qurultiyi muweppiqiyetke érishelmiginidin kéyin

da’imning yénigha bérip ehwalni chüshendürüp, ayrim bir partiye qursaq yardem qilalarsenmu dep soridim. Da’im manga bu jehette qolidin kélishiche yardem qilidighanliqini, tigishlik orunlar bilen munasiwet baghlinishigha yardemde bolidighanliqini éytqandin kéyin, tunji qétimliq mujahitlar qurultiyini chaqirghan kishiler bilen alaqilashtim. 20 kündek waqit ötkendin kéyin ikkinchi qétimliq qurultay chaqirildi. Bu qurultayda “shimali Afghanistan wilayetliri islami ittihati” namida bir partiye qurup chiqtuq. Abdukérim mexdum bu partiyining re’isi boldi. Tahir mutahhar bash sékritar, qari hüsiyin maliye ishliri

Türkistan Üchün Küreshler 700

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

mes’uli bolup teyinlendi. Doktor ezem dadfermu rehberlik guruppisi ichide idi. Men siyasi bölüm bashliqi bolghanidim. QUralliq qoshun teshkilatini retke sélish, qUral we pul hel qilish qataridiki ishlar manga yüklen’genidi. Tünji qétimliq maddi yardemni rawalpindide zawuti bolghan ekber ependidin alduq. U bizge 3 ming ropiye etrapida pul bergenidi. Bu pul, qUralliq urush qilmaqchi boliwatqan bir mujahitlar herikiti üchün tögining quliqichilikmu kelmeydighan bekla az pul hésaplinatti. …

Birer heptidek waqit ötkendin kéyin, yeni fiwral éyining bashlirida

abdukérim mexdum bilen birlikte Istanbulgha bardim. Dayimning yardimige tayinip munasiwetlik orunlar bilen munasiwet tikligen iduq. I s i (Pakistan mexpi axbarat teshkilati − aptorning izahati) teweside Afghanistan jihad herikitige yardem qilish komititi qurulghanidi. Kéreklik barliq qUral-yaragh, maddi eshyalar we yimek-ichmekler teqsimati bu komitit wastisi bilen bijirilmekte idi. 8-fiwral künisi 350 tal kAlashnikof we maddi eshyalardin teshkil tapqan tunji qUral yardimini tapshurup alghaniduq. Afghanistandiki Türkiyilik qumandanlar bilen alaqilashtuq. Undin bashqa yene Pakistandiki mujahitlar ichidin urushqa baralaydighan mujahit guruppilarni teshkillep chiqish üchün ishqa kirishtuq.

Epsuski, yardemler kélishke bashlighinidin kéyin, partiye rehberlik

guruppisi ichidimu mesililer otturgha chiqishqa bashlighan idi. 3 aydek waqit ötkende doktor kérim zarining ukisi nebijan we uning sebdashliri teripidin partiye sékritari tahir mutahhar süyiqest bilen öltürüldi. Biz bu weqedin kéyin herikitimizni imkan bar ziyan’gha uchratmasliq üchün qolimizdin kélishiche tirishchanliq körsetken bolsaqmu, ishenchisizlik uruqliri térilip bolghanidi. Eslidinla bizning partiye qurushimizdin razi bolmighan bashqa asasi peshtu partiyiliri bizge qarshi keng kölemlik teshwiqatqa kirishkenidi. Ular, bu partiyidikiler milletchilik bilen shoghullanmaqta, islam dinigha zit heriket qilishmaqta dégendek bohtanlar bilen bizge qaraydighan bir qisim mujahitlarning béshini qaydurushqa, arimizda zidiyet urughlirini térishqa kirishkenidi.

Bu guruptiki kishilerning küshkürtishi netijiside, tahirning béshigha

kelgenni mangimu rawa körishi mumkin dep perez qildim. Siyasi we qUralliq qoshun bölümining rehbiri bolghanliqim, Pakistan hökümet

Türkistan Üchün Küreshler 701

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

da’iriliri bilen méning wastichiliqimda partiyimizning munasiwet qurghanliqi seweplik, re’is mexdumnimu öz ichige alghan barliq rehberler arisida éghir naraziliqlar körülishige sewep boliwatqandek körülmekte idi. Pakistan grajdani bolghan bir Türkistanliq bolghanliqim sewebidin, afghan jihat sistémisi teweside méningdek birsining bunche tesirge ige orundiki birsi bolishimni hergiz xalimaytti.

Bu yerde, Türkiler partiyisi re’isi abdulkérim mexdum bilen uning

mu’awini bolghan Azatbeg ottursida bir küresh kétiwatqanliqi melum. Mexdumning Türkiler partiyisini pir siyit Exmet jerenning (jeylanining) partiyisi bilen baghlashturush ishi bu sürkilishni éniq otturgha chiqiridu. Mexdum, Azatbeg bolmay turup bu partiyini bashqurup kitelmeydighanliqini tonup yetkenidi. Shunga u, bashqa bir partiye qurush üchün heriket qilip körgen bolsimu birer netije chiqiralmaydu. Bu waqitta Türkiye dölet bashliqi kenan ewrenning Pakistan’gha qilghan ziyaritidin kéyin Türkiyige 4500 dek Türki irqidin bolghan köchmen qobul qilish ishi otturgha chiqidu. Mexdum, Türkiyige köchmen bolup kétish niyitige kélip, 1982-yilining otturlirida özige tewe bir gurup kishiler bilen birge Türkiyige kitiwalidu.

Shundaq qilip, Azatbeg shimali Afghanistan wilayetliri islam ittihadi

partiyisining birdin-bir mes’uligha aylinidu. Uningdin kéyinki ehwallarni Azatbeg mundaq bayan qilidu:

Urush, bekla qimmet bir heriket. Gerche Pakistan hökümitidin

belgilik miqtarda qUral-yaragh bilen bashqa nersilerni élip turiwatqan bolsaqmu, bizge qaraydighan qumandan (komandir − t) we jengchilerning chiqimlirinimu üstimizge élishqa mejbur iduq. Bu jehette bekla köp qiyinchiliqlargha düch keldim. Qolimizda pul bolmighachqa, Afghanistanda s’urush qilip yürgenler bizge yéqin yolashmidi. Shunche zor qiyinchiliqlargha qarimay, Pishawurda küchlük bir merkez qurup chiqiwalghaniduq. Shuningdek yene qalghan partiyilerning urush matériyalliri saqlan’ghan iskilatlar jaylashqan MIranshah shehiride bizmu bir iskilat bilen bir qarargah quriwalghaniduq. Pakistandiki lagirlarda turiwatqan musapirlar ichidin jihatqa qatnishishni telep qilghan kishilerni bu lagirlarda terbiyilep afghanistadiki Türkiler rayonlirigha, bizge tewe komandirlarning yénigha yollashqa bashliduq. Urushta yardar bolghan Türkiler bu

Türkistan Üchün Küreshler 702

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

merkezlerge iwertilip, u yerdiki sehiye xadimlirimiz teripidin dawalinatti. Pakistan hökümitidin yaki bolmisa pul tapalisaq biterep qUral etkeschiliridin sétiwalghan qUral we urush matériyallirinimu shimali Afghanistan’gha iwertip turattuq. Ashir palwan qataridiki nurghunlighan qimmetlik Türki komandir partiyimiz qol astida turup küreshni dawamlashturmaqta idi. Shundaq qilip, shimali Afghanistan wilayetliri islam ittihadi partiyisi, 80-yillarning otturliridin bashlap shimali Afghanistandiki jenglerde eng küchlük teshkilat haligha kéleligen idi.

Türkiler partiyisi, deslepte sem*n’gan rayonining tatar urush

sépida bir qarargah qurup chiqidu. Uningdin kéyin baryman rayonining yéqinliridiki kuhi merdtimu ikkinchi qarargahini, aybek rayonida üchünchi qarargahini qurup chiqidu. Faryab, juzjan, Belx we sem*n’gan qataridiki Türkiler merkezleshken rayonlarda qanat yaydurulghan jengler bu merkezlerning birtutash yitekchilikide qanat yaydurlmaqta idi. Imam buxari bilen tirmizi namida ikki korpus qurulghanidi. sem*n’gan rayonida mewlewi abdulquddus bilen tatar mewliwi islam, Qunduzda epsane haligha kelgen Basmichilar yitekchisi Ibrahim laqayning inisining newrisi bolghan xaliddin, baghlan rayonida ayit murat, juzjan rayonida bolsa hashir palwan qatarliqlar Türkiler paritiyisige tewe jeng qiliwatqan qumandanlar idi. Bolupmu hashir palwan (ashur pehliwan) bilen mewlewi abdulquddus intayin muweppeqiyetlik bir qanche jengge qumandanliq qilghanidi. Bu küreshler, ezeli Türk düshmini bolghan peshtu milletchisi hikimetyarningmu étrap qilishigha érishkidek muweppeqiyetlik qanat yaydurulghanidi. 1988-yillarda bir Türkiye téléwiziye istansisining muxpirlar ömigi ziyaret qilish waqtida hizbi islam yitekchisi hikimetyar, “Türklerning jihattiki orni qanchilik?” dégen su’aligha mundaq jawap bergenidi:

Türkiler shimali wilayetlerde intayin küchlük teshkilatlarni qurup

intayin muhim qarshiliq körsitish pa’aliyetler bilen shoghullanmaqta. Men silerge birdin-birdin ismini atap körsitip bireleydighan bir munche Türki qumandanlarning yitekchilikide jeng qilmaqta.

Yene bir yitekchi jeylanining yene shu su’algha bergen jawabi

tüwendikidek idi:

Türkistan Üchün Küreshler 703

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Azatbeg, Türkmen we özbek qérindashlirimizning yitekchisi

hésaplinidu. Biz uning bilen mörini mörige tirep birlikte jeng qilmaqtimiz.

(resim orni) Shimali wilayetler islam ittihadi partiyisining yitekchisi Azatbeg bilen

doktor Ehet Enjan Afghanistan-Pakistan chégra boyidiki bir qarargahta. MIranshah, 1989-yili yaniwar

Azatbegning partiyisige eza bolmaqchi bolghan kishi choqum Türk

qewimlerdin kelgen birsi bolishi shert idi. Shu seweptin Azatbeg bilen shimali wilayetler islam ittihadi partiyisi milletchi, jihatqa bölgünchilik qilghuchi dégen qarilinishlargha düch kélidu. Yene bir tereptin Azatbegning shimali Afghanistan Türkilirini bir noqtigha keltürüsh jehettiki tirishchanliqliri bu tewediki tesir küchidin ayrilip qélishtin qorqqan peshtu milletchi partiyilerni qattiq bi’aram qilmaqta idi. Azatbeg pat-pat otturgha qoyup kéliwatqan Afghanistan azat qilin’ghandin kéyin azat qilinish nöwiti Türkistan’gha kélidu dégen chaqiriqliri, Sowétler ittipaqinimu qattiq ürkitip kelmekte idi. Shunga, Sowét teshwiqatchiliri Azatbegni panTürkist dep qariship, uning partiyisini cheklesh üchün Azatbegni gherp küchliri bilen Pakistanning ishpiyoni dep teshwiq qilishqa kirishkenidi (fransuz tetqiqatchi oliwér roy, «shimali Afghanistanda étnik kimlik we siyasi qurulma» dégen tetqiqat maqalisida, Türki partiyisige qaritilghan pakiti bolmighan barliq bohtanlarni qatargha tizip kélip, “Azatbegning partiyisi Kaboldiki nejbulla hakimiyitining qarshiliq körsitish heriketlerni parchilash üchün paydilinip kéliwatqan bir trowa yaghach étidin bashqa nerse emes” deydighan pütünley namertlik bilen otturgha qoyulghan bahani sunidu. Yene shu aptor, kéyinki waqitlarda élan qilghan «Afghanistandiki qarshiliq körsitish herikiti we islam» dégen kitawidimu Iran yardem qilip kéliwatqan eng küchlük shiye partiyilirigiche bolghan barliq siyasi heriketler üstide toxtalghan bolup, bulargha nisbeten Azatbeg bilen uning Türkiler partiyisi toghriliq bir éghizmu gep qilmay ötüp ketken. Bu rayon’gha munasiwetlik mesililer mutexessisi bolghan royning Afghanistan jihatida peshtu partiyiliri bilen Exmet shah mesudni alahide kökke kötürüp tonushturush bilen, shimali Afghanistan Türkilirining bu jihattiki töhpiliri heqqide bir

Türkistan Üchün Küreshler 704

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

éghizmu gep qilmay ötüp kétishke urun’ghanliqi, ilmilikke pütünley zit, qarghularche höküm qilishtek bir uslup bilen heriket qilidighan birsi ikenlikini körsitip bermekte. − aptorning izahati).

1987-yilisi, Afghanistan urushi noqtisidin tüpki burulush bolghan bir

yil idi. Moskwa da’iriliri Afghanistandiki herikitide muweppeqiyet qazinalmighanliqini étrap qilishqa mejbur bolup, bu yerdiki patqaqliqtin derhal chiqip qutulush niyitige kelgenidi. Netijide, Moskwa da’iriliri Sowét armiyisini basquchlar boyiche chékindürüp chiqidighanliqini, emma nejbulla hökümitige iqtisadiy jehette we arqa sep teminati jehette yardem bérip turidighanliqini élan qilidu. Shu yilining yaniwarida Moskwa bilen Kabol ottursida dostluq we hemkarliq shertnamisi imzalinidu. Shuninggha qarimay nejbulla hökümiti 150 mingdin artuq Sowét qoshunlirining Afghanistanda turiwatqanliqigha qarimay yalghuz iqtisadi we téxnikiliq yardemlergila tayinip hakimiyitini saqlap qalalmaydighanliqi éniq idi. Bundaq bir quorchaq hökümet choqum bir künisi aghdurilidighanliqi, buningdin kéyin Afghanistanda qandaq bir hakimiyet tüzümi yolgha qoyulishi lazimliqi muhakime témisigha aylan’ghan idi.

Uningdin kéyinki bir yil, urush-toqunushlar we munasiwetlik

döletlerde bolghan déplomatik chare axturushlar bilen ötidu. Bu waqitta bush hökümiti afghan jihatchilirigha 500 milyon dollarliq yardem ajritidighanliqini élan qilidu. Bu küreshning sirtida qalghan partiyiler bu yardem sommisidin behrilinelmeydighanliqi melum bolidu. Amérika yardimi Pakistan wastichiliqi bilen tarqitilmaqta bolup, Pakistan hökümiti teripidin étrap qilinighan mujahit partiyilirigila yardem teminlinidighan bolidu. Yardemning yene bir qismini se’udi Erebistan hökümiti üstige alghan idi. 1989-yili 15-fiwral künidin bashlap Sowét herbi qisimliri qolidiki qUral-yaragh, urush matériyalliri we herbi qatnash wastilirining mutleq köp qismini Afghanistan armiyisige tashlap bérip, chékinish ishlirini axirlashturidu.

Uruslar chikinip ketkendin kéyin, Afghanistandiki urush kominist

nejbulla hökümiti bilen qarshiliq körsetküchi partiyiler ottursidiki hakimiyet talishish urushigha aylinidu. Pakistanda turiwatqan partiyiler Sowét qoshunliri chékinip tötinchi künisi rawalpindi shehiride 437 wekil qatnashqan bir qurultay chaqiridu. Emma buning üchün

Türkistan Üchün Küreshler 705

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

wekil tallinishta Afghanistandiki milletlerning nopus nispiti közde tutulmastin, Türkiler bilen hazaralargha bekla az wekil saylash tekliwi bérilidu. Shu seweptin Azatbegning Türkler partiyisi bilen hazara partiyiliri buninggha naraziliq bildürüp yighin’gha qatnashmaydu.

Peshtularning mutleq üstünliki asasida échilghan bu qurultayda

dölet re’islikige mujeddidi, bash ministirlikke sayyaf saylinidu. Hékimatyar tashqi ishlar ministiri, yunus xalis dölet mudapiye ministiri we rabbani bolsa ichki ishlar ministirlikige teyinlinidu. Bu hökümette yalghuz rabbanila peshtu emes bashqa millettin idi.

Weziyet bu halgha kelginidin kéyin, 1989-yilining yaniwarida

Azatbeg, qumandanliri we ikki mingdek eskiri bilen birge Afghanistan’gha qarap yolgha chiqip, sem*n’gan rayonidiki qarargahigha bérip orunlishidu. Azatbeg, bundin kéyin küreshni Afghanistan ichide turup qumandanliq qilmaqchi bolidu.

Sowétler chékinip chiqip ketkinidin kéyin qurulghan waqitliq

hökümetke qaraydighan herbi qisimlar Pakistan chégrasigha yéqin bolghan, kabul yoli üstidiki intayin muhim stiratigiyilik bir sheher hésaplinidighan jalal’awatqa hujum qilishqa atlinidu. Uzun’gha sozulghan muhasire qilinishlargha qarimay, merkizi hökümetke tewe herbi qisimlar Kaboldin kéliwatqan zor kölemlik hawa armiye yardimige tayinip sheherni mudapiye qilishni dawamlashturidu. Bu meghlobiyet, mujahitlargha yardem qilip kéliwatqan eller ichidimu küchlük ümitsizliklerning toghulishigha sewep bolidu. Mujahitlargha eng küchlük yardem qilip kéliwatqan Pakistan bilen amérika qoshma sh*tatliri hökümetliri waqitliq mujahitlar hökümitini resmi étrap qilghili unimaydu. Yene bir tereptin Sowétler ittipaqi her künisi liq 25 ilyushin qUral-yaragh, urush matériyalliri, yimek-ichmek we yéqilghu yetküzüp turush arqiliq nejbulla hakimiyitige bériwatqan arqa sep teminatini üzmey bérip kelmekte idi.

Sowétler ittipaqining chékinip chiqip kétishidin kéyin Kabol

hökümitining tézlikte yimirilip kétidighanliqini oylighan mujahitlar birleshme hökümiti bundaq bir arzusining emelge ashmighanliqini körgendin kéyin, birleshme hökümet teshkil qilghan küchler ottursida sürkilishler bash kötürüshke bashlaydu. Bolupmu Exmet shahmes’ud

Türkistan Üchün Küreshler 706

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qoshunliri bilen hékimetyargha qaraydighan qisimlar ottursida küchlük toqunushlar yüz bermekte idi. 1989-yilining iyul éyida, terkiwide Türki irqidin bolghan qumandanlarnimu öz ichige alghan 30 neperdek yoquri derijilik herbi emeldarni hékimetyargha qarashliq qUralliq küchler qapqan’gha chüshürüp qirip tashlaydu. Bu weqe, mujahitlar birleshme hökümiti ichidiki bölünüshni ashkare otturigha chiqiridu. Bu weqelerdin kéyin, Exmet shahmexsud peshtu tewesining sirtidiki qumandanlarni asas qilghan halda mujahit qumandanlirini bir noqtigha toplap islami jihat hey’iti namida bir teshkilat qurup chiqidu. Shah mexsud bu herikiti arqiliq a q sh bilen Pakistan’gha oxshighan jihatqa arqa sep teminat yardimi bérip kéliwatqan eller bilen biwaste sözlishish shara’itini yaritip, peshtularni asas qilghan waqitliq birleshme hökümetni chette qaldurush pilanini tüzmekte idi. Bundaq bir teshkilat qurulush jeryanida shahmes’ud bilen Azatbeg her türlük söhbetlerni ötküzüp turghanidi. Shuninggha qarimay, Azatbeg bu teshkilatqa qatnishish niyitide emes idi.

Mujahitlar sépida bu türdiki weqeler yüz bériwatqan mezgillerde,

Kaboldiki nejbulla hökümiti mujahitlar bilen yarishish yolini axturushqa kirishidu. Sowét lagirida yüz bergen özgirishler sewebidin, nejbullamu Afghanistan xelq démokratik partiyisining namini weten partiyisi dep özgertidu. Shundaq qilip, pa’aliyetlirini milletchi körünishige keltürüsh, Moskwaning qorchiqi emeslikini ispatlimaqchi bolghanidi.

Peshtulardin bashqa milletlerning Kabol hökümitini himaye qilishini

qolgha keltürüsh meqsitide Türkiler bilen hazarlargha turghan yerlirige aptonomiye bergenlikini élan qilidu. Shuningdek yene, sabiq padishah zahir shah we motIdil mujahit gurohtikiler bilen jeniwede bir qétimliq yighin chaqirip, özining partiyisinimu öz ichige alidighan keng da’irilik waqitliq hökümet qurush herikitini bashlaydu.

1991-yilisi, Afghanistanda chare izdinishler bilen ötidu. Yil axirsigha

kelginide, mujahitlarning shunche tirishchanliq körsetkenlikige qarimay, nejbulla hökümiti Kabolni asas qilghan halda Mazari sherip, jalal’awat, qendihar we hérat qataridiki chong sheherler bilen ularni bir-birsi bilen tutashturup turghan asasliq yollarni qoldin chiqarmay ching igellep turmaqta idi. Shuninggha qarimay, 1991-yilining 18-

Türkistan Üchün Küreshler 707

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yaniwar künisi Sowétler ittipaqining resmi parchilan’ghanliqi nejbulla hökümitining teghdirinimu belgilep béridu.

Nejbulla hökümitining aqiwiti we général Dostum sehnide

Sowétler ittipaqining parchilinishi bilen, Türkistan jumhuriyetlirining

musteqil dölet haligha kélishi bu rayondiki küch tengpongluqini zor derijide özgertiwétidu. Afghanistan bilen jem’iy 1500 kilométrliq chégrasi bolghan Türkmenistan, Özbekistan we Tajikistan qataridiki üch jumhuriyet, Afghanistanda yüz bériwatqan ichki urush tesiridin özini chetke élishni bekla arzu qilishatti. Bolupmu hékimetyargha oxshighan chékidin ashqan eqididikilerning islami jihat qarashlirini yéyish éhtimalliqliridin bekla ensireshmekte idi. Sowétlerning parchilinishi, a q sh bashchiliqidiki Pakistan we Iran’gha oxshighan ellerning bu rayon’gha munasiwetlik hésaplirinimu zor derijide özgertiwetkenidi. Iran bilen Pakistan ikkisi orta Asiyagha qarita tesirini kücheytish siyasitini ishqa kirishtürüshke bashlaydu. A q sh üchün bolsa, Sowétler ittipaqini Afghanistan patqaqliqida halidin ketküziwétish siyasitini dawamliq yürgüzüshining hajiti qalmighanidi. Endiki meqset, asasen alghanda bu rayonning iqtisadi menbelirini a q sh ning milli menpe’etige muwapiq qaytidin qurushqa yüzlendürüsh üchün tirishish idi.

1992-yilining bashlirida birleshken döletler teshkilatining teshebbusi

bilen, herqaysi tereplerni öz ichige alidighan bir hökümet qurup chiqish pa’aliyiti bashlitilidu. Nejbulla bolsa, Türki jumhuriyetliridin arqa sep teminatigha érishish üchün heriket qilmaqta idi. Emma özliri téxi endila yéngidin dölet shekillendürüsh basquchida turiwatqan bu döletler Sowétler ittipaqi dewridikige oxshaydighan undaq bir yardemni üstige alalishi hergiz mumkin emes idi. Uning üstige ularda bundaq yardem qilish xiyalimu yoq idi. Bu waqitta, Kabol hökümitining siyasi asasini teshkil qilghan weten partiyisi terkiwide kelgüsi istiqbaligha munasiwetlik yürgüzülidighan siyaset heqqide pikir ixtilaplirimu éghir idi. Merkizi hökümetke qaraydighan qUralliq qisimlar bilen mujahitlar ottursidiki sözlishishlermu köpiyip, top-top mujahitlar

Türkistan Üchün Küreshler 708

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teripige ötüp kétishler körülmekte idi. Bundaq bir weziyet astida, eng aldi bilen urush toxtitish weziyitini shekillendürüsh üchün küch chiqirip kéliwatqan birleshken döletler teshkilatining wakaletchisi bénon séwan, nejbulla bilen körüshidu. Bu körüshüshte, nejbulla keng sahelerning qatnishishi bilen qurulidighan waqitliq hökümet layihisige maqul kélip, bu hökümet qurulishi haman barliq hoquqlarni waqitliq hökümetke ötküzüp béridighanliqini élan qilidu.

18-mart künisi élin’ghan bu qarar, Kabol hökümiti bilen munasiwiti

bolghan barliq terepler üchün alghanda, özlirining mewqesini qaytidin belgilinidighanliqining bir élani hésaplinatti. Bu ehwallardin kéyin, merkizi hökümetning küchlük herbi qumandanliridin biri bolghan özbek géniral résh*t Dostum, tajik général abdumömün we isma’ilchilar gurohidin général siyit mensur nadirilar bir yerge kélip nejbulla hökümitige qarshi küreshka atlinish qarari élishidu. Général Dostum yitekchilikide teshkillen’gen bu yéngi herbi birleshmining birinchi nishanisi 18-Afghanistan korpusi teripidin mudapiye qiliniwatqan Mazari sherip shehirige hujum qilish idi. Mart éyining axirliri sheherni tartip alghan birleshme armiye tézlikte jenopqa qarap yürüsh qilip, afril éyining béshida Kabolgha yétip baridu. 15-afril künisi Kabol ayrodromi Dostumning qisimliri teripidin tartip élinidu. Nejbulla, Kaboldiki birleshken döletler teshkilati orginigha kirip panalinidu. Bu ehwallar roy bériwatqan bu bir heptide, nejbullaning mu’awini bolghan xatip, Kabol shehirini Exmet shahmexsud bilen général Dostum armiyisige shertsiz ötküzüp béridu.

Mujahitlar hökümiti we Kaboldiki hoquq talishish kürishi

Paytextning Dostum qumandanliqidiki birleshme armiye küchlirige

tapshurup bérilgenliki, öz qoshuni Kabol sirtida qalghan hékimetyarning qattiq naraziliqini qozghaydu. Uzun’gha qalmay, Pishawurdiki waqitliq hökümet re’isi bolghan mujeddidi Kabolgha kirip dölet re’islikini ötküzüp alidu we 51 ezaliq merkizi hökümet kabintini teshkilleydu. Shundaq qilip, Afghanistanda yéngi bir dewr bashlan’ghan hésaplandi.

Türkistan Üchün Küreshler 709

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Yéngi hökümetning birinchi bolup qobul qilghan qarari, dölet namining Afghanistan islam döliti dégen’ge özgertilish heqqidiki qarar idi. Hakimiyet sheri’et qanunliri boyiche bashqurulidighan bolidu. Ayallargha lichek kiyish mejbur qilinidu. Qizlar-oghul arilash oquydighan mektepler cheklinidu. Haraq-sharap bilen qimar qataridiki dinda gunah dep belgilen’gen ishlar pütünley cheklinidu. Afghanistanda barliqqa kelgen bu yéngi siyasi weziyet bilen otturgha chiqqan küch tengpongliqi radikal qarashtiki hékimetyarning ret qilishigha uchraydu. Kabolning özbek, tajik we hazar küchliri teripidin tartip élin’ghanliqi peshtu tesirining aji*zlashturulishini körsetmekte idi. Bundaq bir weziyetni qobul qilalmighan hékimetyar, qoshunlirini Kabol etrapigha toplap sheher ichini topqa tutushqa kirishidu. Hékimetyar, général Dostumni “nejbulla hökümitige yardem qilghan, koministlar bilen hemkarlashqan birsi” dep qarilap, Dostum qUralliq qisimlirini Kaboldin chiqip ketsun dep telep qilidu. May éyining axirlirida Dostum, qisimlirini Kabol sirtigha chiqiriwétidu, 6 ay ichide dölet re’isi saylimi ötküzülishi we hékimetyar namzat qilip körsetken birsi re’islikke saylinishi kérek dégendek mezmonlar boyiche kélishimge kélip shertname tüzülgenlikige qarimay, bundaq bir shertnamini ijra qilish imkaniyiti peqetla yoq idi. Bu waqitta Dostumni re’is mujeddidi töt yultuzluq généralliqqa (orgénéral, da jyang, ?) östürgen bolghachqa, uning küchi téximu artip ketkenidi. Mujeddidindin wezipe ötküzüp alghan rabbanimu Dostumni qattiq himaye qilmaqta idi. Dölet re’isi bilen dölet mudapiye ministiri (shah mesut) ning birla millet kishiliridin bolishi, Afghanistan hökümitide tajik tesiri körinerlik küchiyip kétidu. Netijide iyunning otturliridin bashlap hékimetyarning peshtu qUralliq qisimliri bilen Kaboldiki özbek, Türkmen, tajik we hazara qUralliq birleshmisi ottursida qaytidin urush partilaydu.

Afghanistan milliy islami herikitining qurulushi Général Dostum “shimali Afghanistan herbi shurasining bash

qumandani” derijisidiki birsi hésaplansimu, Afghanistandiki qUralliq qisimlarning hemmisi dégidek ayrim-ayrim birer siyasi teWeliki bolghan küchler hésaplinatti. Özining bu jehettiki boshluqni toldurush

Türkistan Üchün Küreshler 710

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

zörürlikini hés qilghan Dostum, 1992-yili may éyining axirlirida Mazari sherip shehiride shimali Afghanistanda hakimiyet béshida turiwatqan herbi qumandanliri bilen dangliq ulémalar qatnashqan bir qétimliq qurultay chaqiridu. Bu siyasi heriket partiyisining namini «Afghanistan milli islami herikiti» (jumbushi milli) dep békitidu. Général Dostum, yighinning échilish nutqida bu siyasi teshkilatni qurup chiqishining seweplirini, partiyining siyasi ghayilirini tüwendikiche tonushturup ötidu:

Belx wilayitimizde qUralliq qisimlirimizgha qaraydighan qehriman

jengchilirimiz bilen qehriman mujahitlirimiz kominist nejbulla bilen uning ghalchilirining hakimiyitini aghdurup tashlash üchün bashlatqan qUralliq küreshni ghelibilik tamamlidi. Bu ghelibe, islami bir quwwetning shekillinishi bilen islam inqilabini emelge ashurushta büyük rol oynidi. … milli qUralliq küchler bilen mujahitlar wetinimizning shimali qismidiki mezlum xelqimizning telepliri heqqide ortaq noqtigha kélishti we … kabulni qolgha keltürgen’ge qeder izchil algha ilgirlidi. … bizning bu herikitimiz qUralliq küchler bilen heqiqi mujahitlarning himayisigha érishti. Xelqimizning bu herikiti bügün “Afghanistan milli islami heriket” tüsige kirdi déyeleymiz. … milli islami heriket partiyisi qUralliq küchler, partiyiler, mujahit teshkilatliri bilen milli we mez’heblerning tonulghan kishilerdin teshkil tapmaqta. Bu heriket qisqa muddet ichide wetinimizning shimali qismidiki urushlargha xatime bérip ténchliq weziyet yaritip, qérindash qérindashni öltüridighan weqelerge yol qoymidi, kishilerning shexsiyitige we abroyigha hörmet qilishini ishqa ashurdi, kishilik heq-hoquqlirigha ri’aye qilish we jemiyette adaletning yolgha qoyulushigha kapaletlik qildi. Shuningdek yene shura’i nazay we hizbi wahdet bilen ittipaqliship Kabolni tartip élish we islami bir hökümet qurushta zor rol oynidi. …

Afghanistan köp milletlik bir dölet bolup, bu elde yashaydighan

xelqler millet we mez’hep jehetlerde oxshimighan alahIdiliklerge ige. Emma yéqinqi dewrlergiche bu tür hoquqliri iriqchi bir qebilining hükmüranliqi astida qalghanidi. Shuningdek bu irqchi qebile, hükmüranliqini dawam qildurushni meqset qilip chet’el küchlirining yardimige tayinip Musulman xelqimizni öz’ara qirghin qilish yoligha bashlap, bu qirghinchiliqni dawamlashturup kelmekte. … xelqimizning

Türkistan Üchün Küreshler 711

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qarshiliq körsitish heriketliri bilen, qanat yaydurghan küreshliri netijiside ishghaliyetchi urus qoshunliri chékinip chiqip kétishke mejbur boldi. Emma, bu ehwal urushning axirlishishini keltürüp chiqiralmidi. Chunki, hakimiyetni changgiligha kirgüziwalghan iriqchi küchler tüzüp chiqqan asasi qanun, siyasi partiye qanunliri bilen siyasi partiye sanini qeghez yüzIdila étrap qilmaqta idi. Chet’elde qurulghan waqitliq hökümetningmu qilche roli bolmighanliqi ashkare otturgha chiqti. … Afghanistan milli islami herikitining asasi ghayisidin birsi, wetinimizde ijtima’i heqqaniyetni kapaletke ige qilish, wetinimizde yashaydighan barliq milletlerning hoquqta barawer ikenlikini kapaletke ige qilish. Buning birdin bir yoli, ittipaqdash (fédératsiyilik) dölet tüzümini qobul qilish arqiliqla mumkin bolidu. …

Milli islami heriket, wetendashlirimizgha mundaq wede qilidu:

Afghanistanning dini, muqeddes islam dinidur. Wetinimiz sheri’et qanunliri boyiche bashqurulidu. Sheri’et hökümliri sunni we shiye mez’hepliri boyiche yolgha qoyulidu. Islam dinidin bashqa din’gha étiqat qilidighanlar dini étiqadi bilen dini ibadet jehette erkin pa’aliyet qilalaydu. … xelq ixtiyari bilen saylan’ghan hemde sheri’et qanunliri asasigha tayinip bashqurulidighan ittipaqdash dölet tüzümi teshkil qilinidu. Dölet bashqurushta herqaysi milletlerning nopus sanigha qarap wekil qatnashturushi kapaletlendürülidu. Hemme kishi erkin qatnishalaydighan ténch omumxelq saylam muhiti barliqqa keltürilidu. … islami we milli ittipaqliqqa kapaletlik qilish üchün herqaysi millet we qebililerge barawer siyasi, iqtisadi we medeni hoquqlar bérilidu. Kishilik hoquq bayanati bilen birleshken döletler teshkilatlirining belgilimiliri islam dini asaslirigha tayan’ghan halda himaye qilinidu.

Dostum bu nutqida milli islami herikiti tüzüp chiqqan asasi

noqtilarni körsitip kélip, özini hemde uning bilen birge heriket qilip kelgen bashqa küchlerni, qUralliq küchler dep tonushturidu. Shu arqiliq hékimetyarning “bular nejbulla bilen birge heriket qilghan kishiler bolghachqa, ular jihatqa qatnashmighanlar. Shundaq bolghachqa ularni heqiqi jihatchi dep tonushqa bolmaydu. Shu seweptin ular bu yéngi rehberlik guruppisi terkiwide bolalmaydu” deydighan qarilishigha reddiye bergen hésaplandi. Kabolning tartip élinishi bilen nejbulla hakimiyitige xatime bergüzgenlikini alahide tekitlep körsitish arqiliq, mujahitlarning uzundin béri emelge

Türkistan Üchün Küreshler 712

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ashUralmay kelgen bir ishni ishqa ashurghanliqini tekitlep körsitidu. Shuningdek yene Afghanistanda ténchliqni ishqa ashurush üchün lazim bolghan aldinqi shert − milletler nopus sanigha asasen wekil qatnashturush arqiliq qurulidighan hakimiyet bolidighanliqini, bundin kéyin Afghanistanda burunqidek undaq birla millet, yeni peshtularning hakim bolidighan bir hakimiyet tüzümige yol qoyulmaydighanliqi alahide tekitlen’gen.

31-may künidin 1-iyun künigiche dawam qilghan Afghanistan milli

islami herikiti qurultay yighini, eng axirqi qétimliq yighinda alghan qarar boyiche général Dostum échilinish nutqida körsitip ötken pirinsiplar bilen wezipilerni himaye qilidighanliqini élan qilidu. Shuningdek yene bu heriketning ghayisini, teshkilat asaslirini we ijra’itini retke salidighan nizamnamidin birsi qobul qilindi. Bu nizamnamida körsitilgen pirinsiplar munulardin ibaret idi:

Afghanistan milli islami heriket partiyisi, musteqil bir siyasi teshkilat.

Ali shura (merkizi organ) partiyining herikitige riyasetchilik qilidighan qararlarni chiqiridighan eng yoquri organ bolup, 313 neper kishidin teshkil tapidu. Her 3 ayda bir qétim yighilidighan bu organning tötte üch qismi qUralliq küchler bilen mujahit guruppilirining wakaletchiliridin, qalghan tötte bir qismi bolsa biterep milli we dini wakaletchilerdin teshkil tapidighan bolidu. Re’is bu organda saylinidu. Bu shura yene öz hey’etliri arisidin da’imliq ishleydighan 32 kishilik ijra’iye hey’itidin birni saylap chiqidu. Bu ijra’iyet hey’iti memliketning shimali qisimlirini bashquridighan her türlük saheler boyiche ikkilemchi hey’etlerni qurup chiqidu. Bu ikki organ qarar élishta awaz sanining köpsanliqqa boy sunush pirinsipige emel qilidu.

Bu hey’etlerde qobul qilin’ghan qararlar tepsili tehlil qilin’ghinida,

général Dostumning Afghanistan milli islami herikiti partiyisi shimali Afghanistandiki birdin-bir hoquqluq organ dep qobul qilin’ghanliqini köriwélish mumkin. Bu mesile merkezi organ qararlirida éniq otturgha qoyulghan bolup, qalghan partiyilerge her türde chaqiriqlar chiqirilghan:

Meliket boyiche islam inqilawining ghelibe qilalishi we qorchaq

hökümetning emeldin qaldurulishida “Afghanistan milli islami herikiti

Türkistan Üchün Küreshler 713

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

partiyisining oynaydighan rolini hergiz inkar qilishqa bolmaydu. Shundaq iken, merkezi hökümet we shuningdek bashqa hökümet organlirida bu partiyimu öz küchige mas halda orun’gha ige qilinishi lazim. … partiyimiz islam hökümitining, wetinimizde yashawatqan barliq milletlerning we qebililerning hoquqlirini qoghdaydighanliqigha, shuningdek wetinimizning shimali rayonlirida yashaydighan xelqlerning wetinimizning bashqa yerliridiki xelqler bilen hoquqta barawer qilinishigha ishinidu. … ötken zamanlarda hökümet bashqurush ishlirida bu qanunlargha emel qilinmay kélin’genidi. Shu seweptin bu heqtiki mesililer qaytidin közdin kechürilishi zörür bolmaqta. … Afghanistan bolsa köp milletlik bir dölet. Shu seweptin bu milletlerge teng hoquqlar bérilishi üchün wetinimizning fidiratsiyilik bir tüzüm boyiche bashqurulishi zörür. … milli islam hakimiyitini, toluq musteqilliqini we Afghanistanning bir pütünlükini himaye qilidu.

Emeliyettimu shimali Afghanistanda teshkil qilin’ghan bu birleshme

armiye, shu waqitlardar dölet ichidiki eng qudretlik organ hésaplinatti. Afghanistan milli islami heriket partiyisi uzun’gha qalmayla bu rayonni tézginige élip bolup, shimali Afghanistan’gha ténchliq we muqimliqni élip kelgenidi. Bu rayonni yaxshi bilidighan bir yazghuchi muxbir, yeni dilip hiro dégen adem biterep küzetküchi süpitide shimali ittipaqi bilen eyni waqittiki weziyetke munasiwetlik maqalisida tüwendikilerni yazidu:

Kaboldiki hakimiyet üstidiki guruppilarning kélishelmeydighan

munasiwetliri özini milli islam heriket partiyisining re’isi hemde shimali ittipaq küchining qumandani dep qaraydighan général Dostumning inawitige asasen tesir körsitelmigen. Milli islami heriket partiyisi memliketning jem’i 29 wilayitining orta Asiya jumhuriyet boyliridin tartip Kabol boylirigha qeder sozulghan rayondiki 9 wilayette hakimiyet tézginini qolgha élip bolghan idi. Bu rayonda baj yighish, tamojna ishliri qataridiki pa’aliyetlerge mes’ul küchlük kadirlirigha tayinip Afghanistan teweside öz aldigha bir dölettek pa’aliyet qilip kelmekte idi. Shimali ittipaq, paytext qilghan Mazari sheripte tok, wodiprowot süyi we qatnash-tIransiport qataridiki jama’et xizmetlirini puxta orunlashturup bashqurup kelgen. Buninggha sélishturghanda, paytext Kabolda hemmila yerni qaplighan qalaymaqanchiliq, nopus sani yérim milyondinmu kamiyip kétishige sewepchi bolghan éghir

Türkistan Üchün Küreshler 714

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

yoqsuzluq hüküm sürmekte idi. Afghanistandiki eng küchlük herbi küchlermu bu ittipaqqa qaraytti. 1993-yilining bahar ayliridin bashlap shimali ittipaq, 120 ming neperdek esker, bir-ikki mingdek tanka, yüzdin artuq urush ayropilani, tik uchar we transiport ayripilani qatarliqlardin teshkil tapqan bir hawa armiye küchigimu ige idi.

Shimali ittipaqning armiyisi asasliqi özbek, Türkmen we tajiklardin

teshkil tépish bilen birge, yene sabiq kominist peshtu ofissérlirimu wezipige qoyulghanidi (général Dostum bilen ötküzülgen shexsi söhbet jeryanida, bu sanliq melumatlarning toghra reqemler ikenlikini, emma küch jehette emeliyetke uyghun gep qilmighanliqini éytidu. Jandarma qoshunliri bilen her türdiki mujahit qumandanlargha qaraydighan qoshunlarning Mazari sheriptiki hökümetke bolghan sadaqitining bekla aji*z ikenlikini, ularning purset kelgen haman sep özgertishke teyyar kishiler ikenlikini tekitleydu. Her qandaq bir shara’itta Dostumning bashqUralaydighan esker sanining 55~60 ming etirapIdila ikenlikini körsitip ötidu. Shuningdek yene sani köp körün’gen tanka, ayropilan we tik ucharlarning mutleq köp qismi zapchas bolmighanliqi sewebidin ishletkili bolmaydighan ehwalda ikenlikinimu körsitip ötidu. − aptorning izahati).

Islam jumhuriyiti sheklige kirgen waqitlardiki Afghanistanda her bir

millet özi turiwatqan jaylarda öz hakimiyitini élan qiliwalghan siyasi weziyetni shekillendürgen idi. Penshir wadisini merkez qilghan halda bedexshan bilen tahhar qataridiki wilayetler jaylashqan sherqi shimal Afghanistan tewesi tajik général Exmet shahmesudning tézgini astida idi. Ularning tesir da’irisi Kabolgha 40 kilométr kélidighan sherqi shimaldiki chariqar rayonighiche kéngiyip barmaqta idi. Mesud, siyasi jehette burhanidin rabbanining jemiyeti islamgha qaraydighan birsi idi. Shuningdek yene hérat rayonining hakimi bolghan ismayilxanmu bu jemiyetke tewe birsi idi. Afghanistanning ottursidiki taghliq rayon bolghan hazarajat tewesi hazara partiyisi bolghan hizbi wahdetning mutleq tézgini astida idi. Bir munche shiyelik partiyiliridin teshkil tapqan bu töpilikning yitekchilikini Mazari üstige alghan idi. Jenuptiki peshtu rayonlirida bolsa, mutIdil peshtu partiyiliri asasi jehettin küchidin ayrilip qalghan bolup, hékimetyarning hizbi isslami partiyisi bu tewelerni tézginliwalghan idi. Shundaq qilip paytext Kabol bu üch xil küchlerning tesir da’irisi ottursigha qisilip qalghan bolup,

Türkistan Üchün Küreshler 715

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

sheherning her bir teripi her türdiki gurohlar teripidin tézginlen’gen weziyette idi. Téximu kichik guruptikilerdin bolghan nuristanilar, isma’ililar we bashqilar öz rayonlirigha hükMIranliq qilidighan weziyetni shekillendüriwalghan idi. Shimali ittipaqqa qaraydighan küchler ayrodromnimu öz ichige alghan halda Kabolning bezi yerlirini qolida tutup turiwatqan bolsimu, shimaldiki Türkiler rayoni bilen Kabol ottursidiki ariliq bekla yIraq qalghanidi. Bu ariliqta yene ötüsh tes hindiqush taghliri qed kötürüp sozulghanidi. Général Dostum teshkillep chiqqan bu ittipaqning bashqa gurohtikilerge oxshimaydighan teripi, barliq étnik terkiplerni öz ichige alghan tüzülüshke ige ikenliki idi. Deslepki waqitlarda Dostumgha küchlük purset tughdurup bergen bu weziyet, bir mezgil waqit ötkendin kéyin éghir derijide aji*zliqini körsitishke bashlaydu.

Afghanistandiki küresh, bundin kéyin milletler ottursidiki küresh

sewiyisige chüshüp qalghan bolup, her xil milletler ottursida waqitliq hemkarliqlarla bolalishi mumkin idi. Barliq milletlerni öz ichige alidighan organdin birni qurup chiqqan, bu organni dawamlashturush üchün barliq tedbirlerni ishqa sélip baqqan général Dostum, bundaq bir organning aji*zliqidin ibaret bu riyalliqni bekla paji’elik emeliyet arqiliqla tonup yétidu.

1993-yili ichide général Dostum, Türkiye bashchiliqidiki her qaysi

eller bilen munasiwet qurushqa kiriship, xelqaraliq siyasiy yardem tépishqa kirishidu. Shimali Afghanistanning merkizi bolghan Mazari sheripte Iranning, uning keynidinla Türkiyining konsulxaniliri échilghanliqi, Dostum hökümitini alahide abroygha érishtürgendek qilghanidi. Dostum hökümiti, xoshna Türkistan jumhuriyetliri teripidin, Afghanistandiki qalaq islam partiyilerni cheklep turidighan bir amil dep qaralmaqta idi. Dégendek bu waqitlarda Tajikistanda hökümet bilen dini öktichi küchler ottursida toqunushlar körülüshke bashlighanidi. Afghanistandin qalaq dinchi inqilap tesiri yaMirap kirip kélish xewipi Özbekistan da’irilirinimu ensiritip kelmekte idi.

Nöwetliship dölet re’isi bolush nöwiti 1993-yili otturlirida toshqandin

kéyin ornini ötküzüp bérishke toghra kelgen burhanidin rabbani, Afghanistanda höküm süriwatqan qalaymaqanchiliqlarni bahane qilip, weziyet ongshalghan kün’giche dölet re’islikini dawamliq üstige élish

Türkistan Üchün Küreshler 716

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teliwini otturgha qoyidu. Netijide Afghanistandiki siyasi küch tengpongluqi qaytidin özgertilidu. Qalghan gurohtikiler bu ehwallargha amalsiz boptula dep qarap turishidu. Shu waqitlarda, yeni mart éyining axirida Pakistan pirizdénti nawaz sheripning tirishchanliqi bilen islam’awatta bir qétimliq yighin chaqirilidu. Bu yighin’gha 6 peshtu partiyisi, rabbani yitekchilikidiki tajik partiyisi we shiyelerning hizbi wahdet partiyisi qatarliq partiyiler chaqirilip, hékimet yar bashchiliqidiki qalghan radikal peshtu partiyilirining qattiq naraziliq körsitishi sewebidin, shimali Afghanistan teweside weziyetni tézginlep kéliwatqan Dostumning milli islam herikiti partiyisi bu yighin’gha chaqirilmighanidi. 6 künlük muzakiridin kéyin, Pakistan, Iran we se’udi Erebistan mes’ul kishiliri aldida bir shertname imzalinidu.

Bu shertnamigha asasen, gülbeddin hékimetyargha re’islik wezipisi

bilen hökümet teshkil qilish hoquqi bérilidu. Hökümette 8 partiyige teng derijide orun bérilidighan bolidu. Yene bir yilning otturlirighiche choqum omumi saylam ötküzülishi shert qilinidu. Hékimetyarning qattiq naraziliq qilishi sewebidin général Dostumgha hökümet kabintida we ijra’iye komutitida héchqandaq bir wezipe bérilmeydu. Shöbihsizki, Afghanistan emeliyitige peqetla mas kelmeydighan bu shertnamning emelileshtürülishi esla mumkin emes idi.

Exmet shah mesud, hékimetyarning bunche muhim orun’gha

teyinlen’genlikidin peqetla razi emes idi. Général Dostum bolsa, hemme ishtin chette qaldurulghanliqi üchün, özini téximu kücheytishke tirishmaqta idi. Yene bir terepte hazaralar hökümetning tesir küchige asaslanmastin partiyiler asasida teshkil qilin’ghanliqigha razi emes idi. Chunki, partiyini asas qilip hökümet qurulghanliqi üchün 6 partiyisi bolghan peshtular hökümet ichide intayin küchlük orun’gha érishiwalghanidi. Shuningdek yene, bir qisim peshtu partiyiliri asasi qanun’gha shiye mez’hibini étrap qilidighan maddilarning kirgüzülishige qarshi chiqqanidi. Netijide, Kaboldiki hizbi wahdet qUralliq küchliri ulardin ayrilish qararini élip, dölet bashliqi rabbani turidighan yerlerge qarita hujum bashlashqa kirishidu. Bu xil weziyet shekillen’gendin kéyin, Exmetshah mexsud bir tereptin hazara küchliri bilen yene bir tereptin hékimetyar küchliri bilen urushushqa mejbur bolidu. Dostum bolsa, ayrodromni saqlap qalalighidek esker qaldurup

Türkistan Üchün Küreshler 717

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qoshunlirini Kabol sirtigha chékindürüp chiqip, weziyet küzitish bilen jim olturidu.

1993-yili dikabirning axirlirida barliqqa kelgen bir weqe, Afghanistan

ichki urushidiki küch tengpongluqini pütünley özgertiwitidu. Dostumning Mazari sheriptiki yardemchiliridin birsi bolghan tajik général ustat ata, bir qisim Türki qumandanliri bilen birliship Dostum hakimiyet küchlirige qarshi qozghilang kötürüp chiqidu. Birer heptidek dawamlashqan qUralliq toqunushtin kéyin isyan kötergen qumandanlar el bolidu. Bu qétimqi weqediki muhim bir ish shuki, bu qétimliq Dostumni yoqutush isyanidin Exmet shah mexsudning xewiri barliqining otturgha chiqishi idi. Bu weqe yéngi bir bohranning otturgha chiqishigha sewep bolidu. Netijide, 1994-yili yaniwar éyida Kabolda keng kölemlik bir toqunush yüz béridu. Shundaq qilip, ikki yildin buyan dawam qilip kelgen Dostum-mesud ittipaqigha xatime bérilip, Afghanistandiki étnik gurohlar bir-birsi bilen qUralliq jengge kiriship kétidu.

Talibanlar herikitining peyda bolishi Afghanistandiki ichki urushlar bu etiraptiki döletlernimu heriketke

keltüriwétidu. Pakistan, peshtu küchliri hökmüranliq qilidighan bir Afghanistan hökümitini qurush üstide bash qaturmaqta idi. Afghanistanda barliqqa kélidighan bir hakimiyet tüzümi Pakistanning gépidin chiqmaydighan, Pakistan bilen parallil siyaset yürgüzidighan bir hökümet bolishi, we eng muhimi, orta Asiya Türki jumhuriyetliri bilen Pakistan ottursida alaqe ornitishqa tosalghuluq qilmaydighan, rawan qatnash tügüni bolalaydighan bir Afghanistan barliqqa kélishi lazim idi. Yene bir tereptiki Iran bolsa, hazaralar küchlük orun’gha érishtürülgen bir Afghanistanning otturgha chiqishini arzu qilatti. Peshtu yaki Türklerni asas qilip qurulidighan Afghanistan hakimiyiti Iran üchün qilche paydisi yoq hésaplinatti. Faris medeniyet tewesige mensüp tajiklarnimu öz ichige alidighan bir hakimiyet qurulghinida, oxshash tilda sözlishidighan, bir-birsige yéqin siyasi qarashtiki Iran, Afghanistan we Tajikistan chembirini shekillendürüsh pursiti barliqqa kelgen bolatti. Türkmenistan bilen Özbekistan bolsa, chégralirining

Türkistan Üchün Küreshler 718

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

nériqi teripide yashaydighan oxshash qandiki qérindashlirining Afghanistan hakimiyiti terkiwide gépi ötidighan küchlük orun’gha ige bolishini, shundaqtimu afghan urushida intayin muhim rol oynighan islami jihat qarashlirining öz teWelirige yuqup qélishinimu hergiz xalimaytti. Bolupmu Özbekistan da’iriliri perghane wadisida bashlan’ghan dini xaraktirdiki ijtima’iy heriketlerdin bekla ensireytti. Shuningdek, Özbekistanning ikki tam xoshnisi bolghan Tajikistan bilen Afghanistanda dawamlishiwatqan ichki urushlarning Özbekistandimu éghir dawalghushlarni peyda qiliwetmisun dep bekla qorqatti. Özbekistanda islami hakimiyet tiklinishini arzu qilidighan radikal dinchilargha mensüp öktichiler Afghanistan’gha jaylishiwalghan bolup, siyasi pa’aliyetlirini Afghanistan teweside turup qanat yaydurup kelmekte idi. Gerche Özbekistan özining Afghanistan bilen bolghan chégralirini qattiq tézginlep kéliwatqan bolsimu, Tajikistan tereptin kélidighanlarni yiterlik derijide tekshürüp kitelmeywatatti. Afghanistanning yene bir tam xoshnisi bolghan Tajikistan bolsa, musteqilliqini élan qilar-qilmayla ichki urush qaynimi ichige pétip qalghanidi. U yerde merkizi hökümetke qarshi urush qiliwatqan öktichilik herikiti islami xaraktirdiki küchlerdin teshkil tapqan bolup, ezalirini asasi jehettin chet döletlerde, yeni Afghanistanning tajiklar zich olturaqlashqan jaylirida terbiyilep yitishtürmekte idi. Bu küchler, Afghanistanda jeng qiliwatqan mujahit gurohlarning yardimige ériship kelmekte idi.

Bu rayonning Sowétler ittipaqi dewridiki ghojayini bolghan rosiye

bolsa, bu majralarning özige ziyan kélip qélishining aldini élish bilen birge, bu qalaymaqanchiliq weziyettin tughulidighan rosiyige paydiliq pursetliridin paydilinishnimu hergiz unutmighan idi. Türki jumhuriyetliride islamchi xaraktirdiki radikal tüzümlerning barliqqa kélishini rosiyilikler eliwette xalimaytti. Emma, musteqilliqini téxi yéngidin qolgha keltürgen bu döletler öz chégralirini tekshürüp tézginliyeligidek, yaki bolmisa yüz bérish éhtimali bolghan birer toqunushni yéngeligidek mudapiye asaslirining yoqliqi, rosiyeni bu jaylargha jandarma küchlirini orunlashturush pursitige ige qilip kelmekte idi. Shundaq bolghachqa, Tajikistan hökümiti chégra mudapiye ishliri bilen dölet amanliq ishlirini asasi jehettin rosiyige tashlap bergen idi. Qalghan döletlermu mudapiye we amanliq

Türkistan Üchün Küreshler 719

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

saheliride rosiye bilen hemkarliq ornitish shertnamilirini tüzüshke mejbur bolghan idi.

Afghanistandiki bu tür qalaymaqan weziyet, rosiyige yene bashqa

bir pursetnimu yaritip bermekte idi. Türkistan jumhuriyetlirining néfit we tebi’i gaz qataridiki bayliqlirini Afghanistan arqiliq hindi okyan’gha yetküzüsh arzuliri Afghanistanda ténchliq turghuzulmighiche emelge éshishi mumkin emes idi. Bundaq ehwal astida, bu türdiki bayliqlarni dunya bazirigha chiqirishta rosiyini waste qilmay amali yoq idi. Bu türdiki mesililer a q sh nimu Afghanistan’gha qiziqturmaqta idi. Unosalni asas qilghan nurghunlighan amérika énérgiye shirketliri orta Asiya néfitini Afghanistan bilen Pakistandin ötküzüp hindi okyan’gha yetküzüsh, u yerdin yene yIraq sherqqe toshushqa munasiwetlik layihilerni emelge ashurushning péshigha chüshkenidi. Yene shu shirketler Türkmenistan tebi’i gazinimu yene shu yol bilen Pakistan we Hindistan bazarlirigha yetküzüshni arzu qilishmaqta idi. Shundaq qilip, amérikiliqlar üchün éytqanda, qandaqla bir hökümet tiklen’gen bolishidin qet’i nezer, Afghanistanda muqimliqqa kapaletlik qilalighidek bir küchke éhtiyaj tughuliwatqan bolup, bundaq bir küch otturgha chiqishi haman uninggha ikkilenmey qet’i yardem qilishqa teyyar idi. Afghanistan urushi, yoquridiki döletlerdin bashqa ellernimu özige jelip qilmaqta idi. Bu yerdiki urush desliwide Sowétler ittipaqigha qarshi bir urush bolup bashlan’ghanliqi üchün, se’udi Erebistan bashchiliqidiki bir qisim erep elliri bu yerdiki weqelerge biwaste ariliship ketken idi. Shimali Afghanistanda yashaydighan Türkler sewebidin Türkiyimu bu yerdiki weqelerge yéqindin diqqet qiliwatqan döletlerning birsige aylan’ghanidi. Yene bir chong xoshnisi bolghan Xitay bolsa, jihat hadisiliri sherqi Türkistan’gha tesir körsetmeydighanla bolidiken, bu yerdiki weziyettin bek ensirepmu ketmeytti. Hetta urushiwatqan herqaysi gurohlargha qUral sétip otturluqtin payda ündürüp yürmekte idi. Bir-birsi bilen urush qiliwatqan gurohlarmu bundaq ün tiwish chiqarmaydighan shertnamigha maqul déyishken bolup, Xitayni bi’aram qilidighan herqandaq bir heriket qilishtin özini chetke élip yürmekte idi.

1994-yilining axirigha kelginide héch bir guroh bir-birsidin üstün

kilelmeydighan turghunluq halet shekillinip qalghan idi. Shu kün’giche Pakistanning yardimige ériship kéliwatqan birmu peshtu partiyisi

Türkistan Üchün Küreshler 720

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Afghanistanda hakimiyetni qolgha kirgüzelmigenni az dep, ularning arisidiki sürkilishlermu küchiyishke bashlaydu. Bolupmu hékimetyar bu sahede bekla bash aghriqi tépip bériwatqan bir küchke aylanmaqta idi. Bundaq ehwal körülgendin kéyin, Pakistan hökümiti Afghanistanda öz xahishigha uyghun kélidighan bir küch yaritishqa tutush qilidu. Pakistan hökümiti aldi bilen döliti ichide dini bilim alghan afghan taliplirini asas qilidighan yéngiche bir heriket qozghitidu. Taliban dep atalghan bu bir Türküm kishiler Pakistan armiyisi, Pakistan istixbarat teshkilati (i s i) we s i a (a q sh) teripidin terbiyilinip yülep chiqirilidu. Bu heriketning yitekchilirini Afghanistanda téxi héchkim tonimaytti.

A q sh ning yardimi we Pakistan armiyisining ofissérliri teripidin

yiteklen’gen bu heriket, téz arida Afghanistanning peshtular merkezleshken yerlirini tartip élishqa bashlaydu. Bu jaylarni igellep yatqan peshtu partiyiliri, Pakistanning yardimi bolmay turup héchqandaq bir ishni bashqa élip chiqalmaydighanliqini bilgini üchün taliban küchliri bilen tirkishishtin waz kéchidu. Hékimetyar gurohidikiler, az-tula qarshiliq körsitip baqqandek qilsimu birer netijige érishelmeydu. Eslidinla hékimetyarning hizbi islam partiyisimu qUral-yaraq we pol jehetlerde Pakistanning yardimige tayinip kelmekte idi. Burun bu gurohlargha yardem qilip kelgen erep elliri Pakistandin ayrim bu türdiki yardemlirini dawamlashtUralishi mumkin emes idi. Talibanlar 1996-yilining axirigha kelginide paytext Kabolnimu öz ichige alghan halda Afghanistanning yérimidin köpirek qismini igelliwalidu. Kabolni tartip alghan waqtida, sheher mudapiyiside turghan Türk qemwlirini (özbek-Türkmen), hazaralar we tajik qUralliq küchlirini qirip tashlighan bolup, bu jeryanda sabiq dölet re’isi nejbullanimu öltüriwetkenidi. Nöwettiki nishanini tajik, Türkler we hazaralar igellep turghan yerlerge, yeni shimali Afghanistan bilen peshtular wadisini tartip élishqa qaratqanidi.

Afghanistanni jenub we shimal dep ikki qisimgha ayrip turghan

hindiqush taghlirining peqet ikkila yérida chiqish éghizi bar idi. Bu éghizlardin birsi, yene kélip sun’i chiqish éghizi bolghan salang éghizi idi. Bu éghizning Kabol teripini talibanlar igelliwalghan bolup, nérqi teripi shimali ittipaqdash küchler teripidin tézginlen’gen idi. Shundaq bolghachqa, taliban küchliri tarixtin buyan shimali Afghanistan’gha

Türkistan Üchün Küreshler 721

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

ötüsh éghizi bolup kéliwatqan hérat-baghdis teripige qarap yolgha chiqidu. Eger baghdis terepni saqlawatqan shimali ittipaqdash küchlirini yéngiwalalisila shimali Afghanistan’gha ötidighan yolni échiwalalighan bolatti.

Azatbegning wapati 1989-yilisi Afghanistan’gha bériwalghan Azatbeg, desliwide tatar

rayonidiki qarargahigha, kéyin yene sem*n’ganning aybek tewesidiki qarargahigha jaylishiwélip uruslargha qarshi qanat yayduriwatqan küreshke biwaste qumandanliq qilip kelmekte idi. Nejbulla hakimiyitining axirqi dewrliride général Dostum bilen munasiwet tiklep, uning mujahitlar sépige ötishi jehette yol körsitip turiwatqan idi. Azatbeg bilen Dostum ottursidiki bu tür yéqinlishishning barghansiri küchiyip kétiwatqanliqidin nejbulla da’iriliri peqetla xatirjem bolalmaydu. Shimali rayon xewepsizlik ishlirigha mes’ul général taj muhemmet, général Dostumni Azatbegning adimi dep matériyal teyyarlap, Dostumni qolgha élish kérekliki heqqide qarar chiqiridu.

Azatbeg, shimali ittipaqning qurulush peytliride général Dostum

teripidin Mazari sherpke teklip qilinidu. Azatbeg Afghanistan grajdani bolmighanliqi sewebidin j m i a ning qurghuchiliri komititigha resmi eza bolalmighan bolsimu, qol astidiki bir qisim qumandanliri bilen birge uzundin béri yardemchisi bolup kelgen doktor elmurat argun’gha merkizi komititta wezipe bergenidi (m i x nizamnamisining ezaliqqa da’ir bapining 1-maddisigha asasen, bu teshkilatqa eza bolush üchün Afghanistan grajdani bolishi shert deydighan belgilime qoyulghan idi. − aptorning izahati). Uning üstige, général Dostum jumbushi milliyge qatnashqan herbir gurupning yitekchisini özige yardemchi (mu’awini) qilip teyinlimekte idi. Bu belgilimige asasen shimali wilayetler islam ittihadining re’isi bolghan Azatbegnimu mu’awin re’is qilip wezipige teyinligen idi. Epsuski, général Dostum bilen Azatbeg ottursidiki bu hemkarliq uzun dawam qilalmay, axiri Azatbeg Mazari sheriptin chiqip kétishke mejbur bolidu. Azatbeg, bu zidiyetning sewepliri heqqide toxtilip kélip mundaq deydu:

Türkistan Üchün Küreshler 722

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

J m i a teshkilatining rehberlik orunlirida herqaysi étnik guruppilarning kishilirige, hetta sabiq koministlarghimu ururun bérilgenidi. Reqip partiyiler bilen zich munasiwiti bolghan qumandanlarmu bar bolup, bundaq halet, bu teshkilatning istiqbaligha éghir yoshurun tehdit bolup qalghan idi. Men bu mesilini général Dostumgha éytip, organ kadirliri arisidiki Türkilerning salmiqini kücheytish kéreklikini, bolmisa éghir qiyinchiliqlargha düch kélishi mumkinlikini éyttim. Nime ish bolghinini bilmeyla qaldim: bu heqtiki pikirim Türkilerdin bashqa irqtiki gurohlar bilen ularning qumandanlirining quliqigha yétip barghaniken. Shundin bashlap manga qarshi küchlük heriketler bashlinip ketti. Bu jeryanda manga qarshi bu türdiki heriketlerning hayatimgha tehdit yetkidek düshmenliklerge bérip yétiwatqanliqini sézip, u yerni tashlap chiqip kétishke mejbur boldum (1994-yilisi Türkiye ziyariti jeryanida Azatbeg bilen ötküzülgen xususi söhbet xatirisidin. Uningdin burunqi yillarda Türkiye teshwiqat oganlirigha bergen melumatlirida milli islami heriket teshkilati terkiwide her türlük gurohlarning barliqini otturgha qoyup ötken bolup, bu gépimu ularni xapa qilip qoyghanliqini éytidu. − aptorning izahati).

Général Dostum Mazari sheripte küchlük hakimiyet tiklep alghinidin

kéyin, Azatbegke qaraydighan qumandanlarning hemmisila dégidek Dostum terepke ötüp kétishkenidi. Afghanistan shara’iti astida, herbi yardemge irishelmeydighan bir yitekchining siyasi sahide mewjut bolup tUralishi mumkin emes idi. Bu türdiki hadisiler sewebidin, Azatbeg öz tesir küchidin asta-asta ayrilip qalidu. Dostum sépidikiler bolsa, bu mesilini bashqiche bir türde chüshendürmekte idi:

Dostum Türkiye ziyaritige barghinida uninggha hemra bolghan

Azatbeg, bu ziyaretni öz teshkilatining (shimali aaghanistan wilayetliri islami ittihadining) paydisigha burash üchün jumbushi heriket teshkilatini tézginlimekchi bolghan, emma bu ehwalni shu haman sézip qalghan Dostum derhal atakigha ötüp Azatbegning bu urunishigha yol qoymaydu.

Ularning ottursida nime ish yüz bergen bolishidin qet’i nezer, ikki

yitekchi ottursigha soghuqchiliq chüshüshke bashlighan idi. Axirda, Azatbeg köngli yérim halda Mazari sheriptin ayrilip Pakistan’gha

Türkistan Üchün Küreshler 723

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

qaytip kétidu. Rabbani pirizdént bolghan dewrlerde Kabol hökümiti bilen hazaralar arisida bashlan’ghan toqunushlarda yarashturghuchiliq qilish üchün qayta Afghanistan’gha kirip, rabbani bilen birge bir mezgil ishleydu. Kéyin yene Afghanistan ichki urushi jeryanida bihude qan tükülüshning aldini élish üchün birer paydiliq ish qilishni meqset qilip hazaralar rayonining merkizi bamyan’gha baridu. 1997-yilida général Dostum Afghanistandin ayrilghan waqtida uning ornigha chiqqan général malikning tekliwige asasen yéngi teshkillen’gen bu hökümet bilen hemkarlishishni oylighan Azatbeg, bamyandin ayrilip Mazari sheripke barmaqchi bolidu. Epsuski, Azatbeg bu arzusini emelge ashUralmaydu: u olturghan tik uchar Mazari sheripke qarap kétiwatqinida sholgar nahiyisi etirapida chüshüp kétip, musteqilliqi üchün küresh qilghan Afghanistan tupraqlirida shéhit bolidu. Bu hadiside uning muhapizetchisi zeyindin bilen meslihetchisi xalidimu birge wapat bolidu. Bu tik ucharda birge uchqan qalghan 12 neper kishining ölmey saq qalghanliqi, kéyinki yillarda bu hadise toghriliq bezi kishilerning bergen shahitliqi, bu weqening hadisige uchrash weqesi bolmastin, belki Iran istixbarat teshkilati teripidin orunlashturulghan bir qétimliq süyiqest weqesi ikenlikini delilleydighan qarashlarmu otturgha qoyulidu. Démisimu, Azatbegning bu yerlerde bir Türkiler döliti qurup chiqish arzusida bolghanliqi bu jaylargha qiziqidighan Iran qataridiki barliq ellerning qattiq naraziliqini peyda qilghanidi (rawopbegning eslimiliride ‹322~323-betler› Azatbegning Dostumdin ayrilghinidin kéyin Pakistan’gha qaytip kétip Dostumgha qarshi öktichilik herikitini bashlighanliqi, malik hakimiyet üstige chiqqinidin kéyin Pakistanning Azatbegni uning yénigha mushawirliq qilish üchün yolgha salmaqchi bolghanliqini bayan qilip ötidu. Netijide talibanlargha yol échish, shimali rayonlardiki hakimiyetni kücheytish meqsitide Mazari sheripke qarap kétiwatqinida, u olturghan tik uchar yerge chüshüp ketkenlikini éytidu. Azatbegning siyasi küresh qarashliridiki Türklük we Türkistan musteqilliqi mesilisige bekla ehmiyet béridighan birsi ikenlikini bilidighanlar üchün éytqanda, bundaq bahAlash, uning meqsitini burmilighanliq hésaplinidu. Bundaq baha bérilishi, bir menide uninggha reqip birsi bolghanliqi, burunqi toqunushlar tesiri astida qalghanliqi sewebidin qilin’ghan bir mulahize bolishi mumkin. − aptorning izahati).

Türkistan Üchün Küreshler 724

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ittipaqdashlarning tarqilip kétishi we shimali Afghanistandiki

qarshiliq körsitishlerning aqiwiti 1997-yilisi yüz bergen weqeler, islami hökümet qurulghandin buyan

shimali Afghanistanni tézginide tutup kéliwatqan résh*t Dostum hakimiyiti üchün bekla éghir aqiwetlerni peyda qilidu. 1992-yilidin kéyinki waqitlar boyiche, général Dostum Mazari sherip shehirini merkez qilghan halda Afghanistan teweside ayrim bir dölet qurup chiqqandek bir tüzüm ornatqan hésawida idi. Mazari sheripte Türkiye, Iran, rosiye we yaponiyige oxshash döletlerning konsulxaniliri échilghanidi. Shuningdek, Dostum hakimiyitimu herqaysi ellerge özining wakaletchilirini iwertken idi. Bu hökümet özining pulini chiqarghan, baj yighish tüzümini yolgha qoyghan we sheherlerde parawanliq ishlirini yolgha qoyghan idi.

Talibanlar Kabolni bésiwalghandin kéyin, qanuni hökümetning re’isi

bolghan burhanidin rabbanimu shimali Afghanistan terepke kétiwalghan idi. Bu hadisiler Mazari sherip hakimiyitini xelqaraliq sehnilerde téximu küchlük orun’gha ige qilghan idi. Bu türdiki ijabi weziyetke qarimay, yoqurida tekitlen’ginidek, shimali ittipaqdashlar, her xil étnik gurohlardin teshkil tapqan, burunqi waqitlarda her da’im öz’ara toqunushup turghan küchlerdin teshkil tapmaqta idi. Türkiler, tajiklar we hazaralar ottursidiki bu tür ittipaqdashliq asasen alghanda eyni waqittiki shara’itning teqezzasi netijiside barliqqa kelgen bir ittipaqdashliq hésaplinatti. Yene bir jehette, bu ittipaqdashliqning asasliq amili hésaplinidighan résh*t Dostumning j m i a teshkilati Türkilerni asas qilish bilen birge, herqaysi milletlernimu öz ichige almaqta idi. Yeni, meyli partiye rehberliki bolsun yaki herbi organlar bolsun, bularning hemmiside herqaysi jaylar öz yéridikilerni asas qilghan halda teshkillenmekte idi. Bu halet öz’ara sürkilishlerdinmu saqlan’ghili bolmaydighan, hetta pat-pat toqunushlarnimu keltürüp chiqarghidek éghir kilishelmesliklernimu peyda qilip turatti. Bu türdiki perqler qalghan partiyilerning, taliban we Pakistan ishpyonluq teshkilati bolghan i s i (Pakistan istixparat teshkilati) qataridikilerning paydilinip kétishi üchün bekla muwapiq shara’it yaritip bermekte idi. Résh*t Dostum, yénidiki düshmenliklerge perwa qilmaydighan (siyasi munasiwetlerdiki oyunlargha bek diqqet qilip ketmeydighan), emma

Türkistan Üchün Küreshler 725

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

intayin jasretlik we mahir bir herbi adem idi. Yeni weziyetning teliwige mas siyasi tejribige ige kadirlar qoshunidin mehrum idi. Rehberlik guruppisi ichide ixtilaplar saqlanmaqta, bir qisim géniralliri Dostumning rehberlikidin ayrilishning ghémida yüretti.

1997-yilining may éyida kütülmigen bir weqe yüz béridu. J m i a

qumandanliridin bolghan général abdulmalik, talibanlar bilen mexpi kiliship baghdish aldinqi sépida résh*t Dostumgha qaraydighan qumandanlarni bir bahane bilen yighip derhal qolgha alidu. Arqidinla taliban qoshunlirini arqa sepke ötiwélish üchün yol échip béridu. Taliban qUralliq küchliri Mazari sheripke qarap tézlikte ilgirleydu. Bundaq bir weziyet astida, général Dostum Mazari sheriptin chiqip Tashkent arqiliq Türkiyige kéliwélishqa mejbur bolidu (général Dostum, Türkiye ichki ishlar ministiri ‹dölet ishliri ministiri?› Ehet Enjan bilen Enqerede ötküzgen söhbitide, yene bir Türki qewmdin bolghan généralining qozghighan siyasi özgirish qilishigha qarshi urush élan qilghidek bolsam, bekla köp qérindashlirimizning qirilip kétishige sewepchi bolidikenmen; Shu seweptin ulargha qarshi urush qilmay wetendin ayrilishni toghra taptim, dep éytidu. − aptorning izahati).

(resim orni) Général Dostum bilen Türkiye dölet ishliri ministiri Ehet Enjan

birlikte. 1998-yili 4-noyabir, Enqere. Taliban küchliri Mazari sheripke kirishi bilen teng, bu tewediki

ittipaqqa qaraydighan barliq qUralliq küchlerni qUralsizlashturushqa kirishidu. Bu jeryanda général muheqqiq yitekchilikidiki hizbi wahdet qumandanliri taliban qUralliq küchlirige qarshi tirkishishni dawam qilmaqta idi. Général abdulmalik, talibanlarning bu rayonni tézginige élip bolghan haman unimu qoshup yoqutidighanliqidin xewer tapqinidin kéyin, birge heriket qiliwatqan talibanlargha qarshi urush qozghap, qumandanliri bilen birge nurghun sanda taliban eskirini esirge chüshiridu (général abdulmalik kéyinki waqitlarda uning xa’inliq qilghanliqi heqqidiki qarilashlargha reddiye bérish üchün, özining talibanlar bilen hemkarliship heriket qilghanliqini “talibanlarni qapqan’gha chüshürüshni meqset qilghan bir taktikam idi” dep özini aqlimaqchi bolghan. Général abdulmalik, Afghanistanni tashlap chiqip

Türkistan Üchün Küreshler 726

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

kétishke mejbur bolghan waqitlarda birleshken döletler teshkilatining bash katiwigha yazghan bir parche xétide 1997-yilidiki may weqesini tüwendikidek bayan qilidu:

1997-yili may éyining bashlirida urushni toxtitish we barliq Afghanistan xelqini öz ichige alghan omumi yüzlük bir hökümet qurushni meqset qilip taliban wekillirige Mazari sheripke kirish üchün ruxset qilghan. Emma talibanlar bu shertnamigha boy sunmay minglighan qUralliq küchi we Pakistanliq eskerler bilen birge qurughluqtin we ayropilan bilen hujum qilghan. … xelq talibanlargha qarshi isyan kütergen bolup, weqe qanliq urushqa aylinip ketken. … bir munche taliban yitekchiliri bilen Pakistanliq ofissérlar yerlik xelqqe esirge chüshken.

Général malikning bu bayanati s m i a re’isi général résh*t

Dostumning, tajik yitekchisi Exmetshah mesudning, hazara guruppisining yitekchisi kérim xélilning we eng muhimi Afghanistan hökümitining qanuni re’is jumhuri rabbanining talibanlar bilen keng da’irilik hökümet teshkil qilmaqchi idi déyilgen bu herikitige nimishqa qétilmighanliqigha birer jawap tapalmaydu. − aptorning izahati).

May éyining axirlirigha kelginide j m i a ning re’islikige général

abdulmalik teyinlinidu, andin Mazari sheripni asas qilghan ahale zich jaylardiki taliban küchlirini tosup qalghan idi. Shuninggha qarimay, Qunduz shehiride we Mazari sheripning sehraliridiki taliban küchliri qaytidin baza teshkil qiliwalghanidi. Netijide, talibanlar, uzundin béri arzu qilip kéliwatqan shimali Afghanistan’gha kiriwélish meqsidige yetken idi. Yene bir tereptin général malikning bu herikiti shimali Afghanistandiki ittipaqdashlar ichidiki Türklerni asas qilidighan küchlerning aji*zlap kétishini keltürüp chiqiridu. Xuddi shuningdek, maliki bu yerdiki xelq arisida küchlük tesiri yoqliqigha oxshash, Exmetshah mesud bilen ustat muheqqiqtek ittipaqdashlarning qalghan qUralliq küch yitekchilirining neziridimu Dostumchilik hörmetke sazawer emes idi. Shundaq bolghachqa, bu weqelerdin kéyin Mazari sheripte hazara guruppisidikilerning tesir küchi ulghiyip, sheherning tizgini asasen ustat muheqqiqning qoligha ötip kétidu.

Général Dostum 1997-yili sintebirde öz yurtigha qaytip kétidu.

Andin öz qol astidiki qumandanliri bilen birlikte shibirghan shehirini

Türkistan Üchün Küreshler 727

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

merkez qilghan halda qaytidin küreshke atlinidu. Öktebir éyida puli qumri shehiride ittipaqdash yitekchiliri dölet re’isi burhanidin rabbani bashchiliqida bir qétimliq yighin chaqiridu. Bu yighinda général Dostum bilen général malik bir-birsi bilen qaytidin yariship Dostum mu’awin jumhur bashliqi, abdulmalik bolsa tashqi ishlar ministirlikige teyinlinidu. Dostum yene shimali Afghanistan rayonining bash qumandanliqigha teyinlinidu. Abdulmalik waqtinche j m i a re’islikide turiwéridighan, taliban mesilisini hel qilip bolghandin kéyin re’isni xelq qaytidin saylaydighan qilip békitishidu.

Yene bir jehette, taliban qUralliq küchliri Pakistan hökümiti bilen

Pakistan armiyisining yardimige tayinip shimali Afghanistanda qolgha keltürgen yerlerning mudapiyisini kücheytish ishini dawamlashturidu. Ittipaqdashlar ichidiki qalaymaqanchiliqlar bir qisim yerdiki rehberlerning talibanlar sépige ötüp kétishige sewep bolidu. Shunga, ittipaqdashlar qUralliq küchliri baghdiz aldinqi sépIdila emes, shimali Afghanistanning her bir yéride urush qilishqa mejbur bolidu. Peqet 1997-yilining küz aylirIdila Mazari sherip ikki qétim qoldin chiqip ketken idi. Général abdulmalik, noyabir éyida birge jeng qiliwatqan qumandanlirining général Dostum teripige ötüp kétishi hemde turiwatqan yéridiki xelq ammisining uninggha öch bolup qélishi sewebidin, inisi général léntnat gülmuhemmet palwan we faryab tewesining walisi bilen birge Türkmenistan arqiliq Iran terepke ötüp kétishke mejbur bolidu. Bu jeryanda Afghanistanda siyasi muqimliq tiklinip, hemme tereplerni öz ichige alghan birleshme hökümet qurup chiqish meqsitide, sintebir éyida Gérmaniyide, dikabir éyida Istanbulda yighinlar chaqirilghanidi. Sabiq padisha zahir shahning wekillirinimu öz ichige alghan halda barliq tereplerdin wekil qatnashturulghan bu yighinlargha talibanlar wekil iwertmigenliki üchün, bu yighinlar netijisiz tarqilidu.

1998-yilining otturlirigha kelgiche shimali Afghanistanda

talibanlarning tesir küchi xélila kücheygen idi. Qunduz walisining talibanlar sépigha ötüp kétishi netijiside intayin muhim bir ayrodromgha érishken talibanlar, bu yerni muhim arqa sep teminat merkezi haligha aylanduriwalghanidi. Iyul aylirida Belx shehirini tézginlep turiwatqan peshtu général létnat jumaxan bilen erep général létnat shir’erepning eMiridiki qUralliq küchler bilen birlikte

Türkistan Üchün Küreshler 728

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

talibanlar teripige ötüp kétishi, shimaldiki küch tengpongluqini yene bir qétim astin-üstün qiliwétidu. Talibanlar awghust éyining aldinqi yérimida Mazari sheripni tartip alidu. Uning keynidinla baghlan, sem*n’gan we bedexshan rayonlirinimu igelliwalidu. Sintebir éyida hazarajatning merkizi bolghan bamyan qoldin kétip, hazaralarning qarshiliq körsitishimu tinjitilghan hésaplandi. Bu türdiki weziyet astida, Iranliqlar Afghanistan chégrasigha yéqin jaylarda zulupqar dep nam bérilgen herbi maniwér ötküzüp baqqan bolsimu weziyette qilche özgirish körülmeydu. 1998-yilining axirlirigha kelginide Afghanistanning Exmetshah mesud tézginlep turiwatqan penshir wadisidin bashqa jaylarning hemmisi talibanlarning qoligha ötüp bolidu.

Shuningdin kéyinki ikki yil jeryanida bu xil weziyette qilche özgirish

körülmeydu. Mesud rehberlikidiki qarshiliq körsitish herikiti penshir wadisida dawamlashmaqta idi. Général résh*t Dostum, ustat xelili we ustat muheqqiq qataridiki yitekchiler taghliq rayonlarda tirkiship yürmekte idi. Yene bir tereptin xelqaraliq sehnilerde Afghanistan mesilisini hel qilish charisi üchün teshkil qilin’ghan 6 liqlar bilen 2 lik guruptiki döletlermu bu heqte heriket qilip kelmekte idi (bu yerde Pakistan, Iran, Tajikistan, Özbekistan we Türkmenistan qataridiki Afghanistan bilen biwaste chégradash eller altiliqlarni, a q sh bilen rosiye ikkisidin teshkil qilghan gurup ikkiliklerni körsitidu. − aptorning izahati). Bu waqittiki talibanlarning bashqurushi astidiki Afghanistan, xelqaraliq zeherlik chékimlikler sodisining merkizige, hemde usame bin ladinning elqa’ide guruppisini asas qilghan nurghunlighan radikal dinchi térrorchilar teshkilatlirining merkizige aylinishqa bashlaydu.

11-sintebir weqesi we a q sh ning Afghanistan’gha mudaxilisi

2001-yili sintebir éyida elqa’idening dunya soda merkizining

qoshkizek binasigha hemde dölet mudapiye ministirilik binasi bolghan beshburjek binagha qilghan hujumliri, a q sh bashchiliqidiki pütün dunya ellirining bixeterlik we térror qarashlirini tüptin özgertiwetkinige oxshash, elqa’ide teshkilatini baghrigha alghan talibanlar herikitining

Türkistan Üchün Küreshler 729

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teghdirini, buning netijiside Afghanistanning teghdirini belgiligen bir weqe hésaplandi. Térrorluq hujumi yüz bérip melum waqit ötkendin kéyin, a q sh bashchiliqida bashlitilghan heriket, shimali Afghanistanda qurulghan shimali ittipaqdashliq herikitiningmu yardimi bilen qisqa waqit ichIdila netijilik tamamnlinip talibanlar hakimiyiti aghdurup tashlinidu. QUralliq heriket muweppeqiyetlik bolghinidin kéyin, en’eniwi yitekchiler bilen herqaysi gurohlar taliban dewridin burun körülginidek öz tewesining ghojayinlirigha aylinidu. Général Dostum yitekchilikidiki özbek-Türkmen guruppisi Mazari sheripni merkez qilghan Türkler yashaydighan jaylarni, général ustat ata bilen général fehim rehberlikidiki tajik qUralliq küchliri bedexshanni asas qilghan tajik rayonlirini, kérim xélil yitekchilikidiki hazara qUralliq küchliri bamyanni merkez qilghan asasta öz yerlirini tézginlep tutushqa bashlaydu. Afghanistanning peshtu rayonliridimu en’eniwi yitekchiler yerlirini tézginlep turmaqta idi. Kabolda bolsa, deslepte a q sh ning yardimi bilen xemit karza’i yitekchilikide qurulghan waqitliq hökümet 2002-yili iyulda chaqirilghan loya jirgha teripidin qaytidin testiqlinip, karza’i yene bir qétim pirizdéntliqqa saylinidu. Bu hökümet, Afghanistanda kishilik hoquqlargha hörmet qilidighan, démokratik tüzümdiki siyasi sistémini berpa qilish meqset qilin’ghan, eng kéchikkinide 2004-yili ötküzülidighan omumi saylam teyyarliqini püttürish wezipisini üstige alidu.

Xatime

Ulugh Béritaniye impiriyisi dewrining dangliq siyasetchiliridin biri

bolghan lord kurzon, dunya siyasitige da’ir kitawining kirish sözide mundaq deydu:

Türkistan, Afghanistan, kapkazlar we Iran qatarliq eller nurghun

kishilerge bekla yIraqlarda qalghan yaki bekla kona ötmüshlerdiki dastanlarning xatirisi bolup bilinishi mumkin. Shuni étrap qilimenki, bu yerler shaxmat taxtisidiki dunyagha hökmüranliq qilish üchün oyniliwatqan bir meydan uyunda addi péchkidin bashqa nerse emes.

Türkistan Üchün Küreshler 730

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Ras démisimu, Türkistan 19-esir boyiche eyni waqtidiki derijidin tashqiri ikki chong küchning oynawatqan shaxmat uyunidiki “péchka” qilin’ghan yerlerdin birsi idi. 20-esirning bashlirigha kelginide bu yer uyun sirtida qaldurulghan bolup, charrosiyining terkiwidiki mustemlike haligha aylinip qalghanidi.

Bolshéwik inqilawi, Türkistan xelqining qayta sehnige chiqish

shara’itini barliqqa keltürgen idi. Türkistanni musteqil qilishni arzu qilip yolgha chiqqan xadimlar, bolshéwiklargha qarshi keng kölemlik küreshni qanat yaydurghan idi. Basmichiliq herikiti dégen nam bilen tarixqa yézilghan bu küresh, sir olaf karoyning éytqinidek, orta Asiya Türklirining ölgen bir millet hésaplanmaydighanliqini körsitip bergen idi. Emma düch kelgen düshmen, dunya tarixida kamdin-kam körülidighan wehshilik eqidisini rehimsizlerche ijra qilghan bir küch idi. Shu seweptin, ular bu küreshte ghelibe qazinalmaydu.

Türkistan tewesi toluq Sowétleshtürülgen 1920-yillargha kelginide,

Türkistanliq rehbiri xadimlarning mutleq köp qismi taziliwétilgen bolup, qalghan qismimu Sowétler bilen kiliship yashashqa mejbur bolghan idi. Shundaqtimu, rimliqlar heqqide éytilghanlardek, Sowétler ortigha qoyiwatqan ténchliq, ular qozghighan urushtinmu better paji’elik idi. Yeni, bolshiwiklar tüzümi bilen yarishalighan kadirlarmu kéyinche rehimsizlerche taziliwétilgenidi.

Chetke qéchip kiteligen xadimlar bolsa, Afghanistandin tartip ta

Yawrupaghiche sozulghan bipayan joghrapiyilerge chéchilip ketkenidi. Musapirdiki xadimlarning talliyalaydighan birdin-bir yoli, chet’ellerde Türkistan üchün küreshni qanat yaydurushla bolatti. Dégendek, ular turiwatqan ellerde qolgha keltüreligidek barliq amillardin toluq paydilinip heriket qilishqa kirishidu.

Deslepki waqitlarda, chet’elde Türkistan üchün küresh qiliwatqan

xadimlar asasliqi mundaq töt guruppa kishilerdin teshkil tapmaqta idi: Bularning birinchisige, yene kélip eng muhim déyishke bolidighan

qismigha Türkistan teweside qoqan muxtariyiti, Alash Orda aptonomiyisi, Türkistan aptonomiyisi, Buxara xelq jumhuriyiti we Xiwe xelq jumhuriyiti qataridiki siyasi tüzümlerni qurup chiqqan siyasi

Türkistan Üchün Küreshler 731

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

dahilar bilen ularning sebdashliri kiridu. Ular chet’elge chiqip ketkendin kéyin Yawrupa elliri bilen Türkiyige yüzlinip, Parizh, Bérlin we Istanbul qatarliq merkezlerde Türkistan milli ittipaq teshkilati teweside pa’aliyet élip barghan.

1920-yillarda yoqurida tilgha élin’ghan kishiler teripidin Gérmaniye

bilen Türkiyini asas qilghan halda herqaysi ellerge bilim élish üchün iwertilgen oqughuchilar bolsa, bu türdiki kishilerning ikkinchi türdiki guruppisini teshkil qilghan idi. Bu tür yashlar arisidiki Sowétler ittipaqigha qaytmay chet’elde turup qalghanliri, siyasi yitekchiler bilen hemkarliship Türkistan milli ittipaqi herikitining izchilliqigha kapaletlik qilishqan idi.

Türkistan teweside urushta meghlom bolghandin kéyin bir qisim

jengchiler bilen birge Afghanistan bilen sherqi Türkistan tereplerge kétip qalghan Basmichilar yitekchiliri, chet’elde Türkistan milli kürishini shekillendürgen üchinchi türge mensüp kishilerni shekillendürgen idi.

Bu türdiki mujahitlar Afghanistandiki shara’itlar yol qoyghan derijide

amu deryasining nériqi qirghiqigha, yeni Türkistan’gha kirip qUralliq kürishini dawamlashturushqa tirishqan. Emma 30-yillarning bashliridin tartip siyasi shara’it ularni yer’asti pa’aliyet qilishqa mejborlaydu. Buning netijiside, ilajisiz bir jimjitliq ichige chöküp qalidu.

Türkistan milli kürishide belkim eng éghir naheqchiliklerge

uchrighan déyishke bolidighan, bashqilar teripidin izchil chetke qéqilip kélin’gen tötinchi gurupni bolsa sabiq Buxara eMiri se’it alimxan bilen uning yénidiki kishiler teshkil qilmaqta idi. Bu türdiki kishiler Afghanistandiki sürgün yilliri boyiche Türkistanning bir pütünliki üchün démisimu, öz yurtining musteqilliqi üchün dep xelq’ara xaraktiridiki tirishchanliqlarni körsetken idi.

1920-yillirining otturliridin bashlap siyasi pa’aliyetlirini Parizh, Bérlin,

Warshawa we Istanbul qatarliq sheherlerge merkezleshtürgen Türkistan milli ittipaq herikiti, dahiliri ottursida bölünüsh körülüp turulishigha qarimay, küchlük tesir qozghiyalighidek pa’aliyetler bilen shoghullinip kelgen idi. Sowétlerning qoligha chüshüp qalghan

Türkistan Üchün Küreshler 732

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

bashqa milletlerning siyasi xadimliri bilen we shuningdek Polsha hökümitining yardimige tayinip Promété sépini teshkilleydu. U waqitlarda démokratiye dunyasigha tewe eller Sowétler ittipaqidiki ijtima’iy tüzümni téxi étrap qilishmighan, barliq musapirdiki pa’aliyetchiler künlerning biride bu tüzüm aghdurulup kétidu dep ishinetti.

Promété herikiti, mejboriyetlerning teqezzasi otturgha chiqarghan

bir heriket, musteqilliq yolidiki bir ümid nuri idi. «yéngi Türkistan» bilen «yash Türkistan» zhornalliri etirapida shekillen’gen Türkistan milli ittipaq herikiti Yawrupadin yIraq sheriqqiche sozulghan intayin keng bir da’ire ichide öz tesirini körsiteligen idi. Bir qisim Yawrupa paytextliri teripidinmu himaye qilin’ghan bu siyasi heriket, Sowétler ittipaqi teripidin birinchi nomurluq düshmen dep élan qilin’ghan idi.

Yene bir tereptin, chet’ellerde Türkistan milli kürishini qanat

yaydurup kelgen guruppilar ottursida yüz bergen zidiyetler bilen sürkilishler bu heriketlerning eng passip tereplirini shekillendürgenidi. Türkistan milli guruppisidikiler üchün éytqanda, eMir se’it alim, özining textidin bashqini xiyaligha keltürmeydighan tipik weten xa’ini hésaplinatti. Basmichi yitekchilermu uning bilen bir qatarda körünüp turghanliqi üchün, ular bilenmu kilishish imkani yoq kishiler qatarida mu’amile qilishqanidi.

Xuddi shuningdek, eMir üchün éytqanda Türkistan milli

guruppisidikiler uni texttin chüshergen jeditchilik herikitining wekilliridin teshkil tapqanlar hésaplinatti. Shunga, eMir tereptarlirimu milli Türkistan guruppisigha mensüp kishilerni düshmen hésaplishatti. Basmichilar yitekchilirining közide Türkistan milli ittipaq teshkilati bismilla bilen bashlimighan zhornalning etirapigha yighiliwalghan, dini hésiyatliri bekla tüwen kishiler gurohi hésaplinatti. Shundaq qilip, ularning hemmisi Sowétler ittipaqigha qarshi küreshlirini öz aldigha ayrim-ayrim gurohlar boyiche qanat yaydurup kelgen idi.

Türkistan milli ittipaq gurohidikiler démokratiye dunyasi etirapida

metbu’at pa’aliyetlirini asas qilghan siyasi küresh yolini talliwélishqan idi. EMir, özi otturgha qoyghan mesililerni jemiyeti aqwam ‹antanta? − t›gha sundi we Türkistan teweside buni himaye qilidighan küchlerni

Türkistan Üchün Küreshler 733

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

teshkil qilishqa tirishti. Basmichilar yitekchiliri bolsa, eng küchlük tesir körsitidighan yol dep talliwalghan özliri bilidighan yolni, yeni qUralliq küresh yolini talliwélishqan idi. Afghanistanda yüz bergen ichki urushta haman terep tutup kélishti, shuningdek purset tughulghan haman amu deryasidin ötüp Türkistanning ichki qisimlirigha qUralliq hujumlarni peyda qilip turdi.

1930-yillar, dunya küch tengpongluqi astin-üstün bolup ketken yillar

idi. Otturluqta yéngi bir dunya urushining xewerchisi bolghan shamallar uchup yüretti. Sowétler ittipaqi yürgüziwatqan ijtima’i tüzüm milletler jemiyiti ‹antanta? − t› teripidin étirap qilin’ghanliqi, Sowétke qarshi barliq musapirlar herikitige, shu qatarda Türkistan milli ittipaqigha éghir tesir körsitidu. Bu dewir, t b m ezasi bolghan bir oqughuchining otturgha qoyghan “qaysi ümit, qaysi ghayilar bilen bu yerlerge kelgen iduq. Bularning hemmissi bir xamxiyal, yaki bir otopiyemidi? Biz Türkistan inqilapchiliri nede qalduq, nime qilip yürduq?” dep éytqinidek su’allar da’im otturgha chiqip turidighan bir yillar bolghan idi.

Türkiyide qanat yaydurulghan pa’aliyetlerning cheklinishi, uningdin

kéyin Yawrupada chiqarghan gézit-zhornallirining Türkiyige kirishining chekliwétilishi, ularning ümidsizlikini téximu kücheytiwetkenidi. Polshaning ishghal qilin’ghanliqi, netijide Promété sépining axirlishishi, bolshéwiklar inqilawidin buyan dawam qilip kéliwatqan siyasi küreshlerning deslepki basquchining axirlashqanliqidin direk bermekte idi.

Ikkinchi dunya urushi, sehnige yéngi bash qehrimanlarni élip

chiqidu. Bu kishiler 20 yildin artuq waqittin buyan Sowét tüzümi astida yashap kelgen Türkistanliq herbiler idi. Ular qilche telim-terbiye körmestin, tüzük qUralimu yoq Némis armiyisige qarshi jenglerge haydalghan, bu urushta yüz minglighan Türkistanliq esker qirilip ketken, yene yüzminglighan esker Némislargha esirge chüshken idi. Ezra’il kézip yürgen esirler lagirigha yollan’ghanlirida, ularning aldida mangidighan’gha peqet ikkila yol qalghan idi. Ya achliq, wabadin ölüp tügishish, ya bolmisa Gérmaniye armiyisi terkiwide teshkil qilin’ghan Türkistan qisimlirigha qétilip hayatini saqlap qélish.

Türkistan Üchün Küreshler 734

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

Teshkil qilin’ghan Türkistan qoshunlirining siyasi qanitigha milli Türkistan ittipaq komutiti wekillik qilmaqta idi. Birdin-bir dahi pirinsipige asasen teshkil qilin’ghan bu siyasi xadimlarning Türkistan qoshunlirigha tapshurghan wezipisi bekla éniq we keskin idi. Bu wezipe Sowétler ittipaqini meghlop qilish we Türkistan musteqilliqini qolgha keltürüshke kapaletlik qilish idi. Ejeba, bu wezipe emelge ashurghili bolidighan bir wezipimidi? Démokratiye düshmini bolghan bir Gérmaniye bilen hemkarliship bu wezipini orundighili bolarmidi? Gérmaniye armiyisi pütün aldinqi seplerde zeper bilen ilgirlewatqan bir dewrde, bu su’allargha bérilidighan jawaplar héch bolmighanda “belki mumkin bolup qalar” yaki “nimishke mumkin bolmaydiken” dégendek bolishi tebi’i idi.

Aqiwette, Türkistan lézhyonliri Sowétler ittipaqigha qarshi urushqa

sélinidu. Özige munasiwiti bolmighan her ikkila urush sépide qirilishqa bashlaydu. Urush axirlashqinida aman qalghan Türkistanliq eskerlerning mutleq köp qismi Sowétler terepke qayturup bérilidu. Gherpliklerning qolida qalalighanlirining sani aranla mingdek adem idi.

Uningdin kéyinki yillarda musapirdiki xadimlar bilen herbilerning

Natsitlar sépide urushqa qatnashqanliqi heqqide bashqa barliq milletlerde körülginidek, Türkistanliqlar üchünmu her türlük tenqitler otturgha chiqishqa bashlaydu. Sowétlerdiki sherq milletlirining milletchiliki üstide keng da’irilik tetqiqat élip barghan patrik fon zur mühlén éytqan tüwendiki sözler bu türdiki tenqitlerge bérilgen eng muwapiq jawap hésaplansa kérek:

Bu türdiki éghir tenqitler ayrim kishiler üchün muwapiqtek

körünsimu, omumen éytqanda bundaq tenqitleshler ulargha qilin’ghan bir naheqchilik hésaplinishi kérek. Burundin körsitip ötülginidek, lézhyonérlarning lézhyonlargha tizimlatqanliqi nomussizlarche pursetperestlikning ipadisi emes, belki jénini saqlap qélish ichki tuyghu türtkisining bir ipadisi déyish kérek. … musapirlarning Natsitlar hakimiyiti bilen hemkarlishishni ret qilish-qilmasliqi heqqidiki su’allar urush esiri bolghan yurtdashlirigha her türlük yardem qilish pursetliridin paydilinish kérekmu yaki yurtdashlirini qarap turup qirilip tügishige süküt qilish kérekmu dégen bilen teng menidiki gep

Türkistan Üchün Küreshler 735

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

hésaplinatti. Milli wakaletchilarning adwukatliq roli peqetla mewjut shara’itlargha belgilik derijide könüsh arqiliqla emelge ashurushqa bolidighan bir rol idi. … bash qehrimanliq rolini alghan rolchilarning siyasi yaki shexsi xatalishishlirini tenqit qilishta, ademning tebi’i mijez ipadilirining qandaq bolishinimu étiwargha alghan asasta bolghini eng muwapiq.

Bu dewrde, chet’ellerde qanat yaydurulghan Türkistan üchün

küresh qilishqa munasiwetlik ehwallar yalghuz Gérmaniye bilenla cheklen’gen emes idi. Türkiyide 1944-yilisi otturgha chiqqan Türkchilik-turanchiliq heqqidiki sotlarda, Türkistan milli ittipaq herikitini qozghighan kishilerdin birsi bolghan Zeki Welidi Toghanni birinchi derijilik gunahkar qilip sotqa tartishqan idi. Sowétler ittipaqigha yaxshichaq bolush meqsitide chékidin ashurup siyasileshtürülgen bu sotlar, musapir Türk xadimliri qanat yaydurup kéliwatqan pa’aliyetlerni éghir derijide pa’aliyet sorunidin mehrum bolishini keltürüp chiqarghan idi.

Afghanistanda bolsa, urush pursetliridin paydilinip Türkistan’gha

qarita heriket qilishni meqset qilishqan Türkistanliqlar yene bir qétim éghir ongushsizliqlargha uchrap, qolgha élinish xewipidin qutulalmidi. Urush axirlashqandin kéyin türmidin tirik qutulup chiqalighanlarning köp qismi Afghanistandin ayrilishqa mejbur boldi.

Ikkinchi dunya urushi tamamlinishi bilen birlikte, idiyologiye jehette

gurohlargha ayrilish, idiyiwi lagirlargha bölünüsh asasi orun’gha ötken bir dewr bashlan’ghan idi. Bu dewrde, Sowét ittipaqigha qarshi küreshning bayraqtarliqini a q sh üstige alghan idi. Urushtin kéyinki dewrlerde, Gérmaniyeni merkez qilip qaytidin shekillen’gen Türkistan milli herikiti uzun’gha qalmay Türkiye bilen sherq elliridimu bashlinidu. Bu waqittiki küresh, asasliqi teshwiqat urushi sheklide qanat yaydurulghan idi.

1980-yillarda chet döletlerde Türkistan üchün küreshni qanay

yaydurup kéliwatqan xadimlar asasen chet’elde tughulup ösken kishilerdin teshkil tapmaqta idi. Kona yitekchiler asasi jehettin sehnini bosh*tip bergen déyishke bolatti. Yéngi pa’aliyetchiler peqetla körüp

Türkistan Üchün Küreshler 736

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

baqmighan yurtlirining erkinlikini ghaye qiliship küreshni dawamlashturidu.

Afghanistanning Sowétler ittipaqi teripidin ishghal qiliwélinishi,

Basmichilarning newriliri bilen Sowét ittipaqini yene bir qétim toqunushqa sörep kiridu. Shuningdek bu urush, yene bir qétimliq köch-köch dolqinighimu sewep bolidu.

Gorbachyéw bashlatqan Sowétler ittipaqini yéngi zaman’gha

maslashturush we qayta qurup chiqishni meqset qilghan islahat we échiwétish siyasiti, Sowétler ittipaqini kütkendin tüptin oxshimaydighan bashqa bir yolgha bashlap kétidu. Bu siyasetning ijra qilinishi bilen birge, wehshilik bilen rehimsizlikni asas qilghan bu impiriye qurulghan künidin buyan tonglitish sanduqigha solap qoyulghan milli mesililer téz sür’et bilen qaytidin otturgha chiqidu. Shundaq qilip, merkizi hökümet hakimiyetni tézginliyelmes halgha kélidu.

Bu dewrde, chet’eldiki Türkistanliq musapir pa’aliyetchiler

Türkistanda barliqqa kelgen xelq ammisining heriketliri bilen ijtima’i özgirish xewerlirini tashqi dunyagha yetküzüsh, tonushturush qatarliq pa’aliyetler bilen shoghullinishqa tirishti.

1990-yillar kirishi bilen, Sowétler ittipaqi aghdurulup, Türkistan

teweside musteqil 5 jumhuriyet barliqqa kelgen bir weziyet shekillinidu. Shundaq qilip, 70 yildin buyan dawam qilip kelgen chet’ellerdiki Türkistan üchün qanat yaydurulghan küreshler axirlashqan hésaplandi.

Bügünki künde biz düch kéliwatqan eng muhim mesile shuki,

rosiye fédratsiyisi bilen Xitay ottursida qistilip qalghan yéngi Türk jumhuriyetlirining kelgüsi teghdiri qandaq bolidu dégen mesilidur.

Bundin kéyin, ular herqaysi öz béshigha heriket qilip küchlük ikki

qoshnisining arqa hoylisi bolush yaki aldi qorasi bolush bilenla kupayilinemdu yaki siyasi we iqtisadi quwetlirini birleshtürüp qudretlik Türkistan jumhuriyetler gurohigha aylinamdu?

Türkistan Üchün Küreshler 737

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

21-esir kiriwatqan bu künlerde otturgha chiqqan bu mesile, Türkistan teweside yashawatqanlarnila emes belki tashqi dunyadiki Türkistan üchün küresh qilip kéliwatqan kishilernimu özige jelip qilip kéliwatqan bir mesilidur.

Bu mesile, öz waqtida yene insaniyet medeniyiti barliqqa kelgen

dewrlerdin tartip mewjut bolup kéliwatqan Türkistan uqumining kelgüsi teghdirige zich munasiwetlik bir mesilidur.

Tarixning bu su’algha béridighan jawabi, chet döletlerdiki Türkistan

üchün qanat yaydurulidighan küreshlerning dawam qilish-qilmasliqinimu belgilep béridu.

Qoshumchilar ‹munderijisila terjime qilindi›: Hüjjetler: 1. qoqan aptonomiyisi bayanati 2. Türkistan milliy ittipaqining nizamnamisi 3. Zeki Welidi Toghanning Mustapa Choqay oghligha yazghan xéti 4. orta Asiya milli awam inqilawi jemiyetler qurultiyining hüjjiti 5. Türkistan taliplirining Sowét hökümitige muraji’eti 6. heydélbérg yighinining doklati 7. Türkistan milli ittipaqining programmisi 8. Zeki Welidi Toghanning abdulwahap Muradigha yazghan

mektubi 9. t m b ning Promété wakaletchisigha bergen yolyoruqi 10. Türkistan-Ezerbeyjan yashlar ittipaqi fédératsiyisining doklati 11. t t g b gha bina teqsim qilish hüjjiti 12. Zeki Welidi Toghanning istipanamisi 13. t b m ning özgertilgen ichki nizamnamisi 14. Mustapa Choqay oghlining Yawrupa wakaletchiliki kinishkisi 15. Türkistan-Idil Ural teshkilatlar front ittipaqi doklati 16. Osman ghoja oghlining Mustapa Choqay oghligha yazghan

mektubi 17. t m b ottura sherq wakaletchisi kinishkisi 18. t m b ning Yaponiye hökümitige sun’ghan doklati

Türkistan Üchün Küreshler 738

http://www.wetinim.org/Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi

19. t m b ning En’giliye padishasigha iwertken mektubi 20. rosiyige qaram Türk wilayetliri fronti ittipaqi yighin xatirisi 21. Mustapa Choqay oghlining t m b re’islik tunushturishi 22. t t g b mülk telep qilish iltimasi 23. Weli qéiyumxanning bandong yighinigha sun’ghan doklati 24. xelqara Türkistan qurultiyining xulase doklati … … 1- hüjjet: Quqan muxtariyitining bayanati Yashason trkstan mxtaryti Trkstan mslmanlarnng dortonchi foql’ade qoroltayi tarkstan

aolkesyde bolghan xlqlarnng xoaishlri boyiche byok rosye anqlabi trfydn brlygan asaslrge bna’en fydyratsye asasyge qorolghan rosye jmhoryti ayle brlykde qalghani halde trkstanni yrlyk mxtarytli y’ni «tyrytoyalni aftanomyelk» a’lan qylador.

Bo mxtaryt nng ne sortde ojodge qoyolmaghyni yaqn arade yghyladorghan mom trkstan xlqi nng aochrydtylni sabranyesyge (tkstan mjls mussani) ge tabshorador.

Shonng ayle brabr trkstan aolkesyde aqllyt ttshkkyl qylghan mllt lrnng hqoqlri nng hr jhtdn saqlanylmaghyni hm tntneli sortde byan aytedor.

«shhr xoqnd» Hjrye 1336 sne 25 sfralxyr Myladye 1917 27 noyabr Hazirqi zaman tiligha özgertilishi: Yashisun Türkistan muxtariyiti! Türkistan Musulmanlirining tötinchi pewqul’adde qurultiyi Türkistan

élide yashaydighan xelqlerning teleplirige asasen büyük rosiye inqilawi teripidin bérilgen asaslargha bina’en, fédratsiye asasida qurulghan rosiye jumhuriyiti bilen birge qalidighan bolghinida,

Türkistan Üchün Küreshler 739